Pedagogika specjalna - wiadomości ogólne Dr hab. prof. AP Jolanta Zielińska

PEDAGOGIKA SPECJALNA to nauka szczegółowa pedagogiki: o określonych zasadach i metodach pracy profilaktycznej, usprawniającej, korygującej, stymulującej i kompensacyjnej, rehabilitacyjnej, specyfice badawczej i aplikacyjnej.

Przedmiot pedagogiki specjalnej: opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń. Odchylenia powyżej i poniżej normy.

Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki ogólnej, jej celem jest rewalidacja osób odbiegających od wyznaczonych norm. Odchodzenie od defektologicznego, statycznego podejścia na rzecz warunków funkcjonowania, działań wspomagających rozwój i usprawniających funkcjonowanie psychospołeczne osób objętych pomocą specjalistów, interdyscyplinarność.

Na kształt założeń naukowo-badawczych i zastosowań praktyczno-społecznych pedagogiki specjalnej wpływa: odrębność i specyfika osób, którymi się zajmuje, hierarchia przyjmowanych celów, charakter metod działania, specjalne kompetencje nauczycieli i wychowawców, zgodnie z poglądami, że „w każdym człowieku jest coś pozytywnego” i „nie należy nikogo przekreślać” [Grzegorzewska 1968].

PEDAGOGIKA SPECJALNA jako dyscyplina naukowa i dziedzina praktyki społeczno-wychowawczej- cele: poprawa sytuacji psychologicznej i społecznej jednostek z różnymi odchyleniami od normy, zmiana i wyrównanie szans życiowych bez względu na jednostkowe biologiczne zaburzenia oraz społeczne utrudnienia.

Czynniki powodujące odstępstwa od normy: dysfunkcjonalność organizmu, mniejszą sprawnością psychiczna, mniejsza sprawność społeczna, postać złożona. UWAGI OGÓLNE: I. Istotnym elementem pojęcia niepełnosprawności jest problem ograniczenia lub wręcz uniemożliwienia, przez ludzi nią dotkniętych, pełnienia ról społecznych i życiowych. II. Rewalidacja społeczna ma za zadanie usunięcie lub przynajmniej ograniczenie tych niedogodności.

Cechy oddziaływań pedagogiki specjalnej: ukierunkowanie na twórczego człowieka w pełnym wymiarze rozwoju jego osobowości, w sferze umysłowej, emocjonalnej, psychicznej, fizycznej i społecznej, założenie znajdywania się przez człowieka w toku uświadomionego osobistego rozwoju i brania aktywnego udziału w rozwoju własnych możliwości, oscylowanie przez człowieka pomiędzy bezpieczeństwem, orientacją na cel, a samorealizacją.

Specyfika badawcza i aplikacyjna pedagogiki specjalnej wynika z: z celów jakie przed sobą stawia, charakteru i rozległości uszkodzenia osób będących w kręgu jej zainteresowań, złożoności zjawisk jakimi się zajmuje, trudności w ustalaniu zarówno przyczyn jak i skutków zaistniałych odstępstw on normy.

Cel specjalny pedagogiki specjalnej: Rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, oraz niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy (Maria Grzegorzewska 1968). Pedagogika specjalna eksponuje podmiotowość, godność, tożsamość jednostki o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wartości stanowiących o autonomii psychicznej i społecznej.

Szczegółowe dziedziny pedagogiki specjalnej, pedagogika: osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, osób z umiarkowanym, znacznym i glębokim upośledzeniem umysłowym – oligofrenopedagogika, niesłyszących i niedosłyszących – surdopegagogika, niewidomych i niedowidzących – tyflopedagogika, dzieci głuchoniewidomych - surdotyflopeadgogika osób z niesprawnością ruchową, terapeutyczna dzieci przewlekle chorych, osób odmiennych somatycznie, osób z trudnościami w uczeniu się,

osób z zaburzeniami mowy – logopedia, dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi, osób ze sprzężonymi upośledzeniami, osób niedostosowanych społecznie, pedagogiczne problemy funkcjonowania i opieki osób w starszym wieku, dzieci zdolnych i uzdolnionych.

Pedagogika specjalna na tle pedagogiki ogólnej: nie jest ani antynomiczna ani autonomiczna w stosunku do pedagogiki ogólnej, dostosowuje do pedagogiki ogólnej cele, zasady i metody, zarówno w teorii badawczej, jak i praktyce edukacyjnej, korzenie pedagogiki specjalnej to pedagogika ogólna, społeczna i opiekuńcza, tworzące przedzałożeniowość charakterystyczną dla działań naprawczych i kompensacyjnych.

Związki pedagogiki specjalnej z naukami pedagogicznymi Pedagogika ogólna Teoria nauczania Teoria wychowania Pedagogika opiekuńcza Pedagogika porównawcza Pedagogika społeczna Pedagogika specjalna

Pedagogika ogólna i specjalna: nauka teoretyczna i praktyczna, nauka empiryczną i społeczną, na jej system naukowy składają się zarówno założenia teoriopoznawcze, jak i praktyczno-edukacyjne.

Trzy strefy równoczesnego funkcjonowania człowieka: strefa faktów: rzeczywistości psychofizycznej ucznia i jego środowiska, strefa powinności: wartości i przeżyć, strefa pedagogicznego działania: możliwości. UWAGA OGÓLNA: Połączenie wyników doświadczeń empirycznych, celowego sprawnego działania z umiejętnością stawiania hipotez, prowadzących do poznania nowych prawd i faktów.

refleksji pedagogicznej Strefa faktów, wartości i pedagogicznego działania jako dziedzina refleksji pedagogicznej

Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej: pomoc, opieka, edukacja, rehabilitacja, rewalidacja, resocjalizacja.

1620 rok - Juan Pablo Bonet - praca poświęcona nauczaniu głuchych, Rys historyczny: Arystoteles, podejście negatywnej selekcji, 1620 rok - Juan Pablo Bonet - praca poświęcona nauczaniu głuchych, Jan Amos Komeński, wielki dydaktyk, kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo, 1872 rok pod kierownictwem Jana Popłońskiego przy Instytucie Głuchych i Ociemniałych roczne seminarium dla nauczycieli dzieci niedosłyszących i głuchych, 1922 rok - dzięki staraniom M. Grzegorzewskiej powołany w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, którego celem było kształcenie nauczycieli-wychowawców dla wszystkich dzieci, które nie mogły być objęte edukacją szkolnictwa powszechnego, 1970 rok - przekształcenie PIPS w placówkę naukowo-badawczą, studia zawodowe (trzyletnie) i magisterskie uzupełniające (dwuletnie), kształcenie integracyjne,

1973 rok - wprowadzenie czteroletnich studiów magisterskich, dynamiczny rozwój, 1991 rok - rozporządzenie Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, odebranie pedagogice specjalnej status kierunku studiów, 1994 rok - decyzja uchylona, przywrócenie pedagogiki specjalnej jako kierunku studiów, przełom XX i XXI wieku - Jan Pańczyk proponuje dokonanie nowelizacji kierunków kształcenia na kierunku pedagogika specjalna.

Zmiany w zakresie prowadzonych kursów i specjalizacji w obrębie pedagogiki specjalnej na przestrzeni lat Rok powstania Specjalizacja 1922 Przygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi niewidomymi Przygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi głuchymi Przygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo Przygotowanie wychowawców do pracy z dziećmi moralnie zaniedbanymi 1947 Przygotowanie nauczycieli i wychowawców do pracy w placówkach dla dzieci przewlekle chorych 1989 Logopedia Lata 90. XX wieku Pedagogika korekcyjna Praca socjalna Andragogika specjalna Psychopedagogika kreatywności Pedagog szkolny - wspomaganie komputerowe

Propozycje nowelizacji kierunków kształcenia Pedagogika terapeutyczna Edukacja indywidualna Surdopedagogika Surdopedagogika nauczycielska Surdologopedia Rehabilitacja dzieci Tyflopedagogika Tyflopedagogika nauczycielska Rehabilitacja dzieci z zaburzeniami wzroku Oligofrenopedagogika Oligofrenopedagogika nauczycielska Edukacja i rehabilitacja osób upośledzonych w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim Edukacja i rehabilitacja dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym Wczesna stymulacja i rehabilitacja Terapia dzieci niepełnosprawnych Orzecznictwo i poradnictwo pedagogiczne osób niepełnosprawnych Pedagogika wspierająca (integracyjna)

System pedagogiki specjalnej w ujęciu O. Lipkowskiego, 1984 rok Pedagogika ogólna Oligofrenopedagogika (gr. oligos - mały, phren -umysł) pedagogika dotycząca upośledzeń umysłowych Surdopedagogika (łac. surdus -głuchy) - peda­gogika dotycząca upośledzeń słuchu i mowy Pedagogika resocjalizacyjna - pedagogika traktująca o zaburzo­nym zachowaniu na tle czynników organicznych i środowiskowych Pedagogika terapeutyczna - pedagogika dotycząca kalectw i schorzeń prze­wlekłych Pedagogika specjalna - teoria i praktyka wycho wania jednostek upośledzonych Tyflopedagogika (gr. typhlós - ślepy) - pedagogika dotycząca upośle­dzeń wzroku Logopedia - dział pedagogiki specjalnej uwzględniający wady wymowy

Działy i dziedziny pedagogiki specjalnej ze względu na rodzaj odchyleń od normy: pedagogika zdolnych i uzdolnionych: wybitne zdolności ogólne, uzdolnienia kierunkowe, pedagogika rewalidacyjna, rehabilitacyjna: upośledzenie umysłowe, stopnie lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki (ologofrenopedgogika), wady wzroku (tyflopedagogika), wady słuchu (surdopedagogika), sprzężone upośledzenia (głuchoniewidomych), pedagogika lecznicza, terapeutyczna: choroby przewlekłe, niesprawność ruchowa, odmienność somatyczna, autyzm i zespoły psychozopodobne, starość (andragogika pedagogika dorosłych), pedagogika resocjalizacyjna: niedostosowanie społeczne, aspołeczność, antyspołeczność, demoralizacja, przestępczość, pedagogika korekcyjna: trudności w uczeniu, parcjalne zaburzenia rozwoju, zaburzenia mowy, zaburzenia emocjonalne.

Ujęcie systemu pedagogiki specjalnej przez Z. Sękowską, 1998 rok Pedagogika ogólna Pedagogika specjalna Rehabilitacja dzieci upośledzonych umysłowo Pomoc logopedyczna w procesie rehabilitacji Rehabilitacja dzieci niewidomych i słabowidzących Rehabilitacja dzieci niesłyszących i słabosłyszących Terapia wychowawcza dzieci hospitalizowanych i niepełnosprawnych ruchowo Kształcenie dzieci wybitnie zdolnych Korekcja fragmentarycznych deficytów rozwojowych, utrudniających dzieciom uczenie się Resocjalizacja młodzieży niedostosowanej społecznie

Pedagogika rewalidacyjna (za A. Hulkiem): usprawnianie jednostki upośledzonej pod względem fizycznym, psychicznym, umysłowym lub (i) społecznym, zapewnienie odpowiednio do wieku i możliwości, wykształcenia ogólnego oraz zawodowego.

Rewalidacja (wg.Hulka) : przywrócenie sprawności uszkodzonych organów jednostki lub usprawnianiu jej funkcji, przygotowanie do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym, przygotowanie do korzystania z różnych form kształcenia, przygotowanie do wykonywania pracy, stwarzanie w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków do prawidłowego funkcjonowania tej jednostki.

Zadania pedagogiki rewalidacyjnej: usprawnianie psychiczne, fizyczne i społeczne osób trwale poszkodowanych na zdrowiu poprzez organizowanie form kształcenia i wychowania (w tym zawodowego), rehabilitacja oraz opieka nad pensjonariuszami różnych instytucji opiekuńczych. UWAGA OGÓLNA: Pedagogika rewalidacyjna nie może być utożsamiana z pedagogiką leczniczą ani specjalną, jest pedagogiką interdyscyplinarną, głównie ukierunkowaną na współpracę z takimi dziedzinami, jak: fizjologia, socjologia, psychologia.

Cel działań rewalidacyjnych: rozwój wrodzonych właściwości fizycznych i intelektualnych osoby niepełnosprawnej, stwarzanie warunków wyzwalających potencjalne możliwości jednostki, ochrona przed negatywnymi skutkami, jakie niesie zaistniała wada. UWAGA OGÓLNA: Filozofia personalistyczna i nawiązująca do niej pedagogika dialogu podkreślająca dwuwymiarowość egzystencji człowieka, osoby nabiera szczególnego znaczenia w pedagogice rewalidacyjnej.

Andragogika specjalna: zajmuje się problemami kształcenia i samokształcenia, wychowania i samowychowania młodzieży pracującej oraz osób dorosłych niepełnosprawnych lub niedostosowanych społecznie, przy uwzględnieniu ich rewalidacji i resocjalizacji. Rodzaje: resocjalizacyjna, rewalidacyjna.

Ortopedagogika: dziedzina specyficzna, której przedmiotem jest rewalidacja prowadzona na terenie szkoły. Zgodnie z założeniami A. Makowskiego ortopedagogika jest dziedziną pedagogiki ogólnej, ściśle powiązaną z medycyną, psychologią, socjologią i kryminologią Pierwotne zainteresowania ortopedagogiki: dzieci upośledzone umysłowo i niedostosowane społecznie. Wtórne zainteresowania ortopedagogiki dzieci z upośledzeniami: organów zmysłowych, narządów mowy, motorycznymi, charakterologicznymi.

Holizm: całościowe traktowanie kształcenia i wychowania w ujęciu humanistycznym: zaufanie możliwościom rozwojowym dziecka, określenie kierunku pożądanych i możliwych zmian osobowościowych oraz społecznych, indywidualizacja procesu nauczania, przymus połączony ze swobodą działania, wspieranie aktywności własnej, przemiany humanistycznej jako jednostki, chęci podejmowania pracy nad sobą, uspołecznienie procesu uczenia się.

W preferowanym w pedagogice specjalnej podejściu badawczym zalecany jest scalony model niepełnosprawności: model medyczny, model społeczny. MODEL MEDYCZNY: problemy jednostkowe, osobiste, z dominacją zabiegów zdrowotnych. MODEL SPOŁECZNY: aspekty psychospołeczne, środowiskowe, polityczne prowadzące do zmian postaw społecznych.

DEFINICJA OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ: Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi. (Ustawa z dnia 26.08.1997 r.o rehabilitacji i zatrudnieniu osoby niepełnosprawnej, Dz.U. nr123)

Międzynarodowa klasyfikacja niepełnosprawności wg. Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Niepełnosprawność Przyczyny: Choroba, wrodzone dolegliwości lub zewnętrzne uszkodzenia (wypadki) uszkodzenia (Schaden) ograniczenia funkcjonalne (Funktionelle Einschankung) szkody społeczne Następstwa osobiste: Ograniczenia: - niezależności, - ruchliwości, - aktywności w czasie wolnym, - integracji społecznej, - możliwości zawodowych i innych Następstwa rodzinne: - wymaganie opieki, - osłabione kontakty interpersonalne, - obciążenia gospodarcze i inne Następstwa społeczne: - uprawnienia do opieki społecznej (ubezpieczenia), - zmniejszone możliwości produkcyjne, - osłabienie kontaktów społecznych itp.

Paradygmaty pedagogiki specjalnej (Obuchowska 1995): UWAGA OGÓLNA: Współczesne koncepcje pedagogiki specjalnej, określają paradygmaty, wytyczających kierunek, zakres i rodzaj podejmowanych aktualnie i planowanych w przyszłości badań naukowych oraz wynikających z nich zastosowań aplikacyjnych. Paradygmaty pedagogiki specjalnej (Obuchowska 1995): biograficznego ujmowania niepełnosprawności w podejściu integracyjno-społecznym i dynamicznym, pozytywnego myślenia i życiowego ukierunkowania osoby niepełnosprawnej poprzez skupienie się na posiadanych i nie ujawnionych możliwościach, a nie deficytach, autorewalidacji, indywidualnych działań adaptacyjnych, i samorealizacyjnych, współwystępujących z metodami i strategiami zewnętrznymi, pomocy pomagającemu, poprzez zastosowanie twórczych i poszukujących metod pracy nauczycieli, przezwyciężanie schematyzmu i rutyny,

podmiotowości w metodach oddziaływania, poprzez uwzględnienie metod i zasad hermeneutyki, profilaktyki i integracji w rodzinie, antystygmatyzacyjny, oparcie zasad pedagogicznego oddziaływania na normie funkcjonalnej, wynikającej z jednostkowych możliwości człowieka, pojęciowy, dostrzeganie względności i zmienności pojęć oraz wielości rozwiązań teoretycznych dotychczasowych modeli praktyki edukacyjnej, zignorowany, rzadko brany pod uwagę, gdyż związany z życiem seksualnym niepełnosprawnych, bytowy, egzystencjalny, związany z prawem aktywnego udziału w życiu społeczeństwa.

Paradygmat „normalności”: oddziaływanie na jednostkę z niepełnosprawną jest „normalnym” oddziaływaniem pedagogicznym, uwzględniającym jedynie zaistniałe w wyniku uszkodzenia utrudnienia i specyficzne potrzeby edukacyjne, przy zastosowaniu odpowiednich metod dydaktycznych i wychowawczych [Lipkowski 1984].

Interdyscyplinarność i rola nauk pomocniczych w pedagogice specjalnej: szerokie i wielostronne spojrzenie oraz ogląd złożonych zagadnień i zjawisk pedagogicznych, podjęcie skuteczniejszych i lepszych działań w praktyce edukacyjnej, nie ograniczanie samodzielności pedagogiki specjalnej, ale pojęciowe, metodologiczne i merytoryczne wspieranie.

Uwagi ogólne o interdyscyplinarności pedagogiki specjalnej: osiągnięcia pedagogiki specjalnej w dialogu z naukami pogranicza i dyscyplinami pomocniczymi, interdyscyplinarność teoretyczna i metodologiczna, zastosowanie zarówno w zagadnieniach dydaktycznych, jak i pozadydaktycznych, nowe perspektywy i wyzwania dla tendencji integracyjno-normalizacyjnych, Wynik: poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych.

Uwaga ogólna o interdyscyplinarności pedagogiki specjalnej: Odwołanie się do interdyscyplinarności nie stanowi odchodzenia od scjentyzmu (naukowości), ale jest symptomem zastępowania doktrynalności pedagogiki systematycznej pluralizmem koncepcji alternatywnych zarówno w teorii, jak i praktyce edukacyjnej i rehabilitacyjnej. Wynika to z przekonania, że osoby niepełnosprawne są zdolne do wielokierunkowych działań, a granice ich osiągania nie są do końca znane i możliwe do określenia.

Związki pedagogiki specjalnej z naukami innymi niż pedagogiczne Aspekt biologiczny genetyka fizjologia anatomia socjologia ogólna socjologia wychowania Aspekt socjologiczny Aspekt psychologiczny psychologia ogólna psychologia rozw.-wych. ASPEKT PEDAGOGICZNY Aspekt prawny ustawodawstwo legislacja prawo cywilne karne ekonomia kształcenia technika architektura Aspekt ekonomiczny Aspekt polityczny polityka oświatowa polityka rodzinna Aspekt fizjologiczny antropologia aksjologia (etyka)

Kognitywistyka w pedagogice specjalnej: uczeń jako poszukiwacz i twórca wiedzy, uczeń stawiający sobie cele, uzyskujący dane, tworzący informacje, uczeń wytwarzający struktury poznawcze i w ten sposób uzyskujący wiedzę i zdobywający mądrość, nauczyciel jako mentor.

Formy postępowania terapeutyczno-wychowawczego: prewencja, profilaktyka, wspieranie, wspomaganie. wczesna diagnoza, wielostronna stymulacja i uaktywnianie, usprawnianie, korekcja, kompensacja, rehabilitacja.

Prewencja: Działania prozdrowotne (szczepienia, badania okresowe), opiekuńcze (prenatalne, postnatalne), oraz edukacyjne ( dotyczące żywienia, bhp, zanieczyszczenia, zatrucia środowiska) nastawione na zapobieganie uszkodzeniom fizycznym, dysfunkcjom intelektualnym, psychicznym i narządów zmysłów (prewencja podstawowa): obejmuje tez działania zapobiegające trwałym uszkodzeniom funkcjonalnym lub trwałej niepełnosprawności (prewencja wtórna).

Profilaktyka: Działanie zmierzające do stworzenia odpowiednich warunków rozwojowych i edukacyjnych, szczególnie dzieci i młodzieży oraz zapobiegania różnym zjawiskom, chorobom, urazom, które mogą prowadzić w konsekwencji do niepełnej sprawności organizmu lub dysfunkcji jego narządów.

Wspieranie: Odnosi się do warunków i okoliczności w jakich nasypuje rozwój określonych zachowań człowieka, jego postaw, przekonań, stylów życia. Wspomaganie: Dynamizowanie, wzmacnianie czynników sprzyjających lub utrwalanie korzystnych sił, mechanizmów, tendencji.

Stymulacja (edukacja ): Pobudzanie, wzmacnianie (fortioryzacja), wzbogacanie zainteresowań i aktywności twórczej, często ukrytych i potencjalnych zdolności umożliwiających skuteczne wypełnianie zadań życiowych. W psychologii i pedagogice specjalnej: Zewnętrzne oddziaływanie polegające na przyspieszaniu, doskonaleniu rozwoju oraz zachęcaniu do autorewalidacji i samorealizacji.

Usprawnianie: Postępowanie maksymalnie rozwijające zadatki i siły biologiczne organizmu, które sa najmniej uszkodzone. Jego celem jest poprawa lub utrzymanie na zadawalającym poziomie przede wszystkim sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności i tolerancji wysiłku.

Kompensacja: Złożony proces uzupełniania, wyrównywania braków(substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego.

Rehabilitacja: łączne i skoordynowane oddziaływanie lecznicze, pedagogiczne, społeczno-zawodowe, zmierzające do rozwinięcia lub przywrócenia u osoby trwale poszkodowanej na zdrowiu zdolności, sprawności, możliwości samodzielnego życia w społeczeństwie. Rehabilitacja jest procesem który łączy oddziaływania o różnym charakterze i zakresie, aby przywrócenie utraconych sprawności było jak najpełniejsze, możliwie wczesne i trwałe.

Rehabilitacja zawodowa: część ogólnego procesu rehabilitacji, udzielenie usług: poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego, zatrudnienia, umożliwienie uzyskania, utrzymania pracy, awansu zawodowego, integracja lub reintegracja w normalne życie społeczne.

Integracja: wzajemny stosunek pełno i niepełnosprawnych, respektowane są te same prawa, stwarzane są dla obu grup te same, identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju, pozwala osobie niepełnosprawnej być wśród innych, ma zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej: życia rodzinnego, kształcenia ogólnego, zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej.

Integracja (społeczna): zespalanie się w całość wyrażające się częstością i intensywnością kontaktów oraz wspólnotą ideową. Integracja: pełna, częściowa, segregacja. w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w środowisku szkolnym (organizacyjna), w społeczeństwie.

Idea integracji, czyli systemu niesegregacyjnego to przechodzenie: od postaw negatywnych: brak akceptacji, dewaluacja, delegitymizacja, dehumanizacja, przez niekorzystne: nadopiekuńczość, tolerancja, protekcjonizm, na rzecz koegzystencji, polityki negocjacji i akceptacji. W wieku 7-19 lat z integracyjnego kształcenia korzysta 66,81% niepełnosprawnych.

Rodzaje niepełnosprawności a formy kształcenia podstawowego i ponad podstawowego: Pełna integracja: chorzy 87,97%, niewidomi i słabo widzący 76,81%, niesłyszący i słabo słyszący 39,07%, upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim 4,54%, upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym 0%.

Rodzaje niepełnosprawności a formy kształcenia podstawowego i ponad podstawowego: Częściowa integracja: chorzy 3,66%, niewidomi i słabo widzący 0%, niesłyszący i słabo słyszący 0%, upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim 18,85%, upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym 0%.

Rodzaje niepełnosprawności a formy kształcenia podstawowego i ponad podstawowego: Segregacja: chorzy 8,37%, niewidomi i słabo widzący 23,19%, niesłyszący i słabo słyszący 60,93%, upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim 76,61%, upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym 100%.