Kontrola finansów publicznych

Kontrolna funkcja państwa ma szczególne znaczenie w zakresie efektywnego wykorzystania środków publicznych zarówno ze względu na znaczną ich mobilność, jak i łatwość z jaką można je sprzeniewierzyć. Funkcję tę w państwie demokratycznym wykonują różne podmioty, wykorzystując rozmaite techniki.

Kontrolę tę dzielimy na: wewnętrzną ( czyli taką, którą realizują organy kontroli danej organizacji ) oraz zewnętrzną (wykonywaną przez specjalnie powołane instytucje kontrolne ) .     

Kontrolę wewnętrzną zajmującą się między innymi zagadnieniami finansowymi, posiadają wszystkie podmioty funkcjonujące w sektorze finansów publicznych.

W każdej z nich funkcje kontrolne spełniają główni księgowi, do których należy: przeprowadzanie kontroli wstępnej, a więc poprzedzającej zaistnienie danego zdarzenia finansowego, bieżąca kontrola funkcjonalna, kontrola realizacji planów finansowych, następna kontrola operacji gospodarczych, mająca miejsce po ich zaksięgowaniu.

W jednostkach sektora finansów publicznych wykonuje się ponadto audyt wewnętrzny. Prowadzi się go we wszystkich jednostkach, które gromadzą i wydatkują znaczne środki publiczne, w tym również w jednostkach samorządu terytorialnego.

Audytem wewnętrznym jest ogół działań, w wyniku których kierownik jednostki uzyskuje obiektywną i niezależną ocenę jej funkcjonowania w zakresie gospodarki finansowej pod względem legalności, gospodarności, celowości, rzetelności, przejrzystości i jawności.

Audyt wewnętrzny w szczególności obejmuje:   badania dowodów księgowych oraz zapisów w księgach rachunkowych,   ocenę systemu gromadzenia i dysponowania środkami publicznymi, ocenę efektywności i gospodarności zarządzania finansowego.

Audytor wewnętrzny podlega bezpośrednio kierownikowi jednostki, który jest zobowiązany do zapewnienia mu organizacyjnej odrębności wykonywania zadań określonych w ustawie o finansach publicznych.

Głównymi rodzajami kontroli zewnętrznej finansów publicznych są: kontrola prezydencka, kontrola parlamentarna, kontrola Najwyższej Izby Kontroli, kontrola gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego, kontrola skarbowa,

kontrola podatkowa, rola celna, kontrola dewizowa, kontrola sadowa, prokuratorska i kontrola sprawowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich.

Prezydencka kontrola finansowa koncentruje się głównie na dbałości o terminowe uchwalenie budżetu państwa oraz na zgodności ustawy budżetowej z Konstytucją.

Wiąże się ona z określonymi w Konstytucji RP prerogatywami Prezydenta do:  podpisywania ustaw dotyczących gromadzenia i wydatkowania środków publicznych, możliwości zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu, jeżeli budżet państwa nie zostanie uchwalony w ciągu czterech miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi jego projektu, zaskarżania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego,

kierowania ustaw (z wyjątkiem ustawy budżetowej) z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia ich przez Sejm.

Parlament wykonuje kontrolę finansów sektora publicznego bezpośrednio przez Sejm, Senat i ich organy, oraz pośrednio poprzez Najwyższą Izbę Kontroli.

Kompetencje kontrolne Sejmu są znacznie szersze niż Senatu Kompetencje kontrolne Sejmu są znacznie szersze niż Senatu. Zróżnicowanie takie polega między innymi na tym, że: ostatecznie ustawę budżetową i inne ustawy uchwala Sejm, Senat może jedynie zgłaszać poprawki, lecz wymagają one akceptacji bezwzględnej większości głosów co najmniej połowy ustawowej liczby głosów,

tylko Sejm rozpatruje sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa, Sejmowi podporządkowana jest Najwyższa Izba Kontroli.

Kontrolę wykonania ustawy budżetowej i innych planów finansowych oraz udzielenie Radzie Ministrów absolutorium za dany rok zalicza się w całości do kontroli finansowej sprawowanej przez Sejm. W celu jej przeprowadzenia Rada Ministrów prezentuje Sejmowi, a także Najwyższej Izbie Kontroli, w terminie do 31 maja roku

następującego po upływie roku budżetowego coroczne sprawozdanie z wykonania budżetu państwa wraz z informacją o realizacji konstytucyjnej zasady stanowiącej, iż łączna kwota państwowego długu publicznego nie może przekroczyć 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto.

Łącznie z nim przedstawia ona sprawozdanie o dochodach i wydatkach związanych z zadaniami z zakresu administracji rządowej, realizowanymi przez jednostki samorządu terytorialnego i innymi zadaniami zleconymi tym jednostkom oraz zbiorczą informację o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego.

Rada Ministrów przekłada także ocenę realizacji założeń makroekonomicznych oraz sprawozdanie z przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa.

Kontrola sejmowa ma głównie na celu stwierdzenie czy: wykonywanie budżetu przebiegło zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o finansach publicznych, i w jakim stopniu zostały zrealizowane zadania wyznaczone w budżecie,

i w jaki sposób wykorzystano rezerwę ogólną i celową. wykorzystywanie środków budżetowych następowało zgodnie z planowanym ich przeznaczeniem, w sposób celowy i oszczędny, i w jaki sposób wykorzystano rezerwę ogólną i celową.

Najwyższa Izba Kontroli jest organem kontroli państwowej, którego podstawową dziedziną działalności jest kontrola publicznych środków finansowych.

Zgodnie z tymi regulacjami NIK: kontroluje działalność organów administracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych, a także Narodowego Banku Polskiego z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności,

może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych tylko pod względem legalności, gospodarności i rzetelności, może również kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych w zakresie w jakim wykorzystują one majątek lub pieniężne środki publiczne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa pod względem legalności i gospodarności.

Finanse samorządu terytorialnego podlegają nadzorowi i kontroli regionalnych izb obrachunkowych. Izby są państwowymi jednostkami budżetowymi. Nie są więc elementem systemu organizacyjnego samorządu terytorialnego, lecz specjalnie ustanowioną instytucją państwową , sprawującą kontrolę zewnętrzną w stosunku do organów samorządu terytorialnego.

Do głównych zadań RIO należą: kontrola gospodarki finansowej i zamówień publicznych, nadzór nad działalnością władz samorządowych w zakresie spraw budżetowych,

opiniowanie określonych działań i aktów samorządowych, prowadzenie działalności informacyjnej i szkoleniowej, opiniowanie określonych działań i aktów samorządowych, orzekanie w sprawach naruszania dyscypliny finansów publicznych.

W ramach kompetencji regionalne izby obrachunkowe badają: poziom planowanych przychodów i dochodów budżetów oraz funduszy celowych, podstawy prawne i procedury gromadzenia oraz wydatkowania środków, oceny wykonania budżetów przez zarządy jednostek samorządu terytorialnego.

Opiniują również następujące zagadnienia: możliwość finansowania deficytu oraz prawidłowość załączonej do budżetu prognozy długu publicznego danej jednostki, możliwość spłaty kredytu przez jednostkę samorządu terytorialnego,

zamiar emisji papierów wartościowych przez jednostki,   sprawozdania z wykonania budżetów oraz planów finansowych, zadań publicznych realizowanych z zakresu administracji rządowej.

Celem kontroli skarbowej jest ochrona interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, a także badanie zgodności z prawem działalności innych państwowych osób prawnych. Kontrola skarbowa została powołana do ochrony interesów finansowych Skarbu Państwa.

Zakres podmiotowy kontroli skarbowej obejmuje: podmioty zobowiązane do świadczeń pieniężnych na rzecz Skarbu Państwa lub państwowych funduszy celowych,   jednostki wydatkujące środki z budżetu państwa lub funduszy celowych,

  podmioty władające i zarządzające mieniem państwowym, płatników i inkasentów podatków stanowiących dochody budżetu państwa lub funduszy celowych.

Zakres przedmiotowy kontroli skarbowej obejmuje natomiast: kontrolę rzetelności podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wpłacania podatków i innych należności budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, ujawnianie i kontrolę nie zgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej oraz dochodów nie znajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,

kontrolę celowości i legalności gospodarowania środkami pochodzącymi z budżetu państwa, środkami państwowych jednostek gospodarki pozabudżetowej oraz państwowych funduszy celowych, badanie celowości i zgodności z prawem wykorzystywania i rozporządzania mieniem państwowym, kontrolę źródeł pochodzenia majątku, jeśli działalność gospodarcza nie została zgłoszona do opodatkowania,

wykonywanie szczególnego nadzoru podatkowego, badanie prawidłowości obrotu dewizowego, badanie zgodności z prawem cen urzędowych, a także cen umownych w zakresie objętym ograniczeniem swobodnego ich kształtowania.

Celem kontroli podatkowej jest sprawdzenie wywiązania się kontrolowanych z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego.

Zakres podmiotowy kontroli podatkowej dotyczy podatników, płatników i inkasentów.

Zakres przedmiotowy obejmuje głównie: w odniesieniu do urzędów skarbowych ustalenie lub określenie wysokości podatków państwowych oraz ich pobór, w odniesieniu do przewodniczących zarządów jednostek samorządu terytorialnego wymiar i pobór podatków i opłat, stanowiących dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego, nie należących do właściwości urzędów skarbowych.