Dziecko z zespołem Aspergera w szkole Przygotowała: Hanna Pytkowska Psycholog Publiczne Gimnazjum im. Orła Białego w Chotomowie

Kryteria diagnostyczne wg DSM-IV (ICD-10) Jakościowe upośledzenie interakcji społecznych, objawiające się przynajmniej dwoma z następujących sytuacji: znaczące upośledzenie korzystania z różnorakich form zachowań niewerbalnych, takich jak nawiązywanie i utrzymywanie kontaktu wzrokowego, ekspresja mimiczna, przyjmowanie określonej postawy ciała, gestykulacje regulujące kontakty społeczne; niezdolność nawiązania odpowiednich do wieku relacji rówieśniczych; brak potrzeby wspólnej zabawy z innymi, posiadania wspólnych zainteresowań lub osiągnięć; brak empatii.

Ograniczone, powtarzające się lub stereotypowe wzorce zachowań, zainteresowań i aktywności przejawiające się przynajmniej jedną z następujących sytuacji: całkowite zaabsorbowanie jednym lub więcej stereotypowych i ograniczonych wzorów zainteresowań, które są anormalne zarówno pod względem intensywności lub skupienia; wyraźny brak elastyczności, sztywne powtarzanie rytuałów; stereotypowe i powtarzające się manieryzmy ruchowe (np. trzepotanie albo wykręcanie rąk lub palców, złożone ruchy całego ciała); trwałe zainteresowanie elementami przedmiotów, np. kołami pojazdów, tablicami rejestracyjnymi, klamkami drzwi itd.

Zaburzenie powoduje znaczne kliniczne upośledzenie funkcjonowania w społecznym, zawodowym lub innym ważnym obszarze życia – brak sukcesów, będący wynikiem powyższych zaburzeń. Nie występuje klinicznie istotne ogólne opóźnienie w mowie (np. pojedyncze słowa przed 2 rokiem życia, frazy przed 3 rokiem życia). Nie zachodzi znaczące z klinicznego punktu widzenia opóźnienie rozwoju poznawczego lub rozwoju właściwej dla wieku samodzielności, zachowań adaptacyjnych (innych niż stosunki społeczne) oraz zainteresowania otoczeniem w dzieciństwie. Nie są spełnione kryteria innego specyficznego uogólnionego zaburzenia rozwojowego lub schizofrenii.

DSM-V obowiązujące od maja 2013 r DSM-V obowiązujące od maja 2013 r. ICD-11 w Polsce będzie obowiązywało od 2015 r.   Zaburzenia Autystyczne, Zespół Aspergera, Całościowe Zaburzenia Rozwoju Nieokreślone Inaczej zastąpiono jedną grupą zaburzeń - Spektrum Zaburzeń Autystycznych (ASD).   Zrezygnowano z terminu Całościowych Zaburzeń Rozwoju a Spektrum Zaburzeń Autyzmu umieszczono w grupie Zaburzeń Neurorozwojowych oraz zrezygnowano z kryterium opóźnienia rozwoju mowy. Połączono dwie grupy objawów z dotychczasowej triady diagnostycznej: zaburzeń interakcji społecznych i zaburzeń komunikacji w jedna domenę diagnostyczną - komunikacja społeczna. Zastąpiono dotychczas obowiązujące kryterium wieku, w jakim pojawiają się pierwsze objawy choroby, określeniem „początek we wczesnym dzieciństwie” oraz zasygnalizowano, że objawy mogą nie manifestować się w pełni do czasu, gdy wymagania społeczne przekroczą umiejętności osoby. Wprowadzono trójstopniowa klasyfikację ASD (L1 do L3) w zależności od nasilenia objawów oraz stopnia ich wpływu na codzienne funkcjonowanie. Zalecono uszczegóławianie diagnozy w oparciu o dodatkowe informacje, takie jak początek i przebieg kliniczny, czynniki etiologiczne, zdolności poznawcze, zdolności językowe, nasilenie objawów w dwóch głównych domenach diagnostycznych, choroby współistniejące.

Dziecko z zespołem Aspergera cechuje: rozwój poznawczy w granicach normy, w zasadzie prawidłowy rozwój mowy, zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów, ograniczone zainteresowania i aktywność, często występująca niezgrabność ruchowa, zaburzony rozwój umiejętności społecznych.

Trudności w dostosowaniu się do obowiązków szkolnych oraz trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej powoduje, że dziecko z zespołem Aspergera często nie jest akceptowane przez grupę.   Zachowania dzieci z zespołem Aspergera interpretowane są często jako przejaw złego zachowania, jednak w przeciwieństwie do dzieci z zaburzeniami zachowania, które znają, ale łamią zasady współżycia społecznego – u dzieci z zespołem Aspergera w sferze rozumienia sytuacji społecznych, rozumienia motywów działania i uczuć innych osób występują znaczne deficyty, wynikające z odmiennego funkcjonowania mózgu.

Problemy w sferze kontaktów społecznych: Unikanie kontaktów z innymi osobami lub podejmowanie prób nawiązania kontaktów w sposób nieudolny. W zachowaniu wyraźnie zaznacza się brak znajomości konwenansów społecznych, nie rozumienie tego, co „wypada”, a co nie. Brak umiejętności uogólniania zasad na sytuacje podobne. Brak wyczucia odpowiedniego dystansu od rozmówcy – staje zbyt blisko lub zbyt daleko, lub nawet tyłem do drugiej osoby, może dotykać rozmówcę, naruszając jego przestrzeń osobistą.

Nadmierna bezpośredniość, prawdomówność, nieuwzględnianie uczuć innych, np. bez oporów wygłaszają niestosowne komentarze związane np. z wyglądem rozmówcy. W rozmowie opowiadając o interesującym je temacie stereotypowo wraca do niego, nie uwzględniając potrzeb osoby, z którą rozmawia. Są zawsze prawdomówne i drobiazgowo sztywno przestrzegają przepisów i regulaminów, w przypadku łamania ich przez inne osoby, potrafią poinformować nauczyciela lub dyrektora, co z kolei może przysporzyć im wielu kłopotów w relacjach społecznych . Agresywne reagowanie na zaczepki, prowokacje i agresje ze strony innych osób. Trudności w rozumieniu sytuacji społecznych, problemy z adaptacją, brak elastyczności w postępowaniu są przyczyną częstego przeżywanie frustracji, która łatwo przechodzi w gniew. Słabe radzenie sobie w sytuacjach trudnych, naraża na odrzucenie ze strony innych, często mają niską samoocenę. Dzieci z zespołem Aspergera nie uczą się zasad funkcjonowania społecznego spontanicznie, poprzez obserwacje, ale muszą być ich nauczone.

Problemy w sferze komunikacji słownej i pozawerbalnej: Zaburzenia w postaci nieprawidłowej wysokości głosu i intonacji oraz nieprawidłowego akcentu i rytmu wypowiedzi. Trudności w rozumieniu słów wieloznacznych w zależności od kontekstu, i w nadawaniu właściwego znaczenia usłyszanym słowom. Problemy ze rozumieniem ironii i żartów, przenośni, przysłów, które rozumiane są zbyt dosłownie, jak również informacji zawartej w komunikacie, który ma związek z intonacją głosu.   Trudności w naprzemiennej komunikacji – nie potrafi rozpoznać, kiedy powinno się odezwać, przerywa rozmowę w trakcie jej trwania, może mówić w trakcie wypowiedzi innych osób. Ogromne trudności, gdy w rozmowie uczestniczą więcej niż dwie osoby – najłatwiej nawiązać z dzieckiem kontakt w sytuacji „jeden na jeden”. Wypowiedzi są często zbyt formalne i pedantyczne, nie używa slangu młodzieżowym ani określeń potocznych, może poprawiać innych, gdy wysławiają się niegramatycznie. W trakcie rozmowy mimika sztywna, niedostosowana do sytuacji, np. cały czas może się uśmiechać nieadekwatnie lub mieć „twarz pokerzysty”, często nie posługuje się gestami. Problemy w komunikacji pogłębia zaburzone rozumienie komunikacji niewerbalnej – nieumiejętność odczytywania postawy ciała, gestów, wyrazu twarzy i oczu oraz niedostosowana komunikacja niewerbalna z ich strony.

Umiejętności poznawcze Iloraz inteligencji u dzieci z zespołem Aspergera mieści się w granicach normy lub jest wyższy.   Charakteryzuje je dobra pamięć mechaniczna dotycząca faktów, rozległa wiedza w zakresie interesującej dziecko dziedziny, zdolności do nauk ścisłych (matematyka, informatyka). Może ujawniać różne talenty (muzyczne, plastyczne).

Problemy w sferze umiejętności poznawczych Obniżony poziom rozumienia, myślenia abstrakcyjnego (rozwijania pojęć, wnioskowania, wydawania osądów) oraz rozumienia sytuacji społecznych.   Sztywność poznawcza, z myśleniem mało podatnym na perswazję. Słabe rozumienie czytanego tekstu mimo, że uczą się czytać szybko i czytają płynnie. Zaburzenia pamięci operacyjnej czyli roboczej pamięci krótkotrwałej.

Problemy w sferze koordynacji ruchowej (niezgrabność ruchowa). Zaburzenia równowagi. Sztywny sposób poruszania się. Występowanie współruchów polegających na udziale w określonym ruchu tych mięśni, które w danym ruchu nie powinny brać w ogóle udziału. Zaburzenia rytmu i naśladowania ruchów podczas zabawy. Trudności we współpracy podczas gier zespołowych. Obniżona sprawność manualna. Trudności w pisaniu. Problemy z nauką samoobsługi (higiena, sprzątanie, ścielenie łóżka, estetyczne spożywanie posiłków), gdyż nie rozumieją potrzeby ich wykonywania.

Zaburzenia sensoryczne Osoby z zespołem Aspergera prezentują nadwrażliwość na niektóre bodźce sensoryczne, np. słuchowe (niektóre dźwięki, Halas), wzrokowe (nadmiar bodźców, migoczące światło lamp jarzeniowych), dotykowe, zapachowe, smakowe. Możliwe reakcje to: rozdrażnienie, zatykanie uszu rękoma, bronienie się przed dotykiem, często reakcja nieadekwatna do siły bodźca, niechęcią noszenia konkretnych ubrań ze względu na ich fakturę, metki czasami kategoryczna odmowa, odmowa spożywania niektórych pokarmów, odżywianie selektywne (niewielka ilość tolerowanych potraw). W przypadku osób z zespołem Aspergera ilość bodźców wizualnych i słuchowych jako normalna dla innych osób, może być przez nich odczuwana jako zbyt duża lub zbyt mała, w zależności od tego, czy ma on przeczulice czy niedoczulicę w zakresie określonych kanałów sensorycznych.

Dodatkowe problemy U wielu dzieci z zespołem Aspergera wcześniej rozpoznano zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Jednak należy wziąć pod uwagę, że kłopoty z koncentracją uwagi mogą być związane z: obsesyjnymi myślami dziecka na interesujący je temat brakiem motywacji do pracy ze względu na niezrozumienie normy dotyczącej potrzeby wykonywania poleceń nauczyciela ochotą robienia tego, co dziecko w danym momencie chce, nie uwzględniając potrzeb innych Trudności w kontaktach z dzieckiem wynikają ze „sztywności” w myśleniu, uporu, nieprzyjmowania argumentów oraz nieakceptowania zmian.

Zadania dla szkoły W procesie nauczania i wychowania ucznia ważna jest indywidualizacja wymagań i metod pracy w oparciu o zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną. Podczas pracy z dzieckiem uwzględnienie rzeczywistych trudności występujących u ucznia, wykorzystywanie jego mocnych stron.   Podczas zajęć wyrównawczych ponowne, dostosowane do ucznia wyjaśnienie i/lub opracowanie materiału przerabianego aktualnie z klasą. Zadbanie o integrację społeczna, przeciwdziałanie wtórnym zaburzeniom emocjonalnym poprzez ochronę dziecka przed odrzuceniem i przemocą ze strony rówieśników. Wspierająca, życzliwa, kreatywna, ale jednocześnie konsekwentna i przewidywalna postawa nauczycieli. Zatrudnienie asystenta nauczyciela, który będzie wspomagał ucznia podczas pracy na lekcji i w jego kontaktach społecznych, jeżeli będzie to niezbędnie konieczne.

W pracy z dzieckiem z zespołem Aspergera ważne jest: dostosowanie do indywidualnych potrzeb ucznia miejsce nauki i proces nauczania; pomoc w nabywaniu i/ lub doskonaleniu umiejętności organizacyjnych i uczenia się; stosowanie metod opartych na doświadczeniu, informacje słowne wsparte tekstem pisanym albo ilustracją, filmem; przedstawianie nowych pojęć lub materiału abstrakcyjnego w sposób możliwie jak najbardziej konkretny; kreatywne wykorzystywanie zainteresowań ucznia z przerabianymi zagadnieniami; rozwijanie umiejętności komunikacyjnych w zakresie słownictwa i rozumienia;

praca w oparciu o pozytywne wzmocnienie – pochwały, nagradzanie, pozytywna więź z dzieckiem; wdrażanie i wymaganie przestrzegania przez ucznia zasad panujących w szkole; pomaganie uczniowie w sytuacjach przeżywanego stresu poprzez przewidywanie, zapobieganie, rozumienie przyczyn i rozwiązywanie stresujących sytuacji; zachęcanie do kontaktów społecznych na terenie klasy, szkoły, jednocześnie ochrona przed przemocą rówieśników; ograniczanie pomocy w obszarach, w których uczeń dobrze sobie radzi; w ocenianiu oddzielanie obszarów, w których trudności wynikają z zaburzeń, nie karanie dziecka za objawy choroby

Organizacja zajęć lekcyjnych: na początku roku szkolnego zapoznaj ucznia z topografią szkoły; plan dnia lub lekcji przedstaw słownie i wesprzej formą pisemną lub obrazkową (może mieć na ławce i odznaczać wykonane przez siebie aktywności); zachowaj, na ile to możliwe, odpowiedni schemat pracy (plan lekcji, terminy klasówek itd.) i stałość działań; wcześniej informuj o zmianie rutynowych zajęć lub planu dnia, np. wycieczka, wyjście do kina, a także przekaż informację co do oczekiwanego zachowania

Wsparcie w sferze kontaktów i umiejętności społecznych: promuj pomoc koleżeńską i zachowania prospołeczne innych uczniów poprzez zachętę i nagradzanie; pomóż dziecku w rozważnym doborze kolegów; zachęcaj i wspieraj włączanie się ucznia do grupowych zajęć, gier i zabaw; ucz stosownych zwrotów inicjujących i podtrzymujących rozmowę; obserwuj pomagaj w przypadku trudności w kontaktach społecznych poprzez omówienie sytuacji, wskazanie zachowań, które byłyby w niej właściwe, znajdowanie rozwiązania i wskazywanie, jak w przyszłości uniknąć podobnych problemów; wspieraj socjalizację ucznia poprzez udział w kółkach zainteresowań, akcjach organizowanych w szkole; zachęcaj, by w sytuacjach trudnych szukał pomocy, wskaż konkretna osobę, do której może się zwrócić; rozwijaj w dziecku umiejętność odczytywania emocji za pomocą rysunków, zdjęć, nagrań obrazujących wyraz twarzy i gesty, historyjek obrazkowych, w których trzeba uzupełnić wyraz twarzy lub zapisać, co dana osoba myśli (uzupełnianie „dymków”);

w sytuacjach niepożądanego zachowania, nie zadawaj pytania: „Dlaczego to zrobiłeś/łaś?”, raczej opisz, co nie podobało ci się w jego zachowaniu, nazwij jego emocje oraz powiedz, czego oczekujesz w takiej sytuacji; w sytuacji zwiększonego napięcia emocjonalnego, wyłącz go ze stresującego wydarzenia, znajdź osoby i miejsce dające mu poczucie bezpieczeństwa; przeanalizuj przyczyny zwiększonego napięcie emocjonalnego.

Gdy dziecko nie radzi sobie z emocjami: w sytuacji wzburzenia odizoluj dziecko na konieczny okres, daj mu możliwość zrelaksowania się; ucz prostych sposobów radzenia sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami np. stosowania techniki OOPP (odejdź, oddychaj, pomyśl, powiedz); sprawdź, czy dziecko nie doświadczyło agresji ze strony innych osób; opracuj wspólnie z dzieckiem „Kodeks złości” - zasady oraz zachowania akceptowane i nieakceptowane; stosuj uspokojenie, negocjacje, dawanie możliwości wyboru - unikaj konfrontacji, przymusu i wyrażania gniewu; nie bierz do siebie każdego niegrzecznego zachowania ucznia – raczej przeanalizuj sytuację i rozpoznaj, co było powodem niewłaściwego zachowania i zapobiegaj podobnym sytuacjom w przyszłości; przerwij wypowiedź, gdy uczeń używa powtarzających się argumentów, poproś, by je zapisal i sróbował sam na nie odpowiedzieć; wspieraj rozwój umiejętności rozpoznawania i rozumienia emocji nazywając je.

Gdy dziecko ma problemy z nadwrażliwością sensoryczną: unikaj dotykania dziecka nadwrażliwego na dotyk i zapewnij poszanowania granic dziecka przez rówieśników; gdy źle znosi hałas i nadmiar bodźców – znajdź mu spokojne miejsce; jeżeli jest to konieczne, okresowo zwalniaj ucznia z zajęć wychowania fizycznego, podczas których występuje hałas, jak również z imprez szkolnych (akademie okolicznościowe); przy nadwrażliwości na zapachy, unikaj używania mocnych perfum; nie domagaj się, by zjadało wszystkie posiłki

Wspieranie rozwoju umiejętności komunikacji i rozumienia języka: zachęcaj ucznia do wzbogacania języka poprzez wyszukiwanie wyrazów bliskoznacznych korzystając ze słownika; zachęć do prowadzenia własnego słownika pojęć i nowych terminów związanych z nauką szkolną; wyjaśniaj metafory i wyrazy wieloznaczne; znaczenie pojęć abstrakcyjnych przedstawiaj za pomocą obrazów albo przeciwieństw np. przyjaźń – wrogość; używaj prostego i jednoznacznego języka, unikaj ironii, dowcipów, przenośni, idiomów (chyba, że wiesz, że je prawidłowo rozumie); dostosuj zadawanie pracy domowej do możliwości ucznia; pamiętaj, że w związku z trudnościami w prawidłowym odczytaniu przez ucznia sygnałów pozawerbalnych, każdy wyraz twarzy i gest powinien być poparty informacją słowną.

Wspieranie koncentracji uwagi: zminimalizuj w otoczeniu ucznia bodźce rozpraszające (wzrokowe i słuchowe); posadź ucznia blisko nauczyciela, by monitorować koncentrację uwagi, kontrolować postępy w pracy; gdy nie reaguje na polecenia wydane całej klasie, zwrócić się do niego bezpośrednio, powtórz polecenie, sprawdź, czy wie, co ma robić i poczekaj, aż rozpocznie pracę; zachęcaj, by prosił o powtórzenie, uproszczenie czy zapisanie polecenia, jeśli jest ono dla niego niezrozumiałe; gdy ma trudność w zakończeniu wykonywanych na lekcji zadań, podziel je na wieloetapowe, krótsze części;

wyznacz mniejszą ilość do wykonania, wydłuż czas sprawdzianów, jeżeli tempo pracy jest wolne; dopilnuj, by niezbędne informacje np. prace domowe, termin sprawdzianów, uczeń zapisał w zeszycie; gdy nie zapisze pracy domowej – nie każ oceną negatywną, ale pozwól zaliczyć w dodatkowym terminie; chwal ucznia w sposób konkretny, opisując to, co zrobił dobrze; wykorzystuj mocne strony ucznia w celu wzmocnienia motywacji i poprawy samooceny; zadawaj krótsze prace domowe w sytuacji, gdy rodzice zgłaszają, że nauka trwa godzinami

Gdy uczeń jest niezgrabny ruchowo: pozwól mu nie brać udziału w nielubianych rodzajach aktywności fizycznej; unikaj zachęcania dziecka do aktywności ruchowej związanej z rywalizacją; zachęcaj dziecko do ruchu uwzględniającego jego preferencje; indywidualizuj wymagania i ocenę z wychowania fizycznego

Gdy uczeń ma trudności w czytaniu ze zrozumieniem: zastosuj metodę posługiwania się ilustrowanym tekstem; pozwól na czytanie książek o ulubionej tematyce; pamiętaj, ze dla dziecka z zespołem Aspergera książki o tematyce popularno-naukowej mogą być bardziej zrozumiale niż opowiadania; nie zakładaj, że uczeń zrozumiał to, co przeczytał, sprawdzaj stopień zrozumienia, zadając dodatkowe pytania; w pracy nad zrozumieniem tekstu pomocne dla ucznia mogą być cząstkowe pytania: „Co się wydarzyło? Kiedy? Gdzie? Komu? Jakie było zakończenie zdarzenia? Dlaczego? Co przeżywa bohater?”.

Gdy uczeń ma trudności w pisaniu: pozwól uczniowi na korzystanie z edytora tekstu; sprawdzaj wiedzę ucznia w formie odpowiedzi ustnych; pozwól na poprawę prac pisemnych w formie ustnej

Sukces edukacyjny ucznia zależy od zrozumienia jego problemów przez nauczycieli i wychowawców, od ich tolerancji, wyrozumiałości i akceptacji faktu, że uczeń z zespołem Aspergera będzie wymagał większego wsparcia i zaangażowania ze strony nauczycieli, niż jego zdrowi rówieśnicy. Podstawowe znaczenie dla powodzenia działań wspierających takiego ucznia ma dobra współpraca szkoły z rodzicami/opiekunami.

Warto zobaczyć Adam (2009) reż. Max Mayer, występują: Hugh Dancy, Rose Byrne Mary and Max (2009) reż. Adam Elliot Nazywam się Khan (2010) reż. Karan Johar, występują: Shah Rukh Khan, Kajol Mukherjee

Bibliografia: „Psychopatologia” – Martin E.P. Seligman, Elaine F. Walker, Dawid L. Rosenhan, Wyd. Zysk I s-ka, Poznań, 2003. “Codzienność dziecka z zespołem Aspergera okiem rodzica i terapeuty” – A. Borkowska, B. Grotowska, Harmonia 2012. „Autyzm i zespół Aspergera” – U. Frith, PZWL, Warszawa, 2005. „Dziecko z autyzmem i zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu” – G. Jagielska, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2010. „Sposób na trudne dziecko” – A. Kołakowski, A. Pisula, GWP, Sopot 2013. „Terapia osób o specjalnych potrzebach” – E. Puszczałowska-Lizis, E.A. Biała, Fraszka Edukacyjna, Warszawa, 2013. Konferencja szkoleniowa: „Jeśli nie zespół Aspergera, to co?”, zorganizowana przez Centrum Diagnozy i Terapii ADHD oraz Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej Dzieci, Młodzieży i Rodzin, Warszawa, 25.11.2014 r.

Dziękuję za uwagę Hanna Pytkowska