Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Kulturowe podstawy życia społecznego (III). Kultura i język (WDS 2007/2008 nr 7)

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) Przykład: społeczna percepcja przemocy werbalnej i „mowy nienawiści” (CBOS, maj 2007): pojęcie ”mowy nienawiści” i regulacji ją ograniczających; co jest obraźliwe?, jakie określenia mogą być uznane za wyszydzające i obraźliwe?; gdzie są ludzie obrażani (świadomość, częstość i miejsca obrażania „ludzi”)?; kategorie społeczne najczęściej „obrażane” oraz te ich cechy, których najbardziej dotyczyły krzywdzące wypowiedzi; kto „obraża” (kto i jak często jest nadawcą obraźliwych komunikatów?; jakie środowiska społeczne)?; uprzedzenia niewypowiedziane; wolność słowa i jej ograniczenia (poziom akceptacji); polityczna (kulturowa – językowa) poprawność w życiu publicznym.

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 2. Kultura i język – rozumienie języka: kultura i „język” – obejmuje ono rozmaite systemy komunikowania i przekazywania informacji; język - ukształtowany społecznie system budowania wypowiedzi, używany w procesie komunikacji. Na język składają się dwa elementy: zbiór znaków, zbudowanych z fonemów, morfemów, wyrazów oraz stałych zwrotów i wyrażeń; reguły łączenia i tworzenia tych znaków (fonologia, morfologia, składnia). język służy do przedstawiania przedmiotów, czynności czy abstrakcyjnych pojęć za pomocą znaków. Zbiór znaków w języku jest otwarty, ale sam język jest bardziej systemem tworzenia znaków niż systemem znaków. Wynika to z faktu, że znakiem językowym jest każdy tekst (każda sformułowana wypowiedź, posiadająca znaczenie).

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 3. Społeczne wymiary języka: mowa (język mówiony) i język pisany (język utrwalany przy pomocy pisma); języki „naturalne” (ludzki język naturalny), „pół-sztuczne” i „sztuczne” oraz „języki międzynarodowe” i języki „mieszane”; język „gestów” (język migowy), „ciała” (np. balet), „muzyki”(notacja muzyczna), matematyka (informatyka) używa szeregu sztucznych języków (tzw. języków formalnych, m.in. języków programowania). społeczne znaczenie języka: z jednej strony - język jest zjawiskiem społecznym, gdyż jest wytwarzany w interakcjach społecznych, wyuczany i przekazywanym przez pokolenia; z drugiej strony - język jest zasadniczym elementem kultury ludzkiej, gdyż jest podstawowym narzędziem i nośnikiem komunikowania, tworzenia więzi społecznej, poznawania i interpretowania rzeczywistości, świadomości (samoświadomości) społecznej i kumulacji dorobku kulturowego.

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 4. Funkcje języka - społeczeństwo tworzy język, ale równocześnie to język „stwarza” społeczeństwo i jego kulturę; język nazywa, klasyfikuje i tworzy rzeczywistość (zasada symbolizmu/ semantycznej uniwersalności); cechy języka jako „wzorca kultury”: „arbitralność” (pojęcia językowe jako konwencje); „semantyczność” (kategoryzacja świata); „nadużywalność” („giętkość” informacyjna języka); „produktywność” (wytwarzanie nowych znaczeń). funkcje języka: dzielenie się informacjami; nabywanie wiedzy bez konieczności przeżywania bezpośrednich doświadczeń, z których ta wiedza pochodzi; budowania wypowiedzi szczegółowych i abstrakcyjnych; zapis wiedzy oraz przekazywanie jej następnym pokoleniom (pismo); wypowiadanie się na temat teraźniejszości, przeszłości i przyszłości.

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 5. Język, kultura i „światy myślowe”(język i poznanie): etnolingwistyka (hipoteza Sapira i Whorfa): język jest podstawą komunikacji w kulturze, gdyż język: organizuje podstawowe procesy naszej percepcji, wyznacza pojęcia i rozumowania odnoszące się do idei i tworów abstrakcyjnych; język jest podstawowym „interpretatorem” kultury, ludzie nie żyją w świecie „obiektywnym” w sposób bezpośredni, lecz zawsze zapośredniczonym przez język. „etnograficzna teoria języka” (B. Malinowski): to kultura określa język: język nie jest „ekwiwalentem myśli”, lecz jest sposobem myślenia łączącym ludzi (język jako środek transmisji kultury); problem kompetencji kulturowej i językowej (konieczność nauki „idiomów kulturowych”); „etnonauka” - „granice mojego języka oznaczają granice mojego świata” .

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 6. Społeczne uwarunkowania zjawisk językowych: „nabywanie języka przez jednostki” (dlaczego ludzie umieją mówić?): socjalizacja - nauka języka i reguł jego używania przez człowieka (problem „dzikich” dzieci). „socjologia zachowań językowych (repertuaru językowego)” – wymiary: „poziomy” (przestrzenny) - dialekty terytorialne, gwary itp.; „pionowy” (odmiany języka różnych klas, przynależności społecznych, rasowych i etnicznych itp.); koncepcja kodu rozwiniętego i ograniczonego (język „okrojony” i „rozbudowany”). „analiza aktów użycia języka” („etnografia mówienia”): zwraca się uwagę na: nadawcę, temat, formę i kanał przekazu, kontekst społeczny, miejsce i czas, odbiorcę. polityka językowa - język a tożsamość społeczna (kulturowa).

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 7. Język a położenie społeczne (klasa społeczna): język a wiedza potoczna (koncepcja B. Bernsteina) – wymiary analizy: treści - identyfikacja podstawowych kategorii pojęciowych oraz ich wykorzystywanie do „budowy” wypowiedzi; organizacji znaczeń - w jaki sposób pojęcia te są odnoszone do ogólnych idei i kategorii?; konstruowania znaczeń - styl, forma wypowiedzi, słownictwo itp. kod językowy ograniczony (prosty) i rozwinięty (złożony); społeczne zróżnicowanie obrazów „rzeczywistości”: język wpływa na jednostkę poprzez systemy pojęciowe (zasób słów, treść pojęć itp.), kody językowe (świadomość konstrukcji znaczeń, związków przyczynowych itp.) oraz osobowość (wartości, potrzeby, nastawienia jednostki). konsekwencje koncepcji B. Bernsteina dla polityki edukacyjnej państwa (programy wyrównawcze).

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) Kod językowy „ograniczony”: krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania; rzadkie użycie zdań podrzędnych; ograniczona liczba często powtarzających się spójników („no i”, „więc”, „bo” itp.); ograniczone użycie przysłówków i przymiotników; rzadkie użycie trybu bezosobowego częste użycie partykuł wzmacniających („no nie”, „no wiesz”, „rozumiesz”); wbudowanie ocen mówiącego w strukturę zdania (jest to język znaczeń implikowanych). Kod językowy „rozwinięty”: ścisły szyk gramatyczny i składnia; zróżnicowane użycie spójników oraz zdań złożonych; częste użycie zaimka pierwszej osoby liczby pojedynczej; oceny mówiącego wyrażane przez strukturę zdań i ich szyk zróżnicowane użycie przymiotników i przysłówków; silny symbolizm; użycie języka wskazujące na bogate zasoby pojęciowej hierarchizacji świata.

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 8. Język a władza i położenie społeczne (płeć): język „pokazuje” i reprodukuje nierówności społeczne, w tym także te, które są związane z płcią; płeć a język - „język męski” jest nastawiony na konkurencję i wymianę informacji („załatwienie sprawy”), a „język kobiet” bardziej nastawiony na współpracę z rozmówcą (tworzenie z nim wspólnoty); cechy języka „męskiego”: hierarcha, niezależność, informacja, uwaga, poważna rozmowa, wyższość, władza. cechy języka „kobiecego”: sieć, intymność, współudział, symetria, pogawędka, niższość, brak władzy. polityka - język antyseksistowski.

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 9. Kultura, język i pismo (J. Goody, „Logika pisma a organizacja społeczeństwa”): znaczenie pisma dla kultury: przenosi język ze sfery słuchowej do wizualnej (nadaje komunikacji ustnej ustaloną formę materialną); de-kontekstualizuje i depersonalizuje treści językowe; świat symboli staje się światem symboli graficznych; podstawową staje się umiejętność czytania i pisania; pojawienie się pisma zapoczątkowało pojawienie się tych umiejętności poznawczych, które charakteryzują myślenie „nowoczesne”. samo komunikowanie – czyli przekaz i środek przekazu – stają się przedmiotem refleksji; dyskusja na temat środków przekazu (współczesne wyzwanie - przejście od pisma do przekaźników wizualnych).

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 10. Język a naród i etniczność („społeczna historia języków narodowych”): tworzenia się języka narodowego, jego ochrona i „śmierć” języków etnicznych; koncepcja B. Andersona – w jaki sposób język drukowany wpłynął na upowszechnienie myślenia w kategoriach „narodu” (na wytworzenie „wspólnoty wyobrażonej”)?; język oficjalny, urzędowy i dominujący („dominacja językowa”). dialekty (różne odmiany narodowego języka mówionego) i etnolekty (języki lub dialekty używane przez różne grupy etniczne); kryteria zaklasyfikowania dwóch etnolektów jako odrębnych języków lub dialektów tego samego języka nie są jasno sprecyzowane („język to po prostu dialekt posiadający armię i flotę”); odmiany dialektów: „gwara” („narzecze”, język stosunkowo niewielkiego obszaru), „żargon” ( język pewnych grup zawodowych) i „slang” (język innych grup).

Kulturowe podstawy życia społecznego (III) (WDS 2008/2009 nr 7) 11. Język a komunikacja i reprezentacje społeczne: szczególne i paradoksalne cechy kulturowe języka: jednoczesna konwencjonalność i elastyczność społeczna używania języka; negocjacyjny charakter języka oraz „polisemiczność” słów (znaczenie kontekstu społecznego dla zrozumienia zachowań językowych). język jest tą formą komunikacji, która reprezentuje, konstruuje oraz reprodukuje nierówności społeczne i kulturalne (społeczne uwarunkowania zachowań językowych); język a kultura - „Język chce objąć całą kulturę, ale jej nie definiuje. Język wytycza społeczny obszar wspólnoty mówienia, lecz jej nie kolonizuje” („Wstęp do kulturoznawstwa”, s. 102).