Chory a rzeczywistość - fenomenologiczna koncepcja Alfreda Schutza. Społeczno-demograficzne uwarunkowania chorób. Pojęcie choroby funkcjonalnej. Wieloprzyczynowość chorób. Makro- i mikrospołeczne determinanty zdrowia i choroby

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schutza Jeśli ujęcie Parsonsa jest ujęciem z punktu widzenia systemu społecznego i w odniesieniu do niego, to... ...koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej otoczenia, także jej postrzeganie świata i budowanie z nim relacji w zależności od stanu: zdrowia lub choroby... Schütz podkreślał, że interesuje się przede wszystkim procesami „ustanawiania znaczenia i rozmienia” zachodzącymi w jednostkach. Interesuje się głównie motywami „ażeby” (subiektywnymi), mniej „ponieważ” - obiektywnymi.

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schutza „Wiem, że umrę, i boję się śmierci. To podstawowe doświadczenie proponujemy nazwać fundamentalnym lękiem. (…) Z fundamentalnego lęku wyrastają liczne wzajemnie ze sobą powiązane systemy nadziei i obaw, pożądań i zaspokojeń, które każą człowiekowi (…) podejmować próby opanowania świata, przezwyciężania przeszkód, zamyślania projektów ich realizowania” (1932, Fenomenologia świata społecznego, 1967) a. choroba zmienia recepcję świata, relacje ze światem (w sensie fizycznym, psychicznym): albo na krótko (jeśli ma ostry, lecz krótkotrwały przebieg), albo na długo (czasem dożywotnio), jeśli jest przewlekła...; innymi słowy – staje się pryzmatem, przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią relacje (czasem do końca życia)...

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schutza b. choroba przypomina nam o naszym ciele, zaczynamy skupiać na nim swoją uwagę... c. choroba modyfikuje, czasem wręcz uniemożliwia pełnienie ról dotychczas przez człowieka pełnionych; sytuacja ta nie musi być trwała, ale gdy wystąpi, zmusza chorego i jego otoczenie do podjęcia działań zmierzających do uwolnienia go od tego balastu d. choroba, modyfikując role, modyfikuje też tożsamość osobową i społeczną (w refleksji człowieka pojawia się „ja - chory” i „ja – nie mogący angażować się społecznie”)

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schutza e. choroba osamotnia chorego w jego doznaniach; jeśli chce/musi artykułować swój stan, ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać, zrozumieć, właściwie zinterpretować jego komunikaty; uwaga na różnice kulturowe pomiędzy pacjentem a „stroną medyczną” (np. przetaczanie krwi a wyznawcy Jehowy) ________________________________________________________________________________________________ Koncepcja trajektorii Choroba jako sytuacja pogłębiającego się cierpienia i ubezwłasnowolnienia...

I Przyczyny chorób Anna Firkowska-Mankiewicz (Teorie przyczyn chorób, w: A. Ostrowska (red.), Wstęp do socjologii medycyny, W-wa 1990): ekonomiczno-społeczne (ubóstwo, wojny, głód, warunki pracy, jakość i regularność odżywiania) biomedyczne (np. bakterie, wirusy) psychosomatyczne (psychika, emocje jako odpowiedzialne za schorzenia somatyczne, np. chorobę wrzodową) inne, w tym społeczne, behawioralne i biopsychiczne czynniki ryzyka (np. samotność; nikotynizm, nadużywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej; stres, osobowość)

Osobowość - definicja Arnold Rose, Sociology. The Study of Human Relations Osobowość to struktura czynników biogennych, psychogennych i socjogennych, wpływających na zachowania jednostki. S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej Osobowość to wielość dyspozycji psychicznych o różnym pochodzeniu, wyrażających się w postawach, a wpływających na zachowania jednostki.

Osobowość Geneza i struktura (czynniki odpowiedzialne za kształtowanie się osobowości i jej składowe) Biogenne/bioanatomiczne (odruchy, popędy, właściwości fizycz. i fizjolog., potrzeby biolog., ale też uzdolnienia, inteligencja) Psychogenne/psychiczne (uczucia, wzruszenia, afekty, potrzeby psychologiczne) Socjogenne/społeczne (zinternalizowane/przyswojone przez jednostki: wartości, normy, wzory zachowań, ról społecznych, także potrzeby społeczne)

I Przyczyny chorób 2. Choroby a potrzeby człowieka Potrzeby wg Abrahama Maslowa Fizjologiczne (głód, pragnienie, sen, ochrona przed warunkami zewnętrznymi) Zaufania i bezpieczeństwa Przynależności i miłości Szacunku i poszanowania przez innych Samorealizacji b. Niezaspokojenie tych potrzeb może leżeć u podłoża zaburzeń psychicznych i fizycz.

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Warszawa 1900, rozdz. Mrzonki „Medycyna dzisiejsza – ciągnął Judym – jako fakt bierze powód choroby i leczy ją samą, bynajmniej nie usiłując zwalczać przyczyn.”

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, rozdz. Mrzonki „Można zobaczyć całe rodziny sypiające pod pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani światła, ani powietrza. W tym samym gnieździe kilku rodzin leżą stosy wiktuałów, załatwiają się rzeczy handlowe, przemysłowe, familijne, miłosne i łotrowskie, praży się jadło na śmierdzących tłuszczach, kaszlą i plują suchotnicy, rodzą się dzieci i jęczą przeróżni nieuleczalni wlokący kajdany żywota”.

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, rozdz. Mrzonki „Mówię o tym, że gdy człowiek pracujący w fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów człowiek wraca do tegoż miejsca. Jeżeli pracownik zajęty w cukrowni przy wyrobie superfosfatu przez oblewanie węgla kostnego kwasem siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia się parą kwasu siarkowego i gdzie gazy po spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołują zgorzel płuc – ulegnie tej chorobie, to po wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy.”

Grypa i panika (artykuł i rozmowa w GW) Margit Kossobudzka: Skoro to ten sam zarazek, to dlaczego na Ukrainie umierają, a u nas nie? Paweł Grzesiowski, kierownik Zakładu Profilaktyki Zakażeń w Narodowym Instytucie Leków w Warszawie: - A właśnie. Wygląda na to, że system zdrowotny nie został tam przygotowany do epidemii grypy A/H1N1. Ci ludzie zmarli z powodu powikłań pogrypowych, głównie na zapalenie płuc. To może oznaczać, że nie mieli dostępu do respiratorów - sprzętu rutynowo stosowanego przy kłopotach z oddychaniem. Na zapalenie płuc w Europie już się nie umiera. Nie wiemy też, jak jest z dostępem do leków antywirusowych podawanych w zaostrzeniu grypy. Coś w systemie zdrowotnym Ukrainy najwyraźniej zawiodło. Z diagnostyką też tam kiepsko. Nawet nie ma pewności, czy to świńska grypa. Próbki od zmarłych dopiero zostały wysłane do Londynu. Można tylko spekulować, patrząc na objawy, ale sądzę, że te spekulacje są trafne.

Grypa i panika (artykuł i rozmowa w GW) Świński wirus ma mniej i bardziej zjadliwą formę. Z nie do końca znanych przyczyn u jednych bardziej szaleje, u innych jest spokojniejszy. To może zależeć od klimatu czy grup etnicznych zamieszkujących dany teren, stanu zdrowia społeczeństwa. Może Ukraińcy z jakichś przyczyn są na niego bardziej podatni. Co możemy zrobić, żeby ograniczyć ryzyko zakażenia? - Unikać tłumów, odwracać głowę i odsuwać się o krok od osoby, która kicha i kaszle, często pić, żeby spłukać ewentualne wirusy z gardła. Najważniejsze jest częste mycie rąk albo ich dezynfekcja. Mycie zmywa wirusa, alkohol go zabija. W aptece można za kilka złotych kupić żel do dezynfekcji rąk z alkoholem albo nasączone nim chusteczki.

Ukraina: 67 ofiar grypy. Wszyscy zmarli na A/H1N1 (gazeta. pl, 02. 11 Sześćdziesiąt siedem osób zmarło już wskutek epidemii grypy na Ukrainie - poinformowało ukraińskie ministerstwo zdrowia. Ministerstwo przyjmuje, że we wszystkich przypadkach śmiertelnym wirusem była mutacja grypy A/H1N1, tzw. świńska grypa. Ostateczna diagnoza jest znana jedynie w przypadku 22 chorych, ale - jak podkreślają władze - przebieg wszystkich zachorowań był bardzo podobny. Zachorowań jest już około 200 tysięcy, z czego blisko połowę (ok. 85 tys.) stanowią dzieci. Hospitalizowano ponad 7 tys. osób, z czego 123 leżą na oddziałach intensywnej terapii. Tymczasem w nocy na Ukrainę trafiło 300 tys. opakowań preparatu Tamiflu zwalczającego grypę A/H1N1. Transport z Szwajcarii odebrała na lotnisku w Kijowie premier Julia Tymoszenko. asz, tan, PAP, IAR

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Myśl podstawowa: choroby są warunkowane wieloma czynnikami Czynniki te działają równolegle, z różną siłą determinując powstanie choroby, lub synergicznie – wzajem się wzmacniając Przykład: grypa na Ukrainie (alkoholizm ludów Syberii) Przykład: wystąpieniu choroby nowotworowej sprzyjają: dławienie w sobie negatywnych uczuć, pesymistyczne nastawienie wobec życia, brak osób bliskich (osamotnienie); wystąpieniu

Pojęcia choroby funkcjonalnej i medycyny psychosomatycznej Choroba funkcjonalna to zaburzenie czynnościowe bez uchwytnego tła/podłoża organicznego (może być natomiast uwarunkowane emocjonalnie) Przykłady: jąkanie, tiki, nocne moczenie... Medycyna psychosomatyczna zajmuje się zaburzeniami, w których genezie istotną rolę odgrywają zarówno czynniki psychospołeczne, jak i somatyczne, objawiają się natomiast somatycznie i czynnościowo

Zaburzenia psychosomatyczne Objawy konwersyjne: podłożem konflikt natury psychologicznej, przebieg – zaburzenia narządów ruchu (histeryczne porażenie) i zmysłów (głuchota, ślepota) Objawy czynnościowe (nerwice narządowe): zaburzenia układu naczyniowego/serca, przewodu pokarmowego, układu ruchu (tu: ograniczenia z nim związane), oddechowego, moczowo-płciowego Zaburzenia psychosomatyczne (problemy natury psychologicznej skutkują fizyczną reakcją organizmu i to ona dopiero wywołuje np.: reumatoidalne zapalenie stawów, astmę oskrzelową, nadciśnienie, chorobę wrzodową czy anoreksję): Pyt.: Czy w przypadku RZS jest to satysfakcjonujące wytłumaczenie? Psychologia koncentruje uwagę na jednostce, socjologia na występujących w życiu czynnikach ryzyka

Makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 1. W czasach PRL (choć nie tylko): Migracje i adaptacja w nowych warunkach życia i pracy (chłopi do miast; industrializacja, urbanizacja, style życia) Przeciążenie rolami (gospodynie domowe i pracownice, rolnicy i robotnicy/urzędnicy, wieloetatowość) Niedostateczny rozwój gospodarczy (zacofanie techniczne, infrastrukturalne - mieszkania, komunikacja, system opieki zdrowotnej, higiena) Anomia społeczna (załamanie się systemu społecznego, chaos norm, wartości, niedostosowanie/brak narzędzi osiągania celów przez ten system wskazywanych; odczuwany przez ludzi dyskomfort)

Makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 2. W czasach wolnorynkowych (dodatkowo): Restrukturyzacja gospodarki i reformy państwa Zagrożenie utratą pracy i bezrobocie Podziały społeczne (bardziej zróżnicowany niż w czasach PRL dostęp do różnych dóbr, świadczeń) Style życia (prozdrowotny coraz modniejszy) Inny reżim pracy (niekiedy mówi się nawet o XIX-wiecznym kapitalizmie) Zmiany w hierarchii społecznie uznawanych wartości (problem ich godzenia)

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 1. W tym przypadku chodzi o: a. określenie indywidualnego ryzyka bądź przyczyn wystąpienia choroby w związku z: nadmiarem pełnionych przez jednostkę ról niedostatkiem (utratą) ról społecznych konfliktami pełnionych ról b. prowadzony styl życia c. przeżycia osobiste/rodzinne, sytuację zawodową, szkolną d. brak rodziny (tego podstawowego mikrospołecznego środowiska) lub zaburzone jej funkcjonowanie

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby Brak rodziny koreluje z: Częstszą umieralnością (w określonych stanach chorobowych) Większą podatnością na choroby Nadciśnieniem tętniczym (np. u młodych wdów) Częściej odczuwanymi dolegliwościami (hipochondrią) Gorszym samopoczuciem Większą częstotliwością samobójstw i wypadków Większą podatnością na uzależnienia

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby Problemy rodzinne znajdują odzwierciedlenie w: Chorobach somatycznych (np. cukrzyca) i psychosomatycznych (astma oskrzelowa) Zaburzeniach czynnościowych (czyt. wyż.). Zespołach bólowych (różnych narządów i organów; leki nie działają, psychoterapie - tak) Zaburzeniach zdrowia psychicznego Uzależnieniach

Czynniki demograficzno-społeczne a zdrowie i choroba Płeć (inne role społeczne): kobiety żyją dłużej, ale też doskwierają im bardziej niepełnosprawność, choroby przewlekłe, gorzej się czują (z powodu bycia kobietą – także), odczuwają więcej dolegliwości (hipochondria?) częściej też korzystają z opieki medycznej Wśród przyczyn zgonów: na nowotwory częściej umierają mężczyźni, częściej zaś leczą się kobiety; urazy i zatrucia – 3-krotnie częściej mężczyźni; choroby układu krążenia – porównywalna zachorowalność, lecz różne są czynniki ryzyka (mężczyźni więcej piją, palą, kobiety mniej się ruszają, są więc otyłe lub... z niedowagą); stres mężczyźni oswajają wódką i używkami, kobiety – lekarstwami, kontaktami z bliskimi) Wiek (inne role społeczne): jak wyżej: samopoczucie psychiczne spada, rośnie zapotrzebowanie na pomoc/opiekę medyczną

Czynniki demograficzno-społeczne a zdrowie i choroba Wykształcenie (wiedza) (wpływa na postrzeganie choroby; im niższe, tym częściej osoba szuka pomocy zaraz po pojawieniu się dolegliwości; im wyższe, tym lepsze oceny stanu zdrowia) Status społeczno-materialny (styl życia, sytuacja rodzinna) (w tym pozycja społeczna, zatrudnienie lub jego brak; im wyższa pozycja, im pewniejsze zatrudnienie, tym lepsza ocena zdrowia, niższa umieralność, wyższa chorobowość ostra, niższa przewlekła; tym częstsze postawy i zachowania zdrowotne, np. profilaktyczne wizyty u lekarza, aktywność itp., bo zdrowie to kapitał, trampolina do kariery, tj. mobilności zarówno pionowej, jak i geograficznej, a niekiedy także poziomej)