Krzemień: surowiec, technologia, typologia

CZAS: Na paleolit przypada 99% czasu istnienia człowieka jako gatunku. Niemal 2,5 miliona lat paleolitu to abstrakcyjny ogrom czasu. Można to zwizualizować za pomocą przybliżenia pokoleniowego, przy założeniu, że 1 pokolenie to ok. 25 lat. Historia Polski: 1000 lat = 40 pokoleń Koniec epoki lodowcowej: 10 tys. lat = 400 p. Ostatni okres ciepły: 100 tys. lat = 4000 pokoleń

CZAS: 2,5 mln. lat paleolitu to okres, w którym pojawiały się i znikały morza, dramatycznie zmieniał się klimat, flora i fauna. Czas przywykliśmy liczyć w jednostkach słonecznych i księżycowych (dni, miesiące, lata). Tak też podają go datowania absolutne. Uwaga! w rzeczywistości czas absolutny nie przekłada się dokładnie na rachubę kalendarzową. Ziemia w odległej przeszłości zmieniała średnicę, paramtery orbity, jak również tempo obrotu. Nawet obecnie obserwujemy jej stopniowe zwalnianie ( 1 sekunda co 1-2 lata).

Chronologia względna Bez konkretnej daty rocznej Kategoryzowanie „wcześniej-później” Ustalana np. na podstawie stratygrafii Prawo superpozycji – warstwa zalegająca niżej jest starsza od warstwy leżącej na niej

Dwa ważne pojęcia Terminus post quem – po danym zdarzeniu/roku/okresie Terminus ante quem – przed danym zdarzeniem/rokiem/okresem

Chronologia bezwzględna Wyrażona w konkretnych datach rocznych BP – Before Present – data tradycyjnie podawana od momentu wprowadzenia dat radiowęglowych (rok 1950) BC – Before Christ – data p.n.e. (data BP-1950 lat) AD – Anno Domini – data n.e. cal BC – calibrated BC – skalibrowana data (głównie daty radiowęglowe)

Surowce krzemionkowe Najstarsze narzędzia, jak wiemy z obserwacji naczelnych, zapewne były wykonywane z drewna, kości lub rogu (tzw. przemysł osteodontokeratyczny”) Jednak to skały łupliwe zapewniają ostrą krawędź (cięcie) - są łatwe do uchwycenia w zapisie kopalnym

Rodzaje surowców łupliwych W zasadzie każda skała o tzw. „przełamie muszlowym” nadaje się do produkcji narzędzi, ale poszczególne surowce z punktu widzenia ludzi epoki kamienia różniły się jakością, na którą składały się: podatność na łupanie jednorodność struktury wewnętrznej ostrość krawędzi twardość krawędzi kryteria estetyczne

Rodzaje surowców łupliwych Najstarsze narzędzia kam. wykonywano z różnych gatunków skał o strukturze krystalicznej, bazaltu i in. surowców o niskiej jakości

Rodzaje surowców łupliwych Stopniowo obserwujemy coraz większą selektywność w doborze surowca i odkrywanie skał o wysokiej jakość. Należy do nich m.in. Obsydian – szkliwo wulkaniczne o bardzo jednorodnej strukturze

Skały krzemionkowe W paleolicie, szczególnie Europy, decydującą rolę pełniły jednak skały krzemionkowe. Są to skały osadowe o zawartości ponad 50% krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i kwarcu. Obejmują one bardzo wiele odmian o różnorodnej genezie, właściwościach i lokalizacji. Z punktu widzenia ludzi paleolitu nasza dzisiejsza klasyfikacja petrograficzna nie ma znaczenia, kluczowa była jakość surowca, wynikająca m.in. z bezpośredniego dostępu do złoża – surowce pozyskane z powierzchni mają na ogół gorszą jakość.

Podział petrograficzny skał krzemionkowych: Skały krzemionkowe o złożonej genezie chemicznej, przekształcone diagnetycznie po wynurzeniu osadów morskich: - krzemień, czert, rogowiec, lidyt, jaspis, chalcedonit Skały osadowe organogeniczne, powstałe w środ. morskim: - Radiolaryt, Diatomit, Spongiolit Skały o genezie chemicznej powstałe w wyniku bezp. wytrącania się krzemionki w środowisku lądowym: - gejzeryt, limnokwarcyt, silkret Skały krzemionkowe przejściowe: - Opoki, iły, iłowce, łupki krzemionkowe, gezy Skały wietrzeniowe Na uwagę zasługują także inne surowce wykorzystywane w przadziejach, m.in. Kwarc, Kwarcyt, Fonolit, Porcelanit i wiele, wiele innych!

Krzemień i czert Do najpopularniejszych skał krzemionkowych należą krzemienie - skały osadowe zbudowane gł. z kryptokrystalicznej odmiany kwarcu lub chalcedonu i tworzące konkrecje wyraźnie (w odróżnieniu od czertów) oddzielone od skały macierzystej. Występuje najczęściej w obrębie skał węglanowych (np. wapień płytowy, kreda, margiel) Ich geneza związana jest z procesem wytrącania krzemionki ze szczątków organizmów morskich, i jej kompakcji w warunkach hydrotermalnych. Krzemienie tradycyjnie dzieli się ze względu na wiek (np. krzemienie jurajskie, kredowe itd.), cechy fizyczne (np. krzemień pasiasty, czekoladowy itd.) lub miejsce występowania (np. krzemień świeciechowski, ożarowski, mielnicki itd.).

Najważniejsze złoża krzemieni na ziemiach polskich

Badania nad krzemieniarstwem pradziejowym Typologia Technologia Traseologia

Podstawa – rozpoznawanie artefaktów Kompletność retuszu na krawędzi Regularność i podobna wielkość odbić Skalarność (odbicia seriami) Sekwencyjność (odbicia nakładają się na siebie) Asymetria obróbki krawędzi (odbicia na jedną stronę)

Typologia – nauka o typach Grupowanie artefaktów w klasy (typy) o podobnych cechach – gł. morfologicznych W klasycznym podejściu (do poł. XXw) przyjmowano, że typy – wyróżniane arbitralnie przez badaczy - odpowiadają realnym klasom narzędzi (stąd nazwy takie jak np. „zgrzebło”). Dziś wiemy, że większość artefaktów to formy zużyte lub zniszczone, a klasyczne typy często odpowiadają jedynie typowym rodzajom zniszczeń (np. narzędzia „zębate”). Celem współczesnej analizy techno-stylistycznej jest rekonstrukcja faktycznych wzorców (mentalnych) narzędzi za pomocą analizy technologicznej, traseologicznej i in. Niektóre klasycznie wydzielone typy artefaktów wciąż pełnią rolę wskaźników chronologicznych i/lub kulturowych, szczególnie dla młodszych okresów paleolitu.

Andrefsky 2005, fig. 4.7

Technologia: definicja i poziomy Koncept technologiczny (technologia) to wyobrażenie sposobu wytworzenia narzędzia lub półsurowca do jego produkcji Metoda – konkretny schemat postępowania Technika – wariant metody, zwykle związany z użyciem konkretnego narzędzia Zabieg – pojedynczy akt lub krótka sekwencja ściśle powiązanych ze sobą działań

Analiza technologiczna Badania technologiczne mają na celu odtworzenia zachowań człowieka związanych z wytworzeniem, modyfikacjami i naprawami narzędzia. Łańcuch operacji – sekwencja zabiegów wykonanych na narzędziu Historia technologiczna narzędzia - kompletny zbiór wszystkich łańcuchów operacji wykonanych na narzędziu, obejmuje łańcuch operacji związany z wytworzeniem narzędzia, oraz ewentualne łańcuchy związane z naprawami i przeróbkami

Rodzaje artefaktów Rdzeń – to, w co uderzamy Odłupek/debitaż – to, co odpada Tłuk – to, czym uderzamy

Inizian et al. 1999, fig. 20 Ginter, Kozłowski 1990, tabl. I

Inizian et al. 1999, fig. 5

1- system francuski; 2 – system amerykański. Rysunek 1- system francuski; 2 – system amerykański. Inizian et al. 1999, fig. 43

Pojęcia Kształtowanie – tworzenie narzędzia poprzez redukowanie bryły surowca; odłupki są odpadami Rdzeniowanie (debitage) – pozyskiwanie półsurowca w celu dalszej produkcji narzędzi. Odpadem jest rdzeń. Retuszowanie – kształtowanie krawędzi. Retusz może być zaostrzający (krawędź pracująca) lub zatępiający („tylec”)

Twardy tłuk/miękki tłuk Najprostsze i najstarsze techniki odbicia Twardy tłuk – zazwyczaj mineralny (kamień) Miękki tłuk – mineralny (miękki kamień – piaskowiec, wapień), organiczny (poroże, kość, drewno)

Twardy tłuk Miękki tłuk Andrefsky 2005, fig. 2.2

Twardy tłuk Wystawa Archäologisches Landesmuseum Schleswig

Miękki tłuk Wystawa Archäologisches Landesmuseum Schleswig

Traseologia Badanie śladów użytkowania i oprawiania narzędzi Badania śladów procesów technologicznych Traseologia wykonywana jest przy użyciu mikroskopów

Rots 2008, fig. 2

Literatura do tematu Król, P., Migaszewski, Z., 2009. Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys Problematyki. Historia krzemienia. Muzeum Narodowe w Kielcach [publikacja dostępna w sieci] Migal, W., Urbanowski, M., 2008, Narzędzia bifacjalne jako wskaźniki chronologiczne? Technologie środkowego paleolitu i wczesnej epoki brązu na przykładzie materiałów ze stanowiska Polany Kolonie II [w:], Borkowski W., Libera J., Sałacińska B., Sałaciński S., (eds.) Materiały z konferencji w Orońsku „Krzemień Czekoladowy w Pradziejach”, 08-10-12.2003, Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, s. 215-244. [publikacja dostępna w sieci] Whittaker, J.C., 1994, Flintknapping. Making and understanding stone tools, Austin Ginter, B., Kozłowski, J.K., 1990, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa Inizian, M.-L., Reduron-Ballinger, M., Roche, H., Tixier, J., 1999, Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre Andrefsky, W. Jr, 2005, Lithics: Macroscopic Approaches to Analysis, Cambridge-New York-Melbourne-Madrid-Cape Town-Singapore- São Paulo