Dr Włodzimierz Sekuła Instytut Żywności i Żywienia BADANIA INDYWIDUALNEGO SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI I STANU ODŻYWIENIA W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH Dr Włodzimierz Sekuła Instytut Żywności i Żywienia

W 2000 roku zostały przeprowadzone pierwsze ogólnopolskie badania indywidualnego spożycia żywności. Wprawdzie istniały dość liczne wcześniejsze badania tego rodzaju, ale nie były one wykonywane w skali ogólnokrajowej, a częste różnice w ich metodologii ograniczały możliwość wykorzystania wyników.

Dokonano także pomiarów wysokości i masy ciała oraz obwodu ramienia, talii i bioder uczestników, służące identyfikacji osób z niedoborem masy ciała, prawidłową masą ciała i nadwagą i otyłością. Niedobór masy ciała może być symptomem niedożywienia, spowodowanego zbyt ubogą dietą.

Badania wykonano w ramach umowy zawartej między rządem Polski, reprezentowanym przez Ministra Zdrowia a Organizacją ds. Wyżywienia i Rolnictwa w sprawie realizacji projektu „Household Food Consumption and Anthropometric Survey”. Umowa była następstwem przyjęcia wniosku naszego kraju o pomoc techniczną, uzasadnianego potrzebą dokładnej oceny sytuacji żywieniowej populacji Polski i dotychczasowym brakiem reprezentatywnych ogólnokrajowych badań w tym zakresie.

Potrzeba ta wynikała z rosnącej obawy o zagrożenie niedożywieniem, wynikającej ze wzrostu odsetka gospodarstw domowych o dochodach poniżej minimum egzystencji. Tendencję wzrostową w tym zakresie uruchomił gwałtowny wzrost cen żywności, spowodowany podjęciem reform zmierzających do wprowadzenia gospodarki rynkowej w naszym kraju.

Wymieniony projekt został wykonany przez Instytut Żywności i Żywienia we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym. Zgodnie z założeniami projektu, do badań wylosowano podpróbę gospodarstw domowych, wytypowanych do badań budżetów w 2000 r., corocznie przeprowadzanych w naszym kraju i służących do oceny materialnych warunków bytu ludności. Instytut Żywności i Żywienia łączyła wcześniejsza współpraca z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie wykorzystania wyników badań budżetów i ich interpretacji. Wspomniana podpróba obejmowała 1362 gospodarstwa domowe, liczące 4310 osób.

Osób dorosłych (powyżej 18 roku życia) W miesiącach wrzesień-listopad 2000 r. zostało zbadane indywidualne spożycie żywności 4134 osób w wieku 1-96 lat tj. aż 96% wylosowanej próby. W zbadanej zbiorowości znajdowało się 1911 osób płci męskiej i 2223 osoby płci żeńskiej. Osób dorosłych (powyżej 18 roku życia) było łącznie 2893 (1282 mężczyzn i 1611 kobiet) a dzieci i młodzież liczyły 1241 osób. Osoby te zostały także objęte pomiarami antropometrycznymi.

Czynności te zostały wykonane przez ankieterów urzędów statystycznych, zatrudnionych do celów rutynowych badań budżetów gospodarstw domowych, którzy zostali uprzednio gruntownie przeszkoleni w zakresie metodologii oceny spożycia i przeprowadzania pomiarów antropometrycznych: w 3 dniowym szkoleniu w Instytucie uczestniczyło 50 ankieterów. Wykorzystując nabyte umiejętności oraz wideokasety z filmem instruktażowym przygotowanym przez Instytut przeszkolili oni następnie dalszych ankieterów. Pomocy w szkoleniach udzielali pracownicy Instytutu.

Wykonane badania przeprowadzono metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin (24-hour recall), który jest najczęściej stosowany w odniesieniu do dużych populacji. Wywiady te, w których posługiwano się ankietą, opracowaną dla potrzeb projektu, zostały przeprowadzone bezpośrednio ze wszystkimi uczestnikami badania. Ich celem było pozyskanie informacji o produktach, potrawach i napojach spożytych w ciągu dnia poprzedzającego badanie.

Pomocą w określaniu ich rodzaju i ilości był album fotografii najczęściej spożywanych produktów i potraw, liczący 201 kolorowych zdjęć, przygotowany i opublikowany przez Instytut Żywności i Żywienia. Album jest popularnym narzędziem stosowanym w badaniach tego rodzaju. Wyniki badań przetworzono przy użyciu programu „Dieta FAO”, opracowanego w Instytucie.

Wyniki badań umożliwiły identyfikację modeli spożycia żywności oraz energii i składników odżywczych, zróżnicowanych w zależności od płci, wieku i miejsca zamieszkania uczestników oraz określenie ich wpływu na stan odżywienia. Dzięki unikatowej koncepcji projektu, który objął podpróbę gospodarstw domowych, uczestniczących w badaniach budżetów i dostarczających także informacji, pozyskiwanych właściwą im metodologią, został poszerzony zakres danych o spożyciu i możliwość ich interpretacji.

Wyniki badań upowszechniono przede wszystkim w postaci obszernej monografii, opublikowanej w jęz. polskim wraz z wyczerpującym streszczeniem w jęz. angielskim w wydawnictwach Instytutu Żywności i Żywienia w 2003 r. (L. Szponar, W. Sekuła, E. Rychlik, M. Ołtarzewski, K. Figurska: Badania Indywidualnego Spożycia Żywności i Stanu Odżywienia w Gospodarstwach Domowych. Prace IŻŻ 101). Dwujęzyczne streszczenie wyników projektu zostało odrębnie opublikowane w wymienionym roku.

Wyniki badań wykorzystano w wyczerpującym studium nt Wyniki badań wykorzystano w wyczerpującym studium nt.: Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Diagnoza stanu odżywienia, aktywności fizycznej i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych w Polsce (1960-2005), opublikowanym w wydawnictwach Instytutu w 2006r. (red. Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz). Studium to poprzedzało uruchomienie Narodowego Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości Oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej – POL-HEALTH 2007- 2011.

Wyniki badań zostały także upowszechnione wśród społeczności międzynarodowej, między innymi poprzez następujące publikacje: The Household Food Consumption and Anthropometric Survey in Poland (L. Szponar, W. Sekuła, M. Nelson and Robert C. Weisell). Public Health Nutrition, Vol. 4, No.5(B), 2001 oraz Comparison between household budget survey and 24-hour recall data in a nationally representative sample of Polish households (W. Sekuła, M. Nelson, K. Figurska, M. Ołtarzewski, R. Weisell and L. Szponar). Public Health Nutrition, 8(4) 2005

Służyły one (i służą nadal) uczestnictwu Instytutu w projektach europejskich, jak: „Policy Options for Responding to the Growing Challenge from Obesity: A Cross-National Comparative Study (PORGROW); „Comparative Analysis of the Existing Data on Nutrition and Lifestyle of the Ageing Population in Europe, especially in the „New” Baltic, Central and Eastern Regions of the Community” (AGEING); „Eating Out: Habits, Determinants and Recommendations for the Consumers and the European Catering Sector” (HECTOR).

Baza danych obejmująca informacje o indywidualnym spożyciu produktów żywnościowych była (i jest nadal) wykorzystywana do oceny narażenia populacji na szkodliwe substancje w żywności w ramach takich prac, jak: „Analiza wielkości spożycia produktów spożywczych w aspekcie oceny ryzyka narażenia pozostałościami pestycydów w grupie dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych - umowa z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi na potrzeby EFSA); „Ocena ryzyka narażenia zdrowia populacji polskiej na akryloamid obecny w żywności” (grant); „Szacowanie narażenia populacji polskiej na substancje dodatkowe zawarte w żywności”-w ramach projektu „Improvement of implementation of food safety surveillance”- Twining Project Pl/06/IB/EC/01.

W kwietniu 2005 r. odbyło się kolokwium nt W kwietniu 2005 r. odbyło się kolokwium nt. “European Food Consumption Database- Current and medium to long-term strategies”, zorganizowane przez EFSA w Brukseli. Podniosło ono potrzebę utworzenia takiej bazy, uwzględniając, że wprawdzie dane o spożyciu, uzyskiwane w badaniach żywieniowych są dostępne w większości krajów, to jednak nie można ich bezpośrednio porównywać z uwagi na różnice w ich metodologii, systemie kodowania i grupowania żywności, itp.

EFSA podjęła w związku z tym niezbędne prace, organizowane i koordynowane przez Data Collection and Exposure Unit (Scientific Cooperation and Assistance Directorate. Utworzona została międzynarodowa sieć ekspertów ds. danych o spożyciu żywności. Odbyły się dwa spotkania członków sieci w Parmie, podczas których przedstawiono informacje nt. narodowych badań indywidualnego spożycia żywności oraz omówiono zalecenia Data Collection and Exposure Unit dot. zakresu i sposobu dostarczenia tych wyników w celu stworzenia bazy europejskiej.

Efektem tych prac stała się „Concise European Food Consumption Database”, opublikowana na stronie internetowej EFSA’, stanowiąca pierwszą bazę danych w Europie, zawierającą informacje o spożyciu w większości krajów członkowskich Unii. Jest ona pomyślana jako pierwsze narzędzie dla EFSA, Paneli Naukowych oraz innych naukowców w krajach członkowskich, pomocne w przeprowadzaniu wstępnych ocen narażenia.

Baza obejmuje dane o przeciętnym dziennym spożyciu żywności w 19 krajach europejskich i dotyczy populacji osób dorosłych (16-64 lata). Produkty żywnościowe są pogrupowane w 15 kategorii i 21 podkategorii. Przedstawione są także informacje nt. badań, z których pochodzą dane.

Daily consumption by food categories. Total population(Number of subjects=2692) - Poland. Source: European Food Safety Authority (EFSA)-Data Collection and Exposure Unit (DATEX)

Uznając, że dla pełnej oceny narażenia potrzebne są jednak bardziej szczegółowe dane, EFSA postanowiła uruchomić w 2008 r. nowy projekt współpracy w tym zakresie z krajami członkowskimi oraz Islandią, Norwegią i Szwajcarią. Dotyczy on przekazania EFSA danych o indywidualnym spożyciu żywności wśród populacji osób dorosłych.

Zostały podpisane odpowiednie umowy (Collaborating agreements for the provision and processing of food consumption data) przez EFSA z instytucjami, wskazanymi przez Stałe Przedstawicielstwa poszczególnych krajów. W przypadku Polski, taką instytucją jest Instytut Żywności i Żywienia. Prace nad przetworzeniem danych zgodnie z wymaganiami EFSA są w toku, a ich przekazanie ma nastąpić do lata bieżącego roku.

Współpraca Instytutu z EFSA obejmuje także jego udział w projekcie „Individual food consumption data and exposure assessment studies of children” (EXPOCHI), uruchomionym przez Urząd. Jego przedmiotem jest ocena zawartości w dietach dzieci w wieku 1-10 lat wybranych zanieczyszczeń, takich jak ołów, chrom i selen oraz barwników dodawanych do żywności. Podobnie jak w przypadku osób dorosłych, w projekcie wykorzystane zostaną dane o indywidualnym spożyciu żywności przez tę populację, pochodzące z badań przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia w 2000 r.

Dziękuję za uwagę.