Rzeczpospolita Polska jako państwo autorytarne Ćwiczenia 23.04.2015 Gr. 11

Zagadnienia Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935 Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” Prezydent Rzeczypospolitej w konstytucji „kwietniowej” Rada Ministrów w konstytucji „kwietniowej” Sejm i Senat w konstytucji „kwietniowej” System rządów w latach 1935-1939 Administracja województwa i administracja powiatu w II Rzeczypospolitej Organizacja samorządu terytorialnego i funkcje samorządu terytorialnego w II Rzeczypospolitej

Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926 - 1935 - istotne zmiany w modelu politycznym państwa przyniosła ustawa z 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r., popularnie zwana nowelą sierpniową, - nowela sierpniowa była konsekwencją, ale i prawnym usankcjonowaniem zamachu stanu dokonanego przez Józefa Piłsudskiego w dniach 12-15 maja 1926 r., - w myśl postanowień noweli sierpniowej prezydent uzyskał prawo rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji na wniosek Rady Ministrów, natomiast Sejm utracił prawo rozwiązania się na mocy własnej uchwały, - Prezydent uzyskał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w razie nagłej konieczności państwowej, w czasie gdy Sejm i Senat były rozwiązane oraz na podstawie upoważnienia ustawowego, - Prezydent mógł ogłosić budżet w brzmieniu projektu rządowego, jeżeli żadna z izb nie podjęła w terminie uchwały budżetowej, - ograniczenie uprawnienia Sejmu przy wotum nieufności dla rządu – wniosek nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu na którym był zgłoszony.

Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926 - 1935 - sanacja, - funkcje sejmu i senatu ograniczone w zakresie uprawnień ustawodawczych oraz w procesie wyłaniania rządu, - utworzenie w 1929 r. Centrolewu (PSL „Piast”, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie, PPS, NPR, Chadecja), - rozwiązanie sejmu i senatu przez prezydenta, - aresztowania i proces sądowy posłów i senatorów opozycyjnych, - nowy skład polityczny sejmu – wyraźna przewaga BBWR, - stały wzrost i znaczenie organów wykonawczych, - decydująca rola Józefa Piłsudskiego, - system wielopartyjny zaczął przekształcać się w system partii dominującej, - ograniczanie działalności ugrupowań parlamentarnych.

Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926 - 1935 - już w Sejmie II kadencji wyłonionym w 1928 r. podjęto prace nad nową ustawą zasadniczą państwa, ale nie przekroczyły one etapu dyskusji i opracowań koncepcyjnych, - prace nad projektem nowej konstytucji przyspieszono po wyborach z listopada 1930 r., które stworzyły obozowi sanacyjnemu warunki do przeprowadzenia rewizji konstytucji, - odpowiedni projekt został przygotowany przez trzyosobowy zespół kierowany przez Stanisława Cara, posła Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Projekt ten, mimo sprzeciwu posłów opozycji podnoszących wady proceduralne, stał się podstawą nowej ustawy zasadniczej, podpisanej przez prezydenta w dniu 23 kwietnia 1935 r.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” Konstytucja kwietniowa przyjęła nową koncepcję państwa, przeciwstawną koncepcji państwa prawnego. Odrzucono w niej podstawowe zasady demokratycznego państwa prawnego a zwłaszcza: 1) zasadę zwierzchnictwa narodu, uznając za suwerena nie naród a prezydenta; 2) zasadę podziału władzy – wprowadzając w to miejsce zasadę koncentracji władzy w osobie prezydenta; 3) zasadę państwa liberalnego – wprowadzając w to miejsce solidaryzm społeczny; 4) zasadę równości politycznej obywateli, zastępując ją zasadą elitaryzmu.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” - elitaryzm w konstytucji kwietniowej różnił się jednak od ówczesnych elitaryzmów politycznych znanych państwom totalitarnym. W państwach totalitarnych o przynależności do elity decydowało kryterium polityczne, czyli przynależność do partii bolszewickiej, faszystowskiej, czy hitlerowskiej. - na gruncie konstytucji kwietniowej elitaryzm miał natomiast charakter moralny, określany według wartości, wysiłku i zasług na rzecz dobra powszechnego (art. 7 konstytucji). - pod pojęciem autorytarny rozumiano nieodpowiedzialność prawną, czyli zastąpienie gwarancji prawnych autorytetem jednostki, co wyrażał art. 15 konstytucji oraz art. 2, 11 i następne. - zamiast kryteriów prawnych, czyli charakterystycznej dla konstytucji marcowej zasady legalizmu, w konstytucji kwietniowej mamy kryteria moralne, tj. odpowiedzialność Prezydenta wobec Boga i Historii za losy państwa.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” - twórcy konstytucji uważali, że w warunkach całkowitego braku stabilizacji społecznej, kryteria moralne, a więc Bóg i Historia, mają o wiele większą rangę i znaczenie niż niepewne i zmienne wartości prawne. Byli przekonani, że odpowiedzialność prezydenta nie tylko nie zmalała, ale wręcz wzrosła, - prezydent miał być czynnikiem koordynującym i harmonizującym działanie innych organów państwowych, stąd jego zwierzchnictwu podlegały rząd, sejm, senat, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa, - o wyborze prezydenta nie mógł zatem decydować każdy, a ze względu na jego odpowiedzialność tylko najbardziej do tego predysponowani obywatele.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” - podstawowym założeniem, na którym oparta została konstytucja, co wyrażono w jej pierwszych dziesięciu artykułach (zwanych dekalogiem), była zasada solidaryzmu społecznego, - już art. 1 konstytucji wyrażał tę zasadę słowami: „Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”, - solidaryzm społeczny przeciwstawiony został zatem marksistowskiej zasadzie walki klas, którą przedstawiciele tego kierunku (solidaryzmu społecznego) uważali za patologię; w życiu przeważa bowiem współpraca a nie walka, - ta wspólnota interesów została również podkreślona tym, że konstytucja zamiast odwoływać się do pojęcia narodu, mówiła o społeczeństwie, pokoleniach, czy obywatelach; wyeksponowano w ten sposób jedność wszystkich w obrębie państwa, niezależnie od narodowości.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” - już sama systematyka konstytucji kwietniowej świadczyła o odejściu jej autorów od podstawowych zasad konstytucji marcowej, - konstytucji kwietniowej na pierwszym miejscu ujęty został urząd prezydenta, po nim rząd a dopiero dalej Sejm i Senat, - prezydent wybierany był na siedmioletnią kadencję według skomplikowanej procedury, - za swoją działalność nie odpowiadał ani parlamentarnie ani konstytucyjnie, - prezydent uzyskał status czynnika nadrzędnego w państwie, ponad wszystkimi innymi organami państwowymi.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” Wszystkie akty urzędowe prezydenta dzieliły się na: 1) uprawnienia osobiste, stanowiące jego prerogatywy; 2) uprawnienia zwykłe. - istota prerogatyw polegała na tym, że były to uprawnienia osobiste prezydenta nie podlegające kontrasygnacie, - w ten sposób powstała kategoria aktów prawnych, za które w sensie jurydycznym nikt nie odpowiadał, - ta celowa luka w gwarancjach prawnych oddziaływała pośrednio również na akty prezydenta objęte wymogiem kontrasygnaty, - w ten sposób cały system ustrojowy państwa nabierał charakteru autorytarnego.

Zasady ustroju politycznego w konstytucji „kwietniowej” - konstytucja nie akceptowała jednak stanowiska totalistycznego, ponieważ nie poddawała reglamentacji prawnej wszystkich przejawów działalności obywateli, a wręcz przeciwnie – uznawała w art. 5 twórczość jednostki za dźwignię życia zbiorowego.

Prezydent Rzeczypospolitej System wyboru prezydenta: - zgromadzenie elektorów: 80 osób (50 wybranych przez sejm, 25 przez senat, 5 wirylistów), - prawo zgłoszenia innego kandydata przez ustępującego prezydenta (wtedy wybory powszechne), - kadencja trwała 7 lat, - zastępstwo przysługiwało marszałkowi senatu.

Prezydent Rzeczypospolitej Kompetencje: 1) ustawodawcze: wydawanie dekretów z mocą ustawy; prawo weta zawieszającego; mianowanie 1/3 senatorów; zwoływał sejm i senat; promulgował i publikował ustawy; 2) ustrojodawcze: uprzywilejowana pozycja w sprawie zmiany konstytucji; 3) wykonawcze: decyzje związane z wyborem prezydenta; mianowanie prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek ministrów; mianowanie sędziów, I Prezesa Sądu Najwyższego, sędziów Trybunału Stanu; prawo łaski; mianowanie prezesa NIK i członków kolegium; mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych; reprezentowanie państwa na zewnątrz;

Prezydent Rzeczypospolitej Kompetencje: 4) kontrolne: prawo rozwiązania sejmu i senatu, prezesa Rady Ministrów, prezesa NIK, naczelnego i generalnego inspektora sił zbrojnych, ministrów; prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej; 5) nadzwyczajne (na okres wojny): wyznaczenie następcy, mianowanie naczelnego wodza, zarządzenie stanu wojennego; wydawanie dekretów w zakresie całego ustawodawstwa, z wyjątkiem zmian konstytucji, przedłużenia kadencji sejmu i senatu, powoływania sejmu i senatu w zmniejszonym składzie.

Rada Ministrów - powoływana przez prezydenta; - na czele stał prezes Rady Ministrów: ustalał ogólne zasady polityki państwowej; - kompetencje: prawo inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych oraz decydowanie w sprawach przekazanych przez ustawy; - odpowiedzialność: 1) polityczna ministrów przed prezydentem; 2) parlamentarna przed sejmem i senatem: prezydent mógł tego nie aprobować, ale musiał wtedy rozwiązać izby ustawodawcze; 3) konstytucyjna przed Trybunałem Stanu.

Sejm i senat Sejm: Senat: - 208 posłów z wyborów powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich, - kandydaci zgłaszani przez Zgromadzenie Okręgowe, - czynne prawo wyborcze: obywatele, którzy ukończyli 24 lata i korzystają z praw cywilnych i obywatelskich oraz zawodowi wojskowi, - bierne: obywatelom, którzy ukończyli 30 lat, - kadencja 5 lat. Senat: - 96 senatorów powoływanych w 1/3 przez prezydenta a w 2/3 w głosowaniu pośrednim przez elitę (z tytułu zasługi, wykształcenia, zaufania, powyżej 30 lat), - bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli 40 lat.

Sejm i senat Kompetencje obu izb: 1) ustrojodawcze: ograniczona zmiana konstytucji; 2) ustawodawcze: wyłączone sprawy organizacji rządu, administracji i sił zbrojnych; dekrety i prawo weta prezydenta; wyłączenie inicjatywy ustawodawczej w sprawach budżetu, ratyfikacji umów międzynarodowych, pociągający za sobą wydatki ze skarbu państwa; 3) kontrolne: mogły żądać ustąpienia rządu lub ministra (konieczna aprobata prezydenta); prawo pociągania premiera i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, interpelowania rządu, udzielanie absolutorium rządowi.

System rządów w latach 1935-1939 - śmierć J. Piłsudskiego 12 maja 1935 r. - rozwiązanie BBWR, - powołanie w 1937 r. Obozu Zjednoczenia Narodowego, - okólnik prezesa Rady Ministrów z 13 lipca 1936 r. – generalny inspektor sił zbrojnych pierwszą osobą po prezydencie, - zmniejszenie wbrew konstytucji roli premiera.

Administracja województwa i administracja powiatu w II Rzeczypospolitej - na czele wojewoda: mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez RM, - wojewoda: przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i specjalnej, - wojewoda: uprawnienia nadzorczo-ingerencyjne; obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, - Warszawa: Komisarz Rządu miasta stołecznego Warszawy.

Administracja województwa i administracja powiatu w II Rzeczypospolitej - na czele starosta: mianowany przez ministra spraw wewnętrznych uchwalony, - pod względem osobowym i służbowym podlegał wojewodzie, - przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów zespolonych z administracją ogólną, - główny obowiązek: zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, - orzecznictwo w sprawach wykroczeń, - zadania wykonywane przy pomocy starostwa, - od 1932 r. w miastach wydzielonych: starosta grodzki.

Organizacja i funkcje samorządu terytorialnego 1. Organizacja samorządu terytorialnego: - jednolite przepisy od 1933 r., - gminy wiejskie: rada gminna i zarząd gminny (wójt i ławnicy); zmiana w 1933 r. – rada gromadzka lub zebranie gromadzkie i sołtys, - gminy miejskie: rady miejskie i zarząd miejski (prezydent i ławnicy w miastach wydzielonych, w pozostałych burmistrz i ławnicy, - powiaty: rady powiatowe i wydziały powiatowe pod przewodnictwem starosty, - samorząd województwa nie został powołany.

Organizacja i funkcje samorządu terytorialnego a) własny zakres działania: sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowia publicznego, związane z zaspokajaniem lokalnych potrzeb mieszkańców; tworzyły zakłady i przedsiębiorstwa o charakterze użyteczności publicznej, b) zakres spraw zleconych przez administrację rządową, - nadzór nad samorządem sprawowały organy administracji ogólnej: minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie oraz organy samorządu wyższego stopnia.