Społeczne uczestnictwo osób starszych w Polsce Społeczne uczestnictwo osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań. Prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego Polskie Towarzystwo Gerontologiczne

Autorzy opracowania „Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce Autorzy opracowania „Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań”: dr hab. Piotr Błędowski – profesor nadzwyczajny Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne; dr hab. Małgorzata Halicka – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu w Białymstoku, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne; dr hab. Barbara Szatur-Jaworska – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne; dr Piotr Szukalski – Uniwersytet Łódzki; dr hab. Elżbieta Trafiałek – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego w Kielcach, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne. Konsultacja merytoryczna: prof. dr hab. Brunon Synak – profesor zwyczajny Uniwersytetu Gdańskiego, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne. Opracowanie i redakcja naukowa: dr hab. prof. UW – Barbara Szatur-Jaworska. Redakcja: mgr Magdalena Kuruś – Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.

Seniorzy w Polsce Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 60 lat: mężczyźni – 17,7 lat, kobiety – 22,9 lat. Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym (60/65+) w 2007 r. – 6 082 tys. (16% populacji Polski). Relacja liczby ludności w wieku poprodukcyjnym do liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-59/64) w 2007 r. – 24,6:100. Prognoza ludności (liczba ludności 60/65+) : 2020 r.– 8 366 tys.(22,1%); 2035 r. – 9 622 tys.(26,5%). Prognoza ludności (relacja ludności 60/65 do 18-59/64): 2020 r.- 37,2:100; 2035 r. – 46,3:100.

Społeczne uczestnictwo - edukacja

Społeczne uczestnictwo - edukacja Edukacja – każda grupa wieku ma formalne prawo do studiów stacjonarnych na wyższej uczelni. Obyczajowo przyjęło się, że osoby starsze nie są studentami. Wyższe uczelnie nie tworzą ludziom starszym udogodnień w zakresie podejmowania studiów. Dynamiczny rozwój Uniwersytetów Trzeciego Wieku.

Społeczne uczestnictwo Udział w życiu publicznym Badania Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego z 2000 r. Tylko 14% ludzi starych (65 lat i więcej) należało do jakiejś organizacji, a zaledwie 1,4% było we władzach tychże organizacji. Niski poziom zaangażowania seniorów w życie społeczności lokalnych – 8% badanych. Nie angażują się oni w sprawy najbliższego otoczenia głównie dlatego, że nie są nimi zainteresowani (co trzeci) oraz z powodu braku sił (co czwarty).

Społeczne uczestnictwo Udział w życiu publicznym Respondenci pracujący społecznie (w %) w latach 2002-2006 Cechy społeczno-demograficzne Pracujący na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących Pracujący w organizacjach obywatelskich 2002 2004 2006 Ogółem 19 24 23 21 W wieku 55-64 25 W wieku 65 lat i więcej 9 11 15 18 16 Renciści 12 20 13 Emeryci Źródło: Stan społeczeństwa obywatelskiego w latach 1998-2006. Komunikat z badań, CBOS, styczeń 2006, tab. 5 (B.Wciórka); opracowanie własne. Badania CBOS z 2004 r. wskazują na dodatnią zależność pomiędzy przekonaniem, iż współpraca z innymi ludźmi to na ogół marnowanie czasu, a takimi cechami społeczno – demograficznymi jak: starszy wiek, niski poziom wykształcenia, bierność zawodowa. Z badań tych wynika też, że osoby w wieku 65 lat i więcej wykazują najmniejszą gotowość do współdziałania z innymi w każdej ze wskazanych dziedzin: pożyczenie wartościowej rzeczy, praca społeczna, działalność gospodarcza, działalność polityczna. Wśród najstarszych respondentów najwyższy jest też odsetek (53%) osób, które nie wykazują żadnej gotowości do współpracy z ludźmi spoza rodziny.

Społeczne uczestnictwo Udział w życiu publicznym W Sejmie VI kadencji (na początku kadencji) na 460 posłów tylko 42 było w wieku 60 lat i więcej (9,1%). Z kolei wśród radnych odsetek osób w starszym wieku wynosi (w grudniu 2007): w radach gmin – 9,0%, w radach miast na prawach powiatu – 12,4%, w radach powiatów – 9,1%, w sejmikach województw – 10,6%. Dla porównania przypomnijmy, że pod koniec 2006 r. odsetek osób w wieku 60 lat i więcej w populacji dorosłych (19 lat i więcej) wynosił 22,4%, zaś w zbiorowości obywateli mających bierne prawo wyborcze do Sejmu (powyżej 21 lat) – 23,9%. W Senacie VII kadencji, w którym zasiadało na początku kadencji 17 senatorów (17%) w wieku 60 lat i więcej, zaś odsetek osób w takim wieku w populacji 30 lat i więcej (mającej bierne prawo wyborcze do Senatu) – to 29,3%.

Społeczne uczestnictwo - obszar społecznej komunikacji Obecność seniorów w mediach jest niewspółmiernie mała do ich liczebności. Jeżeli nawet występują w informacjach czy w publicystyce – to najczęściej „obsadzani” są w stereotypowych rolach: Ubogiego, Schorowanego, Potrzebującego Opieki, Korzystającego z Publicznych Środków Bardziej pozytywny obraz starszego człowieka można natomiast znaleźć w przekazach reklamowych, choć i tutaj ich autorzy odwołują się do stereotypu – Zażywnego Staruszka (lub Staruszki), dla którego właściwe są tylko dwa pola aktywności: rodzina i rekreacja. Aktywność poznawcza czy działalność starszych na rzecz innych ludzi nie pojawiają się jako elementy społecznego wizerunku starości.

Społeczne uczestnictwo - obszar społecznej komunikacji Tabela 2 Częstotliwość korzystania z Internetu osób w wieku 55-74 lata w wybranych krajach europejskich w 2006 roku (w odsetkach) Kraj Codziennie lub prawie codziennie Przynajmniej raz w tygodniu kobiety mężczyźni Kobiety Mężczyźni UE-25 9 18 15 26 Polska 3 7 6 10 Dania 36 49 51 60 Islandia 34 57 48 70 Francja 11 16 Źródło: La vie des femmes et des hommes en Europe: Un portrait statistique, Eurostat, 2008, s. 217. Dostęp do nowoczesnych technologii ograniczany jest barierami o charakterze: - emocjonalno-psychicznym (strach przed nową technologią) - materialnym (brak dostępu do komputera lub łączy internetowych) - kompetencyjnymi (nieumiejętność pracy z komputerem)

Opinie na temat traktowania ludzi starszych (CBOS, 2000, Polacy wobec ludzi starych i własnej starości) obojętność niechęć w rodzinie 21% 5% wśród sąsiadów 25% 4% w parafii 24% 3% w sklepach 44% 6% w placówkach służby zdrowia 41% 11% w byłym miejscu pracy 31% 7% w urzędach 45% 14% ze strony ludzi młodych 52% 17% w środkach komunikacji 51% 15% na ulicy 59% W przytoczonych ocen respondentów CBOS wynika, że najmniej przyjazna ludziom starym jest – w ich ocenach – przestrzeń publiczna. Największy brak życzliwości obserwowany jest na ulicy, w środkach komunikacji i w urzędach. Ponad połowa badanych dostrzega też obojętność a nawet niechęć wobec seniorów w sklepach i w placówkach służby zdrowia. Znacznie rzadziej takie sytuacje dostrzegane są w kontaktach z rodzinami, sąsiadami i w parafii. Wykluczenie ludzi starych z obszaru społecznej świadomości jest zjawiskiem zauważalnym głownie w potocznej obserwacji, natomiast jeszcze słabo opisanym przy użyciu naukowych technik badawczych. Widzimy na co dzień, że niewspółmiernie mała do liczebności tej populacji jest jej obecność w przekazach informacyjnych i w publicystyce. Jeżeli ludzi starzy pojawiają się w mediach – to najczęściej „obsadzani” są w stereotypowych rolach: Ubogiego, Schorowanego, Potrzebującego Opieki, a role te są odzwierciedleniem negatywnego obrazu starości jako fazy w cyklu życia człowieka. Osoby starsze – poza szczególnymi miejscami, jakimi są przychodnie czy szpitale – są słabo obecne w przestrzeni publicznej. Na przykład, kilka lat temu pod moim kierunkiem grupa studentów przeprowadzała obserwację bezpośrednią klienteli jednego z warszawskich supermarketów położnego w bezpośrednim sąsiedztwie starej i dość ubogiej dzielnicy. Udział ludzi starych wśród kupujących był bardzo mały, choć mieszkali „tuż za rogiem”.

Społeczne uczestnictwo - wnioski i kluczowe rekomendacje Uczestnictwo ludzi starych w szeroko rozumianej sferze publicznej jest niezadowalające. Dotyczy to różnych wymiarów tego uczestnictwa: aktywności w strukturach politycznych i w strukturach społeczeństwa obywatelskiego, otwartości na problemy innych ludzi i gotowości do podejmowania na ich rzecz jakichś działań, obecności w mediach, przebywania w publicznej przestrzeni. Ograniczenie uczestnictwa ludzi starych w sferze publicznej nie wynikają z istnienia formalnych barier. Nie można zatem poprawić sytuacji poprzez zmianę prawa. Tym, co wymaga zmian są społeczne postawy – samych ludzi starszych i przedstawicieli młodszych pokoleń, a szczególnie przedstawicieli zawodów i kręgów opiniotwórczych. W projektowaniu przestrzeni publicznej należy w większym stopniu uwzględniać potrzeby i ograniczenia starszych osób. Upowszechnienia wymaga tworzenie przez samorządy lokalnych i regionalnych Rad Seniorów, będących ciałami doradczo-konsultacyjnymi władz terenowych. Walka ze stereotypami - kampanie społeczne zmieniające wizerunek ludzi starych. Wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalnych ułatwiających społeczne funkcjonowanie osób starszych np.. Rad Seniorów, Biura Seniorów Wzrost partycypacji osób starszych w podejmowaniu decyzji na szczeblu lokalnym „nic o nas bez nas”. Niezbędne nowe rozwiązania formalno-finansowe zachęcające uczelnie wyższe do prowadzenia w ramach ich struktur Uniwersytetów Trzeciego Wieku np. status wolnego słuchacza.