INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 5 i 6 Ekonomiczna teoria kontraktu

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Adaptacja jest głównym mechanizmem ekonomicznym, a jej analiza powinna być centralnym zadaniem ekonomii (CH. Bernard The Functions of Executive 1937, F.Hayek The Use of Knowledge in Society 1945, O.Williamson Markets and Hierarchies 1975). Adaptacje rynkowe (adaptacja autonomiczna) dokonują się przez niezależnych partnerów poprzez mechanizm rynkowy (cenowy) Warunek: brak wyspecjalizowanych zasobów. Koszty adaptacji są niskie. Sposób dostosowania: stosowanie „wejścia” i „wyjścia” F. Hayek: market is a marvel”

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Adaptacja kooperacyjna (administracyjna) – poprzez struktury hierarchiczne. Adaptacja dokonuje się przez świadomą kooperację między partnerami transakcji (kooperacja), Koszty adaptacji, to przede wszystkim koszty administrowania.

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Przy zasobach wyspecjalizowanych adaptacja rynkowa jest utrudniona ponieważ: Mechanizm wejścia i wyjścia ma ograniczone zastosowanie, Konflikty rozstrzyga sąd, co jest kosztowne, Wysokie są koszty monitorowania, Transakcja przestaje być bezosobowa.

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Procesy adaptacyjne partnerów transakcji a formy kontraktów: Transakcje organizowane przez rynek, Transakcje organizowane przez formy hierarchiczne, Formy pośrednie (hybrydowe).

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Wybór form zależy od wysokości kosztów transakcji z nią związanych, a te z kolei zależą od: Charakteru zasobów zaangażowanych w transakcji, Częstotliwości transakcji, Stopnia niepewności.

PROCESY ADAPTACYJNE A FORMY KONTRAKTÓW Znaczenie wyspecjalizowania zasobów (np. wartość sprzedażna rurociągu) Wyspecjalizowanie: Obniżka kosztów produkcji Uzależnienie stron Jednostronne Obustronne Reakcja: zastąpienie relacji rynkowych relacjami hierarchicznymi (np. Gazprom).

EKONOMICZNA TEORIA KONTRAKTU Kontrakt – umowa, oświadczenie woli, obietnica, zobowiązanie Przykłady kontraktu: Bogaty wujek obiecuje siostrzeńcowi wycieczkę dookoła świata, gdy ten skończy uczelnię z wyróżnieniem; Sąsiad oferuje sąsiadowi używany samochód za $ 1 tys. Jeden sąsiad dostaje pieniądze, a drugi kluczyki. Zaskoczony sąsiad dowiaduje się, że kluczyki pasują nie do Cadillaca stojącego przed domem lecz rdzewiejącego Chevroleta na podwórzu. Farmer zachęcony reklamą zamawia za $25 środek, który ma być skutecznym narzędziem zabijania świerszczy. Dostaje 2 drewniane klocki z instrukcją: połóż świerszcza na klocku A i zgnieć go klockiem B.

EKONOMICZNA TEORIA KONTRAKTU Czy te kontrakty są egzekwowalne? Czyje zobowiązania powinny być egzekwowane? Jakie środki mają być użyte do realizacji kontraktu?

TRANSAKCYJNA TEORIA KONTRAKTU (Bargain theory of contract) Rozwinęła się w USA na przełomie XIX i XX wieku i uważana jest za klasyczną teorię kontraktu. Najważniejsze elementy: Zakłada się, że następuje wymiana obietnic, za którymi wystąpi wymiana dóbr lub usług; Jeśli jedna strona złamie umowę, to musi zrekompensować drugiej stronie w takiej wysokości, jaka odpowiada wartości zobowiązania; Przez prawo kontraktowe mogą być egzekwowane tylko takie obietnice (kontrakty), które wiążą się z wymianą, targiem czy transakcją („coś za coś”);

TRANSAKCYJNA TEORIA KONTRAKTU Najważniejsze elementy (cd.): Klasyczna teoria kontraktu nie stosowała się do darów czy prezentów (brak elementu „coś za coś”); Zasady moralne, etyczne czy religijne nie maja znaczenia; Trudny, a nawet brutalny kontrakt jest kontraktem (przykład z farmera, „królestwo za konia”, itp.); W zawieraniu kontraktu obie strony musza mieć na myśli to samo jeśli chodzi o przedmiot kontraktu (meeting the minds).

TRANSAKCYJNA TEORIA KONTRAKTU Zgodnie z klasyczną (transakcyjną) teorią kontraktu sąd nie usankcjonuje i nie wyegzekwuje kontraktu w przykładzie 1 i 2, ale zaakceptuje przykład 3.

DOSKONAŁY KONTRAKT I DOSKONAŁA KONKURENCJA Jeśli kontrakt (obietnice, zobowiązania) jest w pełni egzekwowalny i w pełni odpowiada celom obu stron to możemy go uznać za kontrakt doskonały. Kontrakty podejmowane w warunkach rynku doskonałego cechuje produkcyjna i alokacyjna efektywność.

DOSKONAŁY KONTRAKT I DOSKONAŁA KONKURENCJA Warunki kontraktu doskonałego: Stabilne preferencje, Racjonalne zachowania, Ograniczoność wyboru, Dostępna pełna informacja, Dążenie do maksymalizacji. Założenia dotyczące środowiska w jakim kontrakt jest zwierany: Brak negatywnych skutków dla osób trzecich, Wielu możliwych partnerów od zawierania kontraktu, Koszty transakcji równają się zeru.

DOSKONAŁY KONTRAKT I DOSKONAŁA KONKURENCJA Jeśli w/w założenia nie są spełnione to w takim przypadku mamy do czynienia z kontraktem niepełnym lub, inaczej mówiąc, kontraktem względnym (incomplete or relational contract)

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO W teorii tej następuje urealnienie założeń dotyczących zachowań partnerów kontraktu i środowiska w jakim jest on realizowany. Najważniejsze założenia: Pokusa nadużycia (Moral hazard) – po podpisaniu kontraktu obie strony mają niejednakowy dostęp do informacji (asymetria informacji), co stawia partnerów w niejednakowej sytuacji i daje możliwość dodatkowych korzyści jednej ze stron;

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Najważniejsze założenia (cd.): Oportunizm – jest forma dążenia do realizacji własnych interesów poprzez wykorzystanie różnych środków, w tym niezgodnych z zasadami moralnymi i etycznymi (partnerzy oszukują, przekupują, kłamią, zatajają informacje, itp.); Niepełna racjonalność – zachowanie aktorów (podmiotów, jednostek ludzkich) nie jest w pełni racjonalne; Specyfika zasobów – w procesach gospodarczych mamy do czynienia ze szczególnymi umiejętnościami i zdolnościami jednostek (np. rzemieślników) i wyspecjalizowanym aparatem produkcyjnym;

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Najważniejsze założenia (cd.): Niepewność – jest zjawiskiem trwale towarzyszącym gospodarowaniu i realizacji kontraktów; Koszty transakcji – stanowią dużą część kosztów ogółem.

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Biznes musi znaleźć sposoby obrony przed niebezpieczeństwami wynikającymi z uwarunkowań towarzyszących niepełnemu kontraktowi. W niepełnym kontrakcie istnieją luki, które nie są uzupełniane przez prawo. Kontrakt ten zakłada, że nie jest możliwe ex ante sformułowanie wszystkich przyszłych ewentualności, które wpływają na wyniki i realizację kontraktu.

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Wniosek: Konieczność „osadzenia” kontraktu względnego w instytucjonalnym systemie społecznych relacji kontraktowych. We współczesnych gospodarkach porządek prawno-sądowniczy jest zastępowany przez porządek realizowany prywatnie. Przykład warunków realizacji kontraktów w początkowym okresie transformacji gospodarczej w Polsce i w innych krajach postkomunistycznych (luki prawne, przestarzałe prawo, ryzyko, niestabilność organizacji, niesolidność, pokusa nadużycia, mafia, etc.).

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Dlaczego nie można w pełni uregulować i wyegzekwować realizację kontraktu przy pomocy prawa? Postępujące komplikowanie się stosunków gospodarczych; Trudność skodyfikowania złożonej problematyki; Koszty transakcji (np. koszty przewodów sądowych) są bardzo wysokie.

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Reakcje na niezadowolenie z przebiegu transakcji: Wycofanie się; Renegocjowanie warunków kontraktu: Drogą sądową, Droga pozasądową. Przejęcie przez jedna ze stron zasobów wyspecjalizowanych (hierarchizacja, integracja pionowa); Planowanie. Rodzaje bodźców: High-powered incentives (adaptacja rynkowa), Low-powered incentives (hierarchia).

TEORIA KONTRAKTU NIEPEŁNEGO Sposoby wzmacniania egzekwowania kontraktu przy założeniu warunków niepełnego (niedoskonałego) kontraktu: „Branie zakładników”, Zabezpieczenia majątkowe, Deklaracje publiczne, Wiążące obietnice, Integracja pozioma i pionowa (organizacja struktur zarządzania, governance structures).

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO Prawo kontraktowe jest konstytucją dobrowolnie kształtowanych prywatnych transakcji, a konkretne kontrakty są jak prawa podlegające konstytucji Zadania prawa kontraktowego: Ułatwianie osiągnięcia prywatnych celów, Dostarczanie legalnych podstaw dla naszych działań, Pomaganie ludziom w realizacji celów poprzez wzrost zaufania do działań innych ludzi, Ułatwianie koordynacji działań.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO Kontrakt jest wymianą obietnic i wymianę tę można uczynić efektywną tak jak wymianę towarów. Konstruowanie i egzekwowanie prawa kontraktowego może poprawić efektywność wymiany.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO Prawo kontraktowe (contract law) podlega ocenie ekonomicznej. Kryterium oceny jest efektywność transakcji. Reguły mniej efektywne powinny być zastępowane bardziej efektywnymi.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Case study: Gorączka złota w Kalifornii – 1846 r.) Kontrakt w warunkach „gorączki złota”: Jednostki dążą do maksymalizacji bogactwa (złota); Obszar ziemi, gdzie występuje złoto jest ograniczony; Brakuje (bądź jest nieegzekwowalne) państwowego prawa regulującego wydobycie złota; Formalnie, w okresie gorączki złota, właścicielem ziemi w Kalifornii był rząd federalny; Faktycznie sami zainteresowani musieli znaleźć podstawy regulacji wydobycia złota i jego podziału;

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Case study: Gorączka złota w Kalifornii – 1846 r.) Kontrakt w warunkach „gorączki złota” (cd.): Możliwe były dwa rodzaje kontraktu: równy podział wydobytego złota między uczestników procesu wydobycia (sharing contract), wyznaczenie indywidualnych działek ziemi, pomiędzy poszukiwaczy złota (land allotment contract). O wyborze jednego z dwóch typów kontraktu decydowały koszty transakcyjne ( wyznaczania i egzekwowania kontraktu);

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Case study: Gorączka złota w Kalifornii – 1846 r.) Kontrakt w warunkach „gorączki złota” (cd.): W każdym z dwóch przypadków kontraktu różne było ryzyko związane z rezultatami poszukiwań i zmienność dochodów; Wybór zależał też od skłonności uczestników kontraktu do ryzyka i zmienności; Wbrew stereotypowej opinii (np. westerny), liczba konfliktów między poszukiwaczami złota była niewielka;

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Case study: Gorączka złota w Kalifornii – 1846 r.) Kontrakt w warunkach „gorączki złota” (cd.): W początkowym okresie gorączki złota poszukiwacze wybierali prawie wyłącznie sharing contract; Kontrakt ten działał dobrze jeśli grupy poszukiwaczy złota nie przekraczały 16 osób; Łatwość kontroli i względna stabilność dochodów faworyzowała ten typ kontraktu;

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Case study: Gorączka złota w Kalifornii – 1846 r.) Kontrakt w warunkach „gorączki złota” (cd.): W miarę napływu dalszych poszukiwaczy i zagęszczania terenów złotonośnych egzekwowanie powyższych kontraktów nastręczało coraz więcej kłopotów; Trzeba było zastąpić je wyznaczaniem pól pomiędzy jednostki (allotment contract).

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Przykład: Zaciągnięcie kredytu dewizowego) Strony kontraktu: Inwestor realizujący duży projekt budowlany w dziedzinie edukacji, Konsorcjum dwóch dużych banków. Przedmiot kontraktu: kredyt na sumę ok. $20 mln; Okres realizacji kontraktu: 4 lata Instytucje zaangażowane w realizację kontraktu, w tym instytucje poręczające i gwarantujące spłate kredytu: Fundacja (Inwestor), Konsorcjum bankowe (dwa banki), Uniwersytet, Duża instytucja finansowa (spółka akcyjna(, Skarb państwa.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Przykład: Zaciągnięcie kredytu dewizowego) Struktura dokumentu kontraktu: Umowa kredytowa zwierająca 21 rozdziałów i 16 załączników, W sumie około 80 stron druku. Pierwszy rozdział dokumentu kontraktu pisemnego zawiera definicje najważniejszych pojęć używanych w tym dokumencie Około 50 definicji takich pojęć jak: gwarancja, dzień roboczy, LIBOR, okres odsetkowy, przedsięwzięcie.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Przykład: Zaciągnięcie kredytu dewizowego) Zabezpieczenie kredytu: Poręczenie przez Skarb Państwa spłaty 60% kredytu i odsetek, Hipoteki kaucyjne na dwóch dużych budynkach, Przelew czynszu z wynajmu budynków, Poręczenie Uniwersytetu, Depozyty zablokowane na rachunkach w banku wchodzącym w skład konsorcjum, Przelew z tytułu umów ubezpieczenia obiektów realizowanych m.in. Z zaciągniętego kredytu.

EKONOMIA PRAWA KONTRAKTOWEGO (Przykład: Zaciągnięcie kredytu dewizowego) Elementy dodatkowe wpływające na zawarcie kontraktu: Prestiżowy charakter inwestycji, Protektorat honorowy „Ważnej osoby” na inwestycją Ocena realizacji szans zrealizowania kontraktu w kształcie przewidywanym w podpisanym dokumencie: Kontrakt nie jest obciążony dużym ryzykiem, chociaż pewna skala ryzyka występuje, Konieczność renegocjacji i zmiany jednego z warunków umowy wystąpiła już w dwa tygodnie po podpisaniu umowy.