Folklor jako swoista forma twórczości słownej Eliza Małek

Pochodzenie terminu i jego zasięg Od ang. folk-lore 'wiedza ludu' (termin wprowadzony przez W. G. Thomsa w 1846 r.) W szerokim znaczeniu folklorem nazywa się kulturę społeczności pierwotnych, plemiennych lub całokształt kultury ludowej, obejmujący mity, rytuały, obrzędy, zwyczaje, a także związane z nimi tańce, muzykę, plastykę, architekturę. W ujęciu wąskim folklor utożsamiany jest ze sztuką słowa, z literaturą ustną. Przedmiotem naszego zainteresowania będzie folklor jako swoista forma twórczości słownej. Eliza Małek

Definicje operacyjne Folklor jest to postać sztuki (dodalibyśmy: sztuki słowa – E.M.) obejmująca różne rodzaje opowiadań, przysłów, powiedzeń, zaklęć, pieśni, formułek czarnoksięskich i innych formuł, a posługująca się mową codzienną jako środkiem wyrazu. (Richard A. Waterman) Eliza Małek

Ewolucja sztuki słowa (словесность) Folklor archaiczny (okres przedpiśmienny) jako jedyna forma sztuki słowa. Literatura pisana dla wybranych+ folklor tradycyjny (od momentu wynalezienia pisma ok. 5 000 lat temu do pierwszej połowy XIX w.). Literatura pisana dla większego grona piśmiennych+ folklor współczesny (często wykorzystujący pismo i inne materialne sposoby przekazu) + sztuka masowa: w Europie i Rosji – od połowy XIX w., czyli od rozpadu społeczeństw patriarchalnych (zniesienie pańszczyzny), który zapoczątkował przyspieszony rozwój miast, do dnia dzisiejszego. Eliza Małek Slovesnost’

Typy folkloru (wg J. Kostiuchina) Folklor archaiczny (panfolklor ludów pierwotnych, niepiśmiennych, z mitologicznym typem myślenia, silnie związany z kontekstem obrzędowo-mitologicznym). Folklor klasyczny społeczeństw, które już wykształciły formy państwowości, choć zachowały układ patriarchalny, społeczeństw posługujących się pismem. Na tym stadium folklor stopniowo uwalnia się od dominacji kontekstu obrzędowo-mitologicznego, dzięki czemu możliwe jest powstanie systemu gatunków folkloru słownego. Funkcjonuje przede wszystkim na wsi. Eliza Małek

Folklor współczesny Folklor współczesny, a więc ten, który powstał po zniesieniu pańszczyzny (w Rosji, 1863). Twórcami i głównymi odbiorcami folkloru współczesnego stają się mieszkańcy miast. Zmienia się system gatunkowy, sposób funkcjonowania, kontekst, sytuacje wykonawcze (rośnie udział M, czyli technicznych środków przekazu), tradycyjne teksty ulegają oddziaływaniu kultury masowej. We współczesnym folklorze badacze odnotowują stopniowe zanikanie, utratę religijno-magicznego zabarwienia obrzędów, wzmocnienie funkcji zabawowej, przyswojenie sobie przez folklor gatunków literackich, funkcjonalną niestabilność pieśni obrzędowych i nieobrzędowych. Eliza Małek

Mitologiczne myślenie i folklor archaiczny „Jeszcze-nie-wyodrębnienie” człowieka ze świata przyrody prowadzi do przypisywania cech ludzkich obiektom natury (animizacja, antropomorfizacja, fetyszyzm, totemizm). Nieumiejętność rozgraniczenia „podmiotu i przedmiotu, tego, co materialne, i tego, co idealne [...], rzeczy i jej atrybutów, jedności i wielości, statycznego i dynamicznego, stosunków przestrzennych i czasowych”. (Mieletinski, Poetyka mitu, s. 203-204) Nieumiejętność myślenia abstrakcyjnego i w konsekwencji - logicznego, dominacja postrzegania zmysłowego, emocjonalnego, afektywnego. Eliza Małek

Przedmiot myślenia mitycznego „Myśl mitologiczna koncentruje się na takich „metafizycznych” problemach, jak tajemnica narodzin i śmierci, los itd. [...] Mitologia nie tylko nie sprowadza się do zaspokojenia ciekawości człowieka pierwotnego, ale jej dążenia poznawcze [...] zorientowane są na takie jednolite widzenie świata, w którym niedopuszczalne są nawet najdrobniejsze elementy chaosu, nieuporządkowania. Przekształcenie chaosu w kosmos stanowi podstawowy sens mitologii, przy czym kosmos od początku zawiera wartościujący aspekt etyczny”. (Mieletinski, s. 209). Eliza Małek

Mity objaśniają i sankcjonują porządek kosmiczny i społeczny, m.in. poprzez opowiedzenie niektórych zdarzeń z przeszłości (o powstaniu świata, ciał niebieskich - jajo kosmiczne, drzewo kosmiczne), drzew, zwierząt, zdobycia ognia, a więc o bohaterach kulturowych, o praprzodkach oraz za pomocą rytuałów. Eliza Małek

Słowiański folklor archaiczny (rekonstrukcja) Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, „Słowo o wyprawie Igora”). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz). Mity o bohaterach kulturowych . Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych). Eliza Małek

Rekonstrukcja mitu o jaju kosmicznym na materiale bajek o trzech królestwach (typ 301, 302) Uciekając z podziemnego królestwa, bohaterowie zwijają je w jajko (złote, srebrne, miedziane); Pionowe rozmieszczenie elementów przestrzeni (podziemne, dolne królestwo lub niebieskie); Wydostawanie się z podziemnego królestwa po dębie (czasem przy pomocy ptaka). Dąb= drzewo kosmiczne, w którego korzeniach mieszka Wąż, a w gałęziach Orzeł. Eliza Małek

Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo. Walka z Wężem-Kościejem może być rozpatrywana jako przejście od chaosu do kosmosu (bohater zdobywa jajko i „staje się demiurgiem kosmicznego gmachu. Dzięki niemu właśnie powstają niebo i ziemia, wyłonione z chaosu” (Toporow, s. 144-145) Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo. Eliza Małek

Komunikacja naturalna vs. komunikacja typu „technicznego” (K. Czistow) Eliza Małek

Sytuacja wykonawcza tekstów folkloru S – nadawca (subiekt) informacji (twórca, wykonawca: śpiewak, bajarz, opowiadacz); R – adresat, odbiorca (słuchacz, widz, czytelnik); M – techniczny środek przekazu (medium), pośredniczący między S i R (rękopis, książka, audio- czy wideozapis). Eliza Małek

Komunikacja naturalna „twarzą w twarz” („face to face”) zakłada: równorzędność uczestników procesu komunikacji; wymienność ról między S i R; konserwatyzm tekstu, oporność na szybkie zmiany; brak uświadomionego autorstwa (tekst staje się własnością odbiorców, akceptowany żyje dalej, nieakceptowany – ulega zapomnieniu); wariantowość (brak kanonicznego tekstu: każde wykonanie to nowy wariant pieśni, bajki, byliny, anegdoty). Eliza Małek

Synkretyzm (połączenie słowa z gestem, muzyką, tańcem, obrzędem). Warto pamiętać, że oralność (ustność) folkloru jest kategorią światopoglądowo-estetetyczną, a nie formalną, dlatego też wynalezienie pisma nie oznacza likwidacji folkloru. Zachowanie ustnej formy przekazu może być szczególnie ważne w folklorze wierzeniowym (zaklęcia, zagadki itp.). Synkretyzm (połączenie słowa z gestem, muzyką, tańcem, obrzędem). Eliza Małek

Specyfika folkloru jest – zdaniem Niekludowa – bezpośrednio związana ze sposobem jego istnienia. Przekaz i przechowywanie tekstów f. jest możliwe tylko poprzez bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą. Przekazywanie tekstu ustnego bez jego systematycznego (ponownego) wykonywania byłoby niemożliwe. To samo można powiedzieć o tańcu ludowym, o ludowym ornamencie, obrzędach, zasadach etykiety, pewnych nawykach rzemiosła, o technikach budowania domów itp. Wynalezienie sposobu przekazywania słownego tekstu przy pomocy pisma zrodziło nowy typ komunikacji , który daje możliwość przekazania informacji bez konieczności jej ustnego odtwarzania. Eliza Małek

Dekodowanie tekstów folklorystycznych Nie wystarczy znajomość kodu języka naturalnego, konieczna staje się znajomość znaczenia słów-kluczy, obrazów symbolicznych i konwencji gatunkowych. Trzeba zatem wiedzieć, że np. pojenie konia w pieśni ludowej to zakodowana propozycja erotyczna, natomiast w bajce - zwykłe polecenie wykonania jakiegoś zadania. Eliza Małek

Mitologiczne korzenie baśniowych obrazów Bajki o wykradaniu cudownych przedmiotów (żywej i martwej wody) można zrozumieć tylko w kontekście mitów o bohaterach kulturowych zdobywających dla człowieka ogień, umiejętność uprawy roli, obróbki metali itp. Bajki typu ATh 327 (uwolnienie dzieci z mocy ludojada, Baby Jagi) – poprzez obrzędy wtajemniczenia, przejścia, inicjacji (bohaterowie są poddawani próbie, z której wychodzą zwycięsko). Eliza Małek

Tradycyjność jako osnowa poetyki folkloru Powtarzalność kodów, morfologii (budowy), stałych formuł (formuliczność) oparta na „świadomości folklorystycznej”, wyrażającej się w specyficznym rozumieniu czasu i przestrzeni, miejsca człowieka w świecie ludzi i przyrody, życia i śmierci, dobra i zła. Żadnego tekstu folkloru nie da się zrozumieć bez odniesienia do wyobrażeń jego twórców o świecie, o wiecznie powtarzającym się rytmie życia i śmierci. Nie należy także przeceniać związków folkloru z realną rzeczywistością. Folklor to nie odbicie lecz przetworzenie życia codziennego. Eliza Małek Bohater bajki rośnie nie „dniami i latami, lecz z godziny na godzinę i z minuty na minutę” – jak ciasto w dzieży

Stałe epitety Красная девица (śliczna/ piękna dziewczyna/panna) Добрый молодец (dzielny junak/ chwat/młodzieniec / zuch, chłopiec dobry) Utraf w polocie sokoła jasnego, Utraf w poświście chłopca dobrego! Добрый конь (rączy wierny koń /rumak) Синее море (brzeg morza, sine morze, morze błękitne /modre, morze) Алые уста /губы (usta koralowe /malinowe/purpurowe) Eliza Małek

Tautologia i symbolika Путь-дорога /дороженька Калина-малина I kalinę, i malinę woda zalała. Natenczas mnie matuleńka rodziła. Мхи-болота Род-племя Скотину поила-кормила Łamanie kaliny, jarzębiny, deptanie (najczęściej przez konia) trawy, lnu, ogrodu, pojenie konia – oznacza coitus, deflorację. Eliza Małek

Sposoby organizacji tekstu Paralelizm (zjawiska ze świata przyrody i ludzi) Повадился вор-воробей В мою конопельку летати, Мою конопельку клевати. Повадился молодец К моей Марусеньке ходити, Мою Марусенку любити. (paralelizm + symbolika erotyczna) Eliza Małek

Porównanie (zwykłe i zaprzeczone) Kwitły w polu kwiatuszki, ale zwiędły. Miłował mnie mój miły, ale rzucił. Nie orłowie modrzy w locie się spotkali,. Dwaj rodzeni bracia w szczerym polu się zjechali. Не сырой дуб к земле клонится, Не бумажные листочки расстилаются, Расстилается сын перед батюшком… (bylina) Eliza Małek

Gatunek w folklorze i literaturze Przy określeniu gatunkowej formy tekstu folklorystycznego bierzemy pod uwagę nie tylko jego formę artystyczną (kompozycję, formę wiersza, środki wyrazu artystycznego: typu metafor, porównań etc.), ale również funkcję użytkową tego tekstu (np. magiczną w zaklęciach, czysto utylitarną i magiczną w kołysankach), sposób wykonania (śpiew, taniec, recytacja). Eliza Małek

Przykładowe pytania Folklor - definicje operacyjne. Pochodzenie folkloru słownego. Periodyzacja folkloru słownego wg J. Kostiuchina. Oralność jako forma istnienia folkloru archaicznego i tradycyjnego. Mitologiczne korzenie folkloru słownego. Język i poetyka folkloru (konwencje, symbole, tropy poetyckie). Tradycyjność jako osnowa poetyki folkloru słownego. Eliza Małek