INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 13 Teoria wyboru publicznego

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Proponowana literatura w języku polskim: J. Wilkin, red. (2005), Teoria wyboru publicznego, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. J. Miklaszewska (2001), Filozofia a ekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. L. Filipowicz i K. Opawski (1992), „Teoria wyboru publicznego: wybrane koncepcje”, Ekonomista, Nr 3.

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Teoria wyboru publicznego – Public Choice Theory; Stosuje zasady standardowej analizy ekonomicznej do sfery zjawisk nierynkowych, bądź quasi-rynkowych; Sferą zainteresowań teorii wyboru publicznego jest: obszar decyzji politycznych, kształtowanie się porządku publicznego, mechanizm dostarczania dóbr publicznych.

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Początki – lata 40-te i 50-te XX w.; Prekursorzy: Duncan Black, Kenneth Arrow, James Buchanan, Gordon Tullock, Mancur Olson; Teoria wyboru publicznego nazywana jest ekonomiczną teorią polityki; „Homo oeconomicus w sferze polityki”; Jeden z najważniejszych motywów zajęcia się TWP przez ekonomistów - rozwój dziedziny finansów publicznych.

Rozszerzanie się sfery publicznej we współczesnej gospodarce

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Szczególna postać teorii racjonalnego wyboru (powiązanie z ekonomią neoklasyczną). Podstawowe przesłanki metodologiczne: założenia behawioralne stanowiące podstawę analizy ekonomicznej (metodologiczny indywidualizm i założenie o racjonalności jednostek); TWP stara się opisywać zjawiska polityczne przez analogię do rynku; Konkretne problemy badawcze mają charakter podobny do tych, których rozstrzygnięciami zajmuje się tradycyjna teoria cen.

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Sferę polityki traktuje się jak specyficzny rynek, na którym występuje strona podaży i popytu, mechanizm równoważący, itd. Wybór przy pomocy pieniądza – RYNEK; Wybór przy pomocy kartki do głosowania – POLITYKA, PAŃSTWO.

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO TWP można zaliczyć do nowej ekonomii instytucjonalnej, gdyż bada przede wszystkim proces kształtowania instytucji w sferze polityki; Wspólne elementy TWP z teorią wyboru społecznego (social choice theory) TWP wykorzystuje osiągnięcia normatywnej TWS. TWP rozwija się głównie w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predykcyjnej, Chociaż D. Mueller wyodrębnia normatywną TWP.

GŁÓWNE NURTY BADAŃ Ekonomiczna teoria demokracji; Doskonały system demokratyczny jako doskonały rynek; Teoria władzy ustawodawczej, wykonawczej i biurokracji państwowej; Co maksymalizują posłowie, sędziowie i biurokraci? Jak działa mechanizm konkurencji w tych dziedzinach? Teoria kontraktu konstytucyjnego; Analiza wyboru optymalnych ram instytucjonalnych dla działalności człowieka, tak w sferze gospodarczej, jak i politycznej;

GŁÓWNE NURTY BADAŃ Teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych; Dlaczego ludzie podejmują działania zbiorowe, od czego zależy efektywność tych działań i jakie są skutki działalności grup interesu? Teoria pogoni za rentą (poszukiwania renty); Jak można zarobić duże pieniądze angażując zasoby produkcyjne w działalność polityczną a nie gospodarczą?

EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI Anthony Downs An Economic Theory of Democracy z 1957 r. Demokracja to system, w którym: istnieją przynajmniej dwie konkurujące partie, wybrana partia sprawuje władzę przez jedną kadencję, każdy obywatel dysponuje jednym głosem. Założenia dotyczące preferencji wyborców i partii: Np. preferencje polityczne wszystkich obywateli można w spójny sposób uszeregować na skali od lewicowych do prawicowych.

EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI Zachowanie partii i wyborców: Celem partii politycznych jest wygranie wyborów, (maksymalizacja głosów), Wyborcy są racjonalni (dążą do maksymalizacji własnych korzyści politycznych). Wybrane wnioski: W systemie demokratycznym rząd nie może lekceważyć potrzeb obywateli  ze względu na przegraną w politycznej grze rynkowej i utratę władzy.

EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI Wybrane wnioski (cd.): Dlaczego ludzie nie uczestniczą w wyborach? Racjonalny wyborca, Długookresowa wartość z partycypacji Zjawisko „gapowicza”, Koszty partycypacji – koszty transakcyjne „Racjonalna ignorancja”. Programy partyjne w systemie dwupartyjnym przy jednoszczytowym rozkładzie preferencji są do siebie podobne, elastyczne i wieloznaczne, w systemie wielopartyjnym są wyraźnie zróżnicowane i względnie jednoznacznie określone.

Przykłady rozkładu preferencji wyborców

TEORIA WŁADZY USTAWODAWCZEJ, WYKONAWCZEJ I BIUROKRACJI PAŃSTWOWEJ Analiza zachowania rządów, parlamentów i biurokracji państwowej; Np. ekonomiczny model biurokracji Williama Niskanena; Biurokraci państwowi dążą do maksymalizacji własnych indywidualnych interesów oraz biorą pod uwagę ideologię, zależności służbowe, ryzyko, itp.; Maksymalizacja budżetu pozostającego w dyspozycji biurokratów; Sprzeczność z teorią biurokracji Maksa Webera (typ idealny biurokracji).

TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO M.in.: podejście Jamesa Buchanana i Gordona Tullocka J. Buchanan: Konflikty na tle naruszania ustalonego prawa własności są przyczyną kształtowania się porządku społecznego; „Kontrakt konstytucyjny” – jako instytucjonalny fundament porządku społecznego zawierający: określenie warunków ograniczających zachowania jednostek, które wynikają z interesów innych członków społeczności; określenie pozytywnych praw władania do zasobów niezbędnych dla produkcji dóbr finalnych; warunki i sposoby egzekwowania tych praw; określenie zasad dostarczania i finansowania dóbr publicznych.

TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO Dodatkowo kontrakt konstytucyjny: Ma na celu ograniczenie strat związanych z funkcjonowaniem państwowej biurokracji i ograniczenie podporządkowania jednych ludzi drugim. Pozwala obniżyć koszty transakcyjne i podnieść stopę wzrostu. „Porządek polityczno-prawny jest dobrem publicznym, nieporządek jest publicznym złem” (Buchanan The Limits of Liberty 1975).

TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH Mancur Olson The Logic of Colletive Action 1965; The Rise and Decline of Nations 1982. Analiza roli grup społecznych (w tym grup interesu) w funkcjonowaniu gospodarki. Wspólny interes grupy jest dla jednostek dobrem publicznym. Społeczeństwa składają się z wielu grup interesów, Proces organizacji grup (długotrwały i kosztowny), Wielkość grupy a możliwości organizacyjne i skuteczność działania.

TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH Grupy interesów a tempo wzrostu gospodarczego: Działanie grup interesu i koalicji dystrybucyjnych zwiększa stopień komplikacji społecznej rzeczywistości, Analiza gospodarek Wielkiej Brytanii, Niemiec i Japonii, Im dłużej istniało i funkcjonowało państwo, a tym samym i grupy interesów, tym wolniejsza była stopa wzrostu realnego dochodu narodowego.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Gordon Tullock The Walfare Cost of Tariffs, Monopolies and Theft 1967; Autorka terminu „pogoń za rentą” Ann Krueger The Political Economy of Rent-Seeking Society; Teoria pogoni za rentą pokazuje w jaki sposób różne grupy społeczne (grupy interesu) starają się wpływać na działanie władz państwowych, aby osiągnąć dla siebie korzyści (tak zwane renty).

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Związki rent-seeking theory z innymi elementami teorii wyboru publicznego i nowej ekonomii instytucjonalnej: teoria regulacji i interwencjonizmu państwowego; ekonomiczna teoria demokracji; teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych; ekonomiczna teoria biurokracji; teoria monopolu i oligopolu.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Koncepcja renty: Dwa sposoby uzyskiwania renty: Renta jako nadwyżka ponad koszt alternatywny, Renta jako wynagrodzenie czynnika produkcji, Renta jako zysk (profit). Dwa sposoby uzyskiwania renty: Naturalny – poprzez mechanizm rynkowy (cenowy) (economic rent-seeking); Sztuczny – poprzez mechanizm polityczny i decyzje rządowe (political rent-seeking).

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Teoria pogoni za rentą bada w jaki sposób ludzie (grupy) konkurują ze sobą w odniesieniu do sztucznych transferów. Źródła renty politycznej: Monopolizacja, Cła i inne bariery handlowe, Dotacje i subwencje, Ulgi podatkowe lub zwolnienia z podatków, Preferencje w otrzymywaniu zamówień rządowych.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Regulacja wynikająca z „zawodności rynku” i regulacja wynikająca z „rynku usług regulacyjnych” (popytu i podaży usług). Ta druga jest typowym rezultatem politycznego poszukiwania renty.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Skutki zjawiska pogoni za rentą: Nieproduktywne wykorzystanie zasobów przeznaczonych na pogoń za rentą (utrzymywanie gospodarki poniżej krawędzi możliwości produkcyjnych), Deformacja rynku i parametrów rynkowych (cen, stóp procentowych, itp.), Koszty transakcyjne np. systemu celnego, Zmniejszenie poziomu dobrobytu społecznego (welfare costs), Wzrost korupcji, lobbyingu, biurokracji, itp. (czyli różne metody działalności grup interesu).

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Przykłady efektów mechanizmu pogoni za rentą: Renty w sektorze publicznym Indii (7% PKB w latach 60-tych), Licencje importowe w Turcji (15% PKB w 1968 r.), Transfery związane ze Wspólną Polityką Rolną UE, „Przypadek Grabka” – ograniczenia w imporcie żelatyny w Polsce. Politycy i urzędnicy w pogoni za rentą: Powiązania polityków ze sferą gospodarczą; Opóźnianie wydawania aktów wykonawczych do ustaw; Instrumentalne traktowanie prawa (stosowanie vacatio legis i prawa działającego wstecz.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Jak zmniejszyć renty polityczne? J. Korwin-Mikke: „nie wystarczy wymienić świnie przy korycie, trzeba jeszcze zlikwidować koryto”; Ograniczenie dystrybucyjnej i regulacyjnej roli państwa; Doskonalenie systemu demokracji; Wolne media.

TEORIA POGONI ZA RENTĄ Instytucjonalne uwarunkowania poszukiwania renty w okresie transformacji post-socjalistycznej: likwidacja państwowego monopolu w większości dziedzin gospodarki (-); uruchomienie mechanizmu konkurencji (-); dekoncentracja i prywatyzacja (-); szeroki zakres koncesjonowania (+); zahamowanie procesów prywatyzacji w końcu lat 90. (+); rozbudowana pomoc publiczna dla przedsiębiorstw (+); protekcjonizm (+); specjalne strefy ekonomiczne (+).