Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (III): grupa społeczna, zachowania zbiorowe, kapitał społeczny (WDS 2014/2015 nr 4)

definicje „grupy społecznej”: Grupa społeczna grupa społeczna niegdyś centralna kategoria socjologii, a obecnie zanika na rzecz takich pojęć, jak „tożsamość”, „zachowanie”, „działanie” lub „interakcja”; początkowo „grupa” była rozumiana poprzez pojęcie „społeczeństwa” (gdyż „trwa” dłużej od nas i posiada kulturę); definicje „grupy społecznej”: definicja Albiona W. Smalla (1854- 1926; założyciel pierwszej katedry socjologii na uniwersytecie w Chicago): wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (1905). definicja współczesna (Krzysztof Szmatka): grupa społeczna to zbiorowość o wykrystalizowanych strukturach wewnętrznych, systemach wartości, trwałych komponentach świadomościowych i specyficznej kulturze.

Dynamika „rozwoju” grupy społecznej dynamika „krystalizacji” zbiorowości - od „populacji” do „organizacji społecznej”: populacja; zbiór statystyczny; kategoria socjologiczna; kategoria społeczna; grupa społeczna; organizacja społeczna. „grupa” a „zbiorowość” społeczna (mocne kryteria wyróżniające „grupę”): świadomość odrębności; samoidentyfikacja; intensywność związków (interakcji) między członkami grupy.

Obiektywne kryteria klasyfikacji grup liczebność (od diady/triady); trwałość (studenci, rodzina, naród); sposób rekrutacji: przypisane, przymusowe, otwarte (ekskluzywne i inkluzywne). intensywność uczestnictwa (jedno- lub wielo-funkcyjne, „grupy żarłoczne”); rygoryzm i zakres kontroli (grupy totalne); korzyści z członkostwa: grupy zadaniowe/ instrumentalne i autoteliczne. stopień zorganizowania grupy: formalne i nieformalne.

„Subiektywne” kryteria klasyfikacji grup grupa „własna” i „obca” („swój” i „obcy”, grupy etniczne); dotyczy to identyfikacji z grupami, które pozostają dla nas grupami „istotnymi”: identyfikacja, solidarność, lojalność (poczucie wspólnoty); dystans, repulsja, wrogość („odrzucenie” grupy). grupy odniesienia: negatywne i pozytywne; porównawcze; normatywne. poczucie „relatywnej deprywacji” (upośledzenia) i uprzywilejowania poprzez porównywanie swojego członkostwa w danej grupie z innymi grupami.

Elementy grupy - struktury „wewnątrz-grupowe” struktura socjometryczna (relacje między członkami grupy): zaspokajanie potrzeb emocjonalnych; małe dystanse międzyludzkie; podobieństwo postaw; „gwiazdy socjometryczne”, „kliki”, „układy” itp. struktura komunikowania: przymus strukturalny; główne kręgi komunikacyjne: „krąg”, „łańcuch”, „gwiazda”. struktura przywództwa: cechy przywództwa i motywacje; typy przywództwa: autorytarny, demokratyczny, anarchiczny.

„Grupa pierwotna” (Charles H. Cooley) grupa „pierwotna” odznacza się „ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę” – pięć (5) głównych cech: względna trwałość, bezpośrednie kontakty, mała liczebność, nie wyspecjalizowany charakter kontaktów, względna zażyłość uczestników; trzy typy: „rodzinna” (grupa oparta na stosunkach pokrewieństwa), „dziecięca grupa zabawowa” (grupa oparta na stosunkach przyjaźni), „społeczność lokalna” (grupa oparta na stosunkach sąsiedzkich); funkcje „grupy pierwotnej”: zaspokajanie potrzeb psychospołecznych jednostki: bezpieczeństwa, uznania i przynależności; grupa przekazuje wzory zachowań odnoszących się do pozycji i ról zarówno w grupie, jak i w otoczeniu zewnętrznym, uczy współdziałania z innymi członkami grupy; funkcje grupy pierwotnej wobec społeczeństwa – pośredniczy między nim a jednostką - jednostka uczestniczy w życiu społecznym poprzez członkostwo w grupie pierwotnej. grupa pierwotna i wtórna.

Społeczność (grupa) lokalna zamieszkuje wyodrębnione, niewielkie terytorium (jak np. parafia, wieś, osiedle), w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów i poczucia przynależności do „miejsca”; elementy społeczności lokalnej: przestrzeń (terytorium); zbiorowość zamieszkującą to właśnie terytorium; intensywność społecznych interakcji w ramach tego terytorium; wspólne więzi ludzi i instytucji w ramach tego terytorium; poczucie przywiązania (sentyment) do „miejsca”.

„Zachowania zbiorowe” („grupy efemeryczne”?) pojęcie to odnosi się do takich zjawisk społecznych, jak reakcje tłumu, panika, histeria, moda, plotka itp., czyli do spontanicznych działań społecznych dużej liczby osób znajdujących się w „niejasnej” sytuacji; cechy charakterystyczne „zachowań zbiorowych”: są to spontaniczne, zmienne zachowania dużej liczby osób; zazwyczaj są ograniczone (do miejsca, wydarzenia, szczególnej sytuacji itp.) i krótkotrwałe; związana jest z nimi niepewna identyfikacja jednostek oraz „luźne” (swobodne) granice społeczne - uczestnicy zachowań zbiorowych nie muszą się ani znać, ani identyfikować ze sobą; zachowanie te nie wytwarzają silnych własnych norm i kultury (charakteryzują je słabe - nowo wytworzone - normy społeczne),; zachowania zbiorowe są bardziej spontaniczne i nieprzewidywalne niż zachowania w uporządkowanym kontekście społecznym.

Przykład zachowań zbiorowych – „tłum” tłum to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowań; rodzaje tłumu: przypadkowy, konwencjonalny, ekspresywny, aktywny, protestujący. teorie powstawania („dynamiki”) tłumu: „zarażania się” (Gustaw Le Bon, 1895 r.) – anonimowość i napięcie emocjonalne prowadzą do zjawiska „umysłu zbiorowego”: w tłumie emocje zbiorowe są łatwo i bezrefleksyjnie akceptowane, wzajemnie się wzmacniają i „podgrzewają”, koncentrując działanie tłumu na wspólnym celu. konwergencji/„facylitacji” (tłum tworzy aktywność podobnych do siebie jednostek, gdyż w grupie anonimowych osób pewne zachowania stają się i wydają się łatwiejsze do wykonania); „wyłaniania się” norm (normy wyłaniają się szybko i spontanicznie, nie są narzucane, równie szybko tracą one znaczenie społeczne).

Co daje „bycie w grupie”? od grup społecznych nie ma „ucieczki”: odpowiedź na pytanie, kim jesteśmy? to także odpowiedź o grupy, do których należymy (przerwanie „osamotnienia”). „zakorzenienie” w społeczeństwie (nauka kultury/kultur) – wyznacza „moje” miejsce w społeczeństwie; pewność i poczucie bezpieczeństwa (konformizm – świat pozostaje pod kontrolą); atrakcyjność i prestiż (podwyższa samoocenę), rola porównania z innymi osobami /grupami (otoczeniem społecznym); umożliwia realizację celów życiowych; symboliczne „przedłużenie życia” (rola kultury, światopoglądu itp.); grupa pozostaje także źródłem „cierpień”: „ciemne siły” grupy (reakcja na porażkę i negatywną ocenę grupy); skutki sytuacji, gdy „moja” grupa wypada „słabo” (uprzedzenia wobec innych, poniżanie, niedopuszczanie „niesłusznych” informacji); akceptacja (identyfikacja) i krytycyzm wobec grupy.

Spójność grupy (czyli wspólne postawy, działania, wartości i normy) czyni ona grupę zdolną do przetrwania i zbiorowego wysiłku; prowadzi do działań zbiorowych (kooperacji i rywalizacji w grupie i między grupami); wywiera wpływ na jej członków (skutki to „myślenie grupowe” i „de-indywidualizacja jednostki”). grupa społeczna a „normy grupowe”: norma grupowa – przepis, określający w jaki sposób powinien zachowywać się członek grupy, pełniący w niej określoną funkcję? funkcje norm grupowych: przyczyniają się do osiągnięcia celów grupy, zapewniają trwanie grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej członków, pozwalają zachować tożsamość grupy; rodzaje norm grupowych: „wewnątrz-grupowe” i „zewnątrz-grupowe”; samo-kategoryzacja jednostki („my” i „oni”).

Grupa społeczna a kapitał społeczny („więzy które łączą”) (1) kapitał, którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu jednostek, które dzięki temu mogą osiągać więcej korzyści -dwa ujęcia: (1) James Coleman i Robert Putnam: kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej: kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania.; Robert Putnam, „Samotna gra w kręgle” (przykład malejącego kapitału społecznego) (2) Pierre Bourdieu - kapitał społeczny to „specyficzny zasób społeczny związany z jednostką”: zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu – lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie – która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa.

Grupa społeczna a kapitał społeczny (2) kapitał społeczny na tle innych typów kapitału (finansowy, kulturowy); typy kapitałów społecznych (Robert Putnam): „pomostowy” („łączący”, skierowany na zewnątrz i otwarty na nowe więzi, kapitał włączający); „wiążący” („spajający”, skierowany do wewnątrz, kapitał wyłączający, ekskluzywny); „brudny” kapitał społeczny. źródła kapitału społecznego („wspólnotowego”): zaufanie (redukuje ryzyko związane z działaniem innych); normy (m.in. norma wzajemności); działalność „wspólna” (w stowarzyszeniach, we współpracy z innymi itp.). Robert Putnam, „Samotna gra w kręgle” (przykład malejącego kapitału społecznego w USA); kapitał społeczny a demokracja („dobro wspólne”; udział w wyborach) i rozwój gospodarczy.

Badania nad grupami społecznymi naród (tożsamość), „lokalizm” („małe ojczyzny”) i regionalizm; kooperacja i rywalizacja (sytuacja kryzysu); grupy społeczne a sieci społeczne (zaufanie, kapitał społeczny); przykład: „użytkownicy Internetu” jako grupa społeczna: osoby korzystające z Internetu wkraczają w sztuczną przestrzeń, w której uzyskują informacje i wysyłają wiadomości, mogą tworzyć jej części, itp.; zaspokajają swoje potrzeby komunikacyjne i informacyjne, spożytkowują zasoby Internetu dla celów zawodowych, itp.; dostrzegają i akceptują pewne wspólne wartości, takie jak „swoboda wypowiedzi” czy „tolerancja”, stosują się do pewnych ustaleń i przyjętych norm postępowania; mają poczucie własnej odrębności przez nazywanie siebie "użytkownikami Internetu", "internautami”, "obywatelami sieci" (angielski termin netizens, od network citizens).

Podsumowanie rozumienie „grupy społecznej”; dynamika „grupy społecznej” (od „zbiorowości” do „grupy”); obiektywne i subiektywne kryteria klasyfikacji grup społecznych; struktury „wewnątrzgrupowe”; przykłady „ważnych” grup społecznych: grupa pierwotna i społeczność lokalna; zachowania zbiorowe („efemeryczne grupy społeczne”), przykład „tłumu”; siła i znaczenie grupy społecznej dla jednostki; kapitał społeczny (rodzaje i typy).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „grupy społecznej” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VIII. Grupa społeczna); Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002 (roz. 8 Od wielości jednostek do grupy społecznej i roz. 9. Odmiany grupy społecznej); Jagoda Gandziarowska-Ziołecka, Joanna Średnicka, Karol Zyskowski, Kapitał społeczny i dobro wspólne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.