Polska wieś po akcesji do UE- nastroje, postawy a ekonomiczne realia. B. Fedyszak – Radziejowska Instytut Rozwoju wsi i Rolnictwa PAN Wydział Administracji i Nauk Społecznych PW Debata o polskiej wsi i rolnictwie Pałac Prezydencki 20 maja 2009 roku

Badanie CBOS pt. Warunki życiowe społeczeństwa polskiego: problemy i strategie realizowano od września do listopada 2007 roku na reprezentatywnej próbie losowo-adresowej dorosłych mieszkańców Polski (N= ). Próba wiejska liczyła N= , a próba rolników N= Kierownikiem projektu badawczego był ówczesny dyrektor CBOS, dr Krzysztof Zagórski.

W latach poprzedzających integrację Polski z UE rolnicy byli grupą społeczno – zawodową najbardziej sceptyczną wobec akcesji, o najniższym poziomie optymizmu i najwyższym poziomie niezadowolenia z własnej sytuacji życiowej. Podstawowe pytanie, na które przed 2004 rokiem badacze próbowali znaleźć odpowiedź dotyczyło efektywności unijnej polityki rolnej, a dokładniej jej wpływu na; 1.tempo zmian w strukturze agrarnej, 2.przebieg procesu odchodzenia mieszkańców wsi od rolnictwa, 3.poziom dochodów rolniczych 4.na zmiany zachodzące w społecznej świadomości mieszkańców wsi

Kwestia roli unijnej polityki rolnej (wraz z płatnościami bezpośrednimi) w utrwaleniu lub zmianie struktury agrarnej budziła największe spory. W świetle danych z 2007 roku tempo zmian wydaje się zaskakujące, system płatności nie tylko nie zatrzymał, lecz przyśpieszył proces dezagraryzacji wsi. 1. Zmiany w strukturze społecznej wsi – posiadanie użytków rolnych.(w%) Czy Pan(i) lub członkowie rodziny, z którą tworzy Pan(i) gospodarstwo domowe posiadacie użytki rolne? Mieszkańcy wsi Tak, 1 ha powierzchni lub więcej 37,6 [1][1]52,053,0 Tak, poniżej 1 ha powierzchni 8,914,010,0 Nie 53,634,037,0 Ogółem liczebność próby wiejskiej

Ten proces jest zróżnicowany regionalnie; w województwie lubelskim posiadanie ziemi deklaruje 47% mieszkańców wsi, w podlaskim - 49%, łódzkim- 40%, a świętokrzyskim- 39,0%. Najmniej rolnicze województwa w których procent właścicieli użytków rolnych[1] nie przekracza 20% to zachodniopomorskie - 12%, lubuskie -15%, pomorskie -16,% oraz opolskie i śląskie -20%.[1]

Kolejna znacząca zmiana dotyczy zbiorowości użytkowników ziemi rolnej na polskiej wsi. W jej skład wchodzą dzisiaj przedstawiciele różnych grup zawodowych, które nie identyfikują się z zawodem rolnika. Dotyczy to tak różnych zawodów, jak nauczyciele, właściciele prywatnych firm, dyrektorzy i kadra kierownicza a nawet zawody twórcze, naukowcy, czy specjaliści. 2. Grupy społeczno - zawodowe na wsi a własność lub współwłasność użytków rolnych. (w%) Do której z wymienionych grup zaliczył(a)by się Pan(i) ze względu na swoja obecną sytuację? Czy Pan(i) lub członkowie rodziny z którą tworzy Pan(i) gospodarstwo domowe posiadacie użytki rolne? Tak, 1 ha i więcejTak, poniżej 1 haNieLiczebność Średnia dla mieszkańców wsi37,68,953, W tym w wybranych grupach społ.-zawodowych: Rolnicy indywidualni i pomagający im członkowie rodzin96,8 2,11, Uczniowie i studenci42,7 8,249,1 504 Nauczyciele37,1 8,254,7 220 Dyrektorzy, prezesi, kadra kierownicza34,5 5,060,5 100 Robotnicy niewykwalifikowani33,8 8,457,8 624 Właściciele prywatnych firm, sklepów, ajenci31,9 9,258,9 336 Robotnicy zatrudnieni w rolnictwie, leśnictwie, rybacy30,6 9,759,7 98 Renciści30,411,757, Robotnicy wykwalifikowani i brygadziści poza rolnictwem27,610,262, Pracownicy fizyczno-umysłowi28,7 9,362,0 905 Mistrzowie, technicy27,3 9,763,0 108 Emeryci27,7 9,363, Pracownicy administracyjno-biurowi, kierownicy,25,4 8,266,4 612 Pielęgniarki, położne24,3 12,163,6 111 Zawody twórcze, naukowcy, specjaliści23,2 11,365,5 160

W ciągu 5 lat o 6 punktów procentowych zmniejszył się udział rolników (identyfikujących się z tym zawodem) w strukturze zawodowej wsi a zwiększył – kadry kierowniczej, specjalistów(o 2 punkty procentowe) oraz pracowników fizyczno – umysłowych i robotników wykwalifikowanych(o 6 punktów procentowych). Stabilne grupy to właściciele prywatnych firm, emeryci, renciści i bezrobotni. Nie wiemy, czy większy udział kadry kierowniczej wyższego i niższego szczebla w życiu polskiej wsi, to wynik migracji rezydencjalnej miejskich elit, czy wzmocnienie autonomicznych struktur wiejskiego managementu. Do której z wymienionych grup zaliczył(a)by się Pan(i) ze względu na swoja obecną sytuację? Wieś 2007Wieś 2002 Kadra kierownicza, specjaliści, zawody twórcze, kierownicy, oficerowie 4,0 11,0 9,0* Pracownicy administracyjno biurowi, specjaliści niższego szczebla, 7,0 Pracownicy fizyczno umysłowi, pracownicy sklepów, listonosze, 8,0 19,0 13,0 * Robotnicy wykwalifikowani, brygadziści 11,0 Robotnicy niewykwalifikowani zatrudnieni w rolnictwie i poza nim 6,0 5,0 Rolnicy i pomagający im członkowie rodzin 13,0 19,0 Właściciele prywatnych firm, zakładów, sklepów 3,0 4,0 Renciści i emeryci 27,0 29,0 Bezrobotni 9,0 11,0 Ogółem liczebność badanej zbiorowości Struktura społeczno – zawodowa mieszkańców wsi w 2002 i 2007 roku.(w% )

Ziemia na polskiej wsi jest dzisiaj swoistą polisą ubezpieczeniową dla różnych grup społeczno – zawodowych. Właściciele użytków rolnych pracują zarówno w gospodarstwie jak i poza nim, co drugi (49%) deklaruje wyłącznie pracę w swoim gospodarstwie, ale 15% pracuje także w państwowej lub samorządowej instytucji, dalsze 10% w spółce państwowo – prywatnej, a kolejne 26% w prywatnym zakładzie pracy poza rolnictwem. Połowa właścicieli gospodarstw pracuje poza rolnictwem. Powierzchnia gospodarstwa rolnego Do 2 ha34,8%35%34,0% 3-5 ha28,0% 6-10 ha18,0%19,0%23,0% 11 ha i więcej19,2%18,0%15,0% Liczebność badanej próby Struktura agrarna – stabilizacja i zmiany. (w%)

W grupie najbiedniejszych, o dochodach netto poniżej 750 zł na rodzinę znalazło się w 2007 roku trzykrotnie mniej rodzin wiejskich i ponad dwukrotnie mniej, niż w roku 2002, rodzin rolniczych. Natomiast wśród rodzin najzamożniejszych, deklarujących w 2007 roku dochody powyżej zł netto na rodzinę, odnajdujemy ponad dwukrotnie więcej mieszkańców wsi i dwukrotnie więcej rodzin rolniczych, niż przed akcesją. 5. Zmiany w poziomie dochodów mieszkańców wsi. (w%) Miesięczny dochód netto na rodzinęRok 2007Rok 2002 Mieszkańcy wsiRolnicyMieszkańcy wsiRolnicy Do 750 zł 5,7 6,015,014, zł19,516,732,028, zł15,713,220,011, zł i więcej (tylko dla roku 2002) 11,010, zł (tylko dla roku 2007)14,110, zł i więcej (tylko dla roku 2007)12,710,9 Brak danych32,442,822,037,0 Ogółem liczebność

Ekonomiczną elitę wsi tworzyły w 2007 roku przede wszystkim gospodarstwa domowe właścicieli prywatnych firm, przedstawicieli kadry kierowniczej, specjalistów, kierowników niższych szczebli, i pracowników administracyjno – biurowych, a więc gospodarstwa domowe elit administracyjnych, samorządowych, zarządzających wiejskimi gminami oraz, być może - także elity rezydencjalne złożone z twórców i specjalistów dojeżdżających do pracy w miastach. Do której z grup zaliczyłby się Pan(i) ze względu na swoja sytuację Dochód gospodarstwa domowego zł zł zł zł 3001zł i więcej Brak danych. Kadra kierownicza- 2,3 4,15,340,547,9 Nauczyciele0,5 1,610,517,128,641,8 Pracownicy adm.-biurowi- 5,7 9,114,829,041,5 Pracownicy fiz.-umysłowi1,0 8,615,015,915,444,1 Robotnicy wykwalifikowani - 8,016,916,019,639,4 Robot niewykwalifikowani 2,413,921,410,118,933,2 Rolnicy2,6 9,5 9,3 8,315,954,4 Właściciele prywatnych firm - 1,5 5,7 6,625,061,2 Emeryci5,725,121,010,5 7,929,9 Bezrobotni7,521,714,6 7,8 5,942,6 6. Dochody wiejskich gospodarstw domowych w wybranych grupach społeczno- zawodowych. (w %)

Różnice między sytuacją w całej Polsce, a sytuacją na wsi są niewielkie. Wieś zdaje się dzisiaj w większym stopniu częścią Polski, niż sądziliśmy, chociaż kłopoty z pieniędzmi na zakup żywności i kształcenie ma nieco większe. Poważniejszym problemem wydają się zróżnicowania regionalne. Pieniędzy na żywności częściej brakuje mieszkańcom wsi w województwie lubuskim (24%), zachodniopomorskim (24%), lubelskim(22%), dolnośląskim 22%, kujawsko – pomorskim (21%) i warmińsko – mazurskim(20,0), rzadziej w wielkopolskim (13%), podlaskim (13%) i małopolskim (14%). Natomiast problemy z opłacaniem kosztów edukacji częściej mają mieszkańcy wsi w województwie warmińsko – mazurskim (18%), lubuskim (15%), lubelskim, świętokrzyskim, i zachodniopomorskim (po 14%), niż – w podlaskim (9,0), wielkopolskim (9%), łódzkim (9%) i małopolskim (10%). Do której z grup zaliczyłby się Pan(i) ze względu na swoja sytuację Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło się w Pana(i) gospodarstwie domowym, że nie starczyło pieniędzy na: Zakup żywnościWydatki związane z nauką, kształceniem TaknietakNie Kadra kierownicza 4,096,0 4,295,8 Właściciele prywatnych firm 2,897,2 6,193,9 Pracownicy adm.-biurowi 5,894,2 9,190,9 Pracownicy fiz.-umysłowi12,387,711,288,8 Robotnicy wykwalifikowani13,486,613,686,4 Nauczyciele 4,695,4 7,792,3 Robot niewykwalifikowani17,482,618,981,1 Emeryci18,781,3 4,795,3 Rolnicy14,485,614,485,6 Bezrobotni34,165,924,175,9 Średnia dla wsi *17,482,612,088,0 Średnia dla Polski**15,584,510,989,1 7. Sfera niedostatku w społecznościach wiejskich (w%)

PRZED AKCESJĄ 8. Nastroje na polskiej wsi przed akcesją. (w%) Czy obecnie Pana(i) rodzinie żyje sięMieszkańcy wsiRolnicy Bardzo dobrze i dobrze (łącznie)16,012,010,0 8,0 Ani dobrze ani źle54,0 55,0 Źle i bardzo źle (łącznie)30,033,035,037,0 Liczebność W czasie trwania negocjacji, przeważały raczej złe nastroje, dominowało przekonanie – żyje się nam ani dobrze, ani źle (54%- 55%), a przewaga ocen bardzo złych nad dobrymi była dwukrotna w przypadku mieszkańców wsi i trzykrotna wśród rolników. Odpowiedź żyje się nam bardzo(!) dobrze wybrało nie więcej niż 1% badanych. PO AKCESJI: Nastroje w 2007 roku są wyraźnie, bardzo(!) zadowolonych jest 5,9% rolników i 7,3% mieszkańców wsi, co nie odbiega od odsetka bardzo zadowolonych Polaków (7,6%) i mieszkańców największych miast (8,5%). 9. Społeczeństwo o swoim poziomie życia w 3 lata po akcesji. (w%) Zadowolenie z materialnych warunków bytu Pana(i) gospodarstwa domowego (ogólnie dochodów, zasobów, stanu posiadania, poziomu życia) Bardzo zadowolony Raczej zadowolony Średnio zadowolony Raczej niezadowolony Bardzo niezadowolony Liczebność Polska ogółem7,632,735,517,07, Mieszkańcy największych miast8,534,733,415,67,84775 Mieszkańcy wsi7,332,535,817,86, Rolnicy5,927,239,720,96,31955

POZIOM ZADOWOLENIA 10.Poziom zadowolenia użytkowników gruntów rolnych z (...) swoich perspektyw (w%) Grupy społeczno – zawodowe posiadające użytki rolne o pow. 1 ha i więcej Poziom zadowolenia z... swoich perspektyw Bardzo i raczej zadowolony Średnio zadowolon y Raczej i bardzo niezadowolony Liczba osób Posiadający ziemię pow. 1 ha (ogółem)41,839,319, Robotnicy wykwalifikowani44,644,510,9 450 Pracownicy administracyjno – biurowi62,529,8 7,7 230 Rolnicy35,342,422, Emeryci22,244,833,1 827 Bezrobotni31,141,527,4 365 Zadowoleni ze swoich perspektyw są posiadający ziemię pracownicy administracyjno – biurowi, kadra kierownicza i robotnicy wykwalifikowani. Zauważmy, że mniejsze zadowolenie rolników oznacza przewagę zadowolonych z własnych perspektyw nad niezadowolonymi o 13 punktów procentowych i jest to wynik, na tle wszystkich dotychczasowych po 1989 roku, zaskakujący.

OPTYMIZM 11.Przyszłość rodziny w opinii właścicieli użytków rolnych. (w %) Grupy społeczno – zawodowe posiadające użytki rolne o pow. 1 ha i więcej W jakim kierunku zmierza sytuacja P. rodziny? Zdecydowanie i raczej dobrym Ani w dobrym ani w złym Zdecydowanie i raczej w złym Liczba osób Posiadający ziemię pow. 1 ha (ogółem)63,927,0 8, Robotnicy wykwalifikowani66,226,2 6,5 459 Pracownicy administr. – biurowi78,918,4 2,7 238 Rolnicy58,529,811, Emeryci52,633,413,5 852 Bezrobotni65,723,910,5 366 Dobre nastroje rolników są, niż realna poprawa materialnej sytuacji. Trudno wyłącznie w sferze ekonomii szukać uzasadnienia dla tak niewspółmiernego wzrostu poziomu optymizmu. Struktura agrarna poprawia się bardzo wolno, nadal większość gospodarstw rolnych oceniana jest jako takie sobie a o ponad połowie ich użytkownicy mówią, że nie pozwalają utrzymać rodziny. Także miejsce rolników w strukturze dochodów mieszkańców wsi poprawiło się bardzo nieznacznie – wyprzedzili tylko robotników niewykwalifikowanych. Wydaje się, że zarówno mieszkańcy wsi, jak i rolnicy uwierzyli w swoją przyszłość i chociaż ich sytuacja materialna tylko w pewnym stopniu uległa poprawie, stali się zdecydowanie bardziej podobni w swoich poglądach i opiniach do polskiego społeczeństwa. Po latach marginalizacji polska wieś przez Brukselę, wróciła do Polski i rozpoczęła swoją drogę ku modernizacji.