Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22)

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) Przykłady: czy demokracja jest „zdrowsza” niż demokracja ludowa (badania nad zdrowotnością „nowych” mieszkańców UE) – dane dotyczące przeciętnej długości życia, śmiertelności i zachorowalności; poczucie oddziaływania na sprawy publiczne jest istotnym elementem demokracji i społeczeństwa obywatelskiego – w jakim stopniu jest ono udziałem Polaków? czy obywatele mają wpływ na sprawy publiczne (CBOS, styczeń 2008)?: poczucie wpływu na sprawy kraju; poczucie wpływu na sprawy lokalne.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 2. Pojęcie „władzy” : władza w najbardziej ogólnym sensie oznacza wywoływanie skutków, jest ona formą związku przyczynowego, której istotą jest „powodowanie następstw”; władza społeczna to władza , której skutki ujawniają się tak w obrębie, jak i poprzez stosunki społeczne; (dalej) władza społeczna to wywoływanie zamierzonych skutków, a jej aktorzy („podwładni” i „zwierzchnicy”) pozostają zasadniczo wolni; stąd „władzę” rozpatruje się najczęściej w relacji do możliwego oporu, jaką inni mogą stawiać władzy – władzę określa się jako: zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę; relacja podporządkowania zachodząca między grupami społecznymi lub jednostkami, uprawniająca jedną ze stron - rządzącą do podejmowania decyzji w imieniu rządzonych oraz sprawowania nad nimi kontroli.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 3. „Władza” („panowanie”) w socjologii: rozróżnienie między sprawowaniem władzy (zamierzona interwencja) oraz posiadaniem władzy (antycypowanie jej reakcji); „władza” a inne zbliżone pojęcia: „moc”, „panowanie”, „hegemonia”, „kierowanie”, „zarządzanie”, „administrowanie”, „wpływ”, „kontrola”, „autorytet” itp.; ze względu na stosunki i środki można mówić o władzy: indywidualnej - panowania nad sobą i swym postępowaniem; społecznej (wspólnotowej) - wynikającej z bezpośrednich relacji społecznych (np. rodzinnych, sąsiedzkich, towarzyskich); publicznej - obejmującej duże społeczności, występująca w formie władzy państwowej, ekonomicznej i ideologicznej.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 4. Definicje (możliwe) pojęcia „władzy”: „behawioralna” - władza jako możliwość modyfikowania zachowania innych ludzi; „teleologiczna” (celowościowa) - władza jako spełnianie celów, wytwarzanie zamierzonych skutków; „instrumentalna” - władza jako możliwość stosowania szczególnych środków w celu osiągnięcia zamierzonego celu; „strukturalna” - władza jako specyficzny rodzaj stosunku między rządzącymi a rządzonymi; jako „wpływ” - władza to możliwość wywierania wpływu na innych, zdarzenia itp.; „konfliktowa” - władza to źródło konfliktu, ale jednocześnie również sposób rozwiązywania tego konfliktu; władza polityczna i ekonomiczna.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 5. Elementy (części składowe) władzy: przywództwo („czysta władza”) – zdolność do podejmowania decyzji, prowadzenia spraw, grupy itp.; „siła” – coś, co umożliwia realizację decyzji (perswazja, fizyczny przymus itp.); legitymizacja – przekonanie (symbole kulturowe itd.), które daje przywódcy prawo do podejmowania decyzji; struktura władzy – zorganizowanie samego przywództwa, podejmowania decyzji oraz stosowania „siły”. dwa generalne podejścia do władzy w socjologii: funkcjonalna – władza jest niezbędna dla koordynacji, stabilności porządku itp.; konfliktowa – władza rodzi podziały i wrogość, zwiększa nierówności między ludźmi itp.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 6. Klasyczne teorie (definicje) „władzy” w socjologii: klasyczne rozumienie władzy jest związane z Maxem Weberem - władza jest dla niego, obok prestiżu i interesów, podstawowym wymiarem życia społecznego (jest też działaniem społecznym); trzy czyste typy panowania: legalne; tradycjonalne; charyzmatyczne. nowe koncepcje (definicje) „władzy”: „władza nad kimś” (zdolność realizacji własnej woli wobec oporu innych) i „władza do czegoś” (celowe działanie świadomych jednostek); kluczem do zrozumienia współczesnej władzy jest „porządek symboliczny”, który ujawnia podziały społeczne i wizualizuje system społeczny (społeczeństwo).

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 7. Formy stosunków władzy: podstawowe formy władzy - wpływ: korekcyjny (wykorzystanie nagród i kar): siła i manipulacja. perswazyjny (dostarczanie i akceptacja motywów działania): nadawanie znaczeń i uprawomocnienie. rozwinięte formy władzy: panowanie poprzez: ograniczenie - przymus („lwy”) i zachęta („lisy”); formacje dyskursywne - władza ekspercka („sowy”) i kierowanie („niedźwiedzie”). przeciwdziałanie - protest i nacisk. władza międzyosobowa.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) Władza ekspercka i dyskurs władzy: Michel Foucault (1926-1984) - prace na temat przestępczości, szaleństwie i seksualności – pojęcie „rządzenia” i „biopolityki”; dyskurs (sposób, w jaki myślimy o życiu społecznym) - władza działa za pośrednictwem „dyskursu”, który kształtuje potoczne postawy wobec takich zjawisk, jak „obłęd”, „choroba”, „zdrowie” itp.; za pomocą procesów nadawania znaczeń ludzie stają się zsocjalizowani, członkami grup oraz zostają włączeni w stosunki władzy. Władza („rządzenie”) opiera się na pośredniej dominacji – na przekazach zawartych w dyskursywnych formach wiedzy (na mechanizmach socjalizacji i uwodzenia). władza profesjonalna – to zinstytucjonalizowana władza ekspercka opierająca się na monopolizacji abstrakcyjnej wiedzy oraz znajomości praktycznych technik; obecność ekspertów w polityce sprawia, że mówimy o „technokracji” („unaukowieniu” polityki) lub też „proletaryzacji” wiedzy („de-profesjonalizacji” specjalistów).

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 9. Władza a polityka i społeczeństwo „zamknięte” / ”otwarte”: człowiek – według Arystotelesa – jest „zwierzęciem politycznym”, a polityka jest sztuką kontrolowania i uzgadniania, w ramach polis, interesów różnych grup społecznych; Karl R. Popper (1946): społeczeństwo „zamknięte”: społeczeństwa prymitywne, plemienne i kolektywistyczne (jest ono „organiczne”, oparte na zwyczajach i tabu); jednostce brak w nich wolności dyskusji oraz wyboru. o    społeczeństwo „otwarte”: dominują w nich abstrakcyjne relacje społeczne, anonimowość i indywidualizm; przeważa dyskusja, konflikt i brak konsensusu.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 10. Przejście do społeczeństwa „otwartego” (opartego na racjonalizmie i krytycyzmie) wywołuje potrzebę władzy - systemu politycznego; pojęcia te nie są tożsame z pojęciem demokracji lub jej braku (wiele społeczeństw, które miały długą tradycję "zamkniętości", funkcjonowało w demokracji); społeczeństwa „otwarte” dążą do demokratycznych form rządów; typy (typy idealne) systemów politycznych (J.Linz /A. Stepen): autorytaryzm (ograniczony pluralizm w sferze politycznej); totalitaryzm (brak pluralizmu i monopol jedynej władzy, pojawienie się „równoległego społeczeństwa”); posttotalitaryzm (formy ograniczonego pluralizmu społecznego lub gospodarczego); „sułtanizm” (silna władza personalna, ale i tolerancja dla pluralizmu ekonomicznego i społecznego); demokracja.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 11. Władza a demokracja: pojęcie „demokracji” (ludowładztwo – demos i kratos czyli „władza ludu” (uczestnictwo ludzi w życiu publicznym); problemy demokracji jako „władzy ludu” – pytania dotyczą rozumienia: „ludu”: kto należy do ludu?; jaki rodzaj uczestnictwa?; co jest jego warunkiem?; „władzy”: jaki zakres władzy?; jakich spraw ma ona dotyczyć?; „rządzenia”: czy należy się zawsze podporządkować władzy?; co jest obowiązkiem, a co przyzwoleniem wobec władzy? demokracja to rządy większości przy poszanowaniu praw mniejszości nie zgadzającej się z wyborami większości – opozycji (obawy przed „tyranią większości”).

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 12. W sensie politologicznym demokracja to „system polityczny, w którym rządy są ustanawiane większością głosów oddawanych w regularnie odbywających się wolnych wyborach”; główne pytanie w demokracji: kto uczestniczy w podejmowaniu jakich decyzji oraz w jaki sposób?; typologie demokracji (przykładowe rodzaje): egalitarna i elitarna/klasowa (stanowa); bezpośrednia i przedstawicielska; uczestnicząca i deliberatywna; liberalna, socjalistyczna, ludowa; społeczna, ekonomiczna, kulturowa itp.; jako ideologia i światopogląd.

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 13.  Demokracja „proceduralna”: warunki instytucjonalne demokracji (co jest „proceduralnym minimum” systemu demokratycznego): reprezentanci z wyboru; regularne, wolne i uczciwe wybory; inkluzywne prawo wyborcze; prawo ubiegania się o stanowisko; ochrona wolności słowa; wolność stowarzyszania się oraz ich autonomia; dostęp do alternatywnych informacji. Robert Dahl- poliarchia (model empiryczny).

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 14. Demokracja nie może istnieć bez społeczeństwa obywatelskiego oraz instytucji demokratycznych – co oznacza zapewnienie: równości wyboru; realnego uczestnictwa społeczeństwa w procesie politycznym; możliwości rozumienia tego, co się dzieje w życiu publicznym; społecznej kontroli działań i celów rządowych; włączenia całej dorosłej części społeczeństwa w obręb demos. · warunki uczestnictwa w demokracji: współzależność interesów – kwestia podstawowa to określenie „dobra wspólnego” – utrzymanie systemu politycznego i rozłożenie kosztów; symetria stosunków (brak zdecydowanej dominacji jakiejś grupy, która może narzucać reguły gry w demokracji); utrzymanie autonomii instytucji publicznych oraz ich współdziałania (potrzeba instytucji pośredniczących, które umożliwiają integrację systemu politycznego) .

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 15. Funkcje i dysfunkcje demokracji („demokracja jest fatalnym ustrojem, ale nie ma lepszego”): co daje demokracja?: reguluje konflikty w społeczeństwie (ogranicza niepewność); zwiększa innowacyjność społeczną; umożliwia kontrolę administracji państwowej; umożliwia korektę błędnych decyzji. ·   ograniczenia demokracji: jest czasochłonna i kosztowna; małe znaczenie ma w niej jednostkowy akt uczestnictwa (demokracja „anomijna”); przygotowanie merytoryczne wymaga pomocy specjalistów ( kto może kontrolować specjalistów?); stopień skomplikowania decyzji .

Władza, polityka, demokracja (WDS 2008/2009 nr 22) 16. Demokracja a obywatelstwo, uczestnictwo publiczne i mniejszości: instytucja obywatelstwa (T. H. Marshall): prawa cywilne, polityczne, społeczne (pytanie: w jaki sposób „nie-obywatele” mogą uczestniczyć w demokracji?); poziomy (formy) uczestnictwa: samorząd lokalny, organizacje pozarządowe, wybory krajowe (pytanie o przejścia między tymi poziomami); demokracja a ochrona praw mniejszości religijnych, narodowych, regionalnych itp. (w jaki sposób chronić?, jakich mniejszości?) 17. Przyszłość demokracji: demokracja w świecie globalizacji (kryzys państwa narodowego); integracja państw w szersze bloki („deficyt demokracji” w UE); nierówności społeczne (wykluczenie społeczne a uczestnictwo w życiu publicznym); demokracja elektroniczna (czy to wystarczy?).