2.11. Poznajemy mięczaki i stawonogi Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

MIĘCZAKI

Mięczaki W miękkim ciele mięczaków wyróżniamy głowę, nogę i worek trzewiowy, okryty płaszczem. W worku trzewiowym znajdują się narządy wewnętrzne. U większości gatunków płaszcz wytwarza wapienną muszlę. Muszla stanowi szkielet zewnętrzny tych organizmów. Żyją głownie w wodach morskich, ale także w wodach słodkich i na lądzie.

Podział mięczaków Ślimaki Małże Głowonogi ślimak winniczek pomrów wielki stożek królewski Małże szczeżuja wielka omułek jadalny ostryga wielka Głowonogi ośmiornica pospolita kałamarnica olbrzymia mątwa zwyczajna

Ślimaki Żyją na lądzie i w wodzie Mają niesymetryczne ciało, najczęściej okryte spiralnie zwiniętą muszlą Na głowie znajdują się czułki i oczy Na ogół są roślinożerne W jamie gębowej, na języku znajduje się rogowa płytka z ząbkami, zwana tarką, która służy do zdrapywania i rozcierania pokarmu Do poruszania służy im noga Ślimak winniczek Błotniarka stawowa

Małże Żyją w wodzie. Na ogół są zagrzebane w pisku lub mule. Ich ciało jest otoczone muszlą złożoną z dwóch połączonych więzadłem części, które mogą się zamykać. Muszle poszczególnych gatunków różnią się kształtem i wielkością. Noga służy im do rycia w piasku lub poruszania się. Dzięki specjalnej substancji mogą się przyczepiać do podłoża. Większość gatunków nie ma oczu.

Głowonogi Głowonogi są drapieżnymi, sprawnie pływającymi, dużymi zwierzętami morskimi Mają duże oczy i silne rogowe szczęki do rozszarpywania zdobyczy. Noga jest przekształcona w długie i rozgałęzione ramiona. Ramiona są rozmieszczone wokół otworu gębowego. Muszla może być wielokomorowa zewnętrzna (łodzik) lub wewnętrzna, zredukowana (kałamarnica) Mają zdolność zmiany barwy ciała w celu ochrony lub odstraszenia przeciwnika. Zmiana barwy ciała służy im też do porozumiewania się.

Porównanie czynności życiowych Cecha Ślimaki Małże Głowonogi środowisko życia ląd, wody słodkie i słone wody słodkie i słone wody słone odżywianie się roślinożerne, drapieżne, padlinożerne filtratory drapieżne oddychanie płuca lub skrzela skrzela rozmnażanie się płciowe: rozdzielnopłciowość lub obojnactwo poruszanie się pełzanie większość prowadzi osiadły tryb życia pływanie

Znaczenie mięczaków Są pokarmem dla innych zwierząt i człowieka Niszczą urządzenia portowe i łodzie (świdrak okrętowy) Są szkodnikami upraw, np. truskawek Muszle są wykorzystywane jako dekoracje albo kolekcjonowane. Używa się ich w jubilerstwie (perły). Są bioindykatorami (wskaźnikami) czystości wód

STAWONOGI

Charakterystyka stawonogów Stawonogi to najliczniejsza grupa zwierząt, żyjąca we wszystkich środowiskach: w wodzie, na lądzie, w powietrzu. Ciało podzielone jest na części (segmenty) i pokryte szkieletem zewnętrznym zbudowanym z chityny. Odnóża składają się z elementów połączonych ruchomo, stawami (stąd nazwa całej grupy zwierząt).

Podział stawonogów Skorupiaki Wije Owady Pajęczaki rak rzeczny, pąkle, kiełż zdrojowy Wije wij drewniak, krocionóg piaskowy Owady mucha domowa, biedronka siedmiokropka, paź królowej Pajęczaki pająk krzyżak, kosarz ścienny, kleszcz pastwiskowy, skorpion czarny

Porównanie budowy zewnętrznej cecha skorupiaki owady pajęczaki przedstawiciel rak rzeczny mucha domowa pająk krzyżak części ciała głowotułów odwłok głowa tułów czułki 2 pary 1 para brak odnóża kroczne różna liczba par 3 pary 4 pary

Aparaty gębowe stawonogów Aparat gębowy stawonogów jest zbudowany z odnóży, znajdujących się ma segmentach głowowych. Jest przystosowany do pobierania pożywienia. Skorupiaki: aparat gębowy składa się z 6 par odnóży: żuwaczki-1 para, szczęki 2 pary, szczękonóża 3 pary. Pajęczaki: aparat gębowy składa się z dwóch par odnóży: szczękoczułki 1 para, nogogłaszczki 1 para. Ostatni człon szczękoczułek jest wykształcony w formie kolca, do którego ma ujście przewód gruczołu jadowego. Wydzielina z tego gruczołu paraliżuje ofiarę a następnie ją trawi. Owady: aparat gębowy składa się z trzech par odnóży: żuwaczki 1 para, szczęki 2 pary.

Rodzaje aparatów gębowych Aparaty gębowe owadów Rodzaje aparatów gębowych Aparat gryzący do pobieranie pokarmu twardego i płynnego, np. konik polny Aparat ssący do pobierania pokarmu wyłącznie płynnego, np. trąbka u motyla – do pobierania nektaru Aparat kłująco -ssący do pobierania pokarmu płynnego zawartego wewnątrz tkanek żywego organizmu, np. komar – do pobierania krwi Aparat gryząco -ssący zbudowany ze szczęk z ssawką, np. u osy - do pobierania nektaru, a żuwaczki zbierają i rozgniatają pyłek, ugniatają wosk Aparat liżący Do zlizywania płynnego pokarmu np. mucha

Aparaty gębowe owadów

Oczy owadów Oczy owadów są złożone. Składają się czasami nawet z kilkudziesięciu tysięcy pojedynczych „oczek” , zwanych ommatidiami. Powstający w nich obraz jest mozaikowy. Owady reagują na najmniejszy nawet ruch . Pole widzenia oczu złożonych jest bardzo szerokie i może dochodzić nawet do 360 o. Owady mogą widzieć kolory, których człowiek nie ostrzega. Pszczoła widzi w ultrafiolecie, a część motyli również w podczerwieni. Szybko latające owady mogą przetwarzać 300 obrazów na sekundę.

Oczy owadów

Skrzydła owadów Owady mogą mieć 1 lub 2 pary skrzydeł Skrzydła mogą być: -przezroczyste, z widocznymi żyłkami, np. mucha, ważka; -kolorowe, płaskie, pokryte włoskami i łuskami, np. motyl; -okrywowe, grube, twarde, chroniące skrzydła błoniaste, np. biedronka.

Rodzaje odnóży u owadów Odnóża pływne – głównie tylne, spłaszczone, ze sztywnymi włoskami, działają jak wiosła, np. pływak żółtobrzeżek. Odnóża skoczne – tylne, są wydłużone, mają grubszą górną część i cienką dolną, np. pasikonik zielony, pchła ludzka. Odnóża chwytne – przednie, są masywne, wydłużone, z licznymi ząbkami, umożliwiają przytrzymanie zdobyczy, np. modliszka zwyczajna. Odnóża grzebne – głównie przednie, są spłaszczone, z ząbkami i kolcami, służą do kopania nor i korytarzy, np. turkuć podjadek Odnóża służące do zbierania pyłku – trzecia para jest wyposażona w koszyczek pokryty sztywnymi i długimi włoskami, co umożliwia zbieranie pyłku zgarnianego przednimi odnóżami do koszyczka, np. pszczoła miodna

Odnóża owadów

Rozwój stawonogów Rozwój prosty ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga się postać młodociana, podobna do postaci dorosłej. Rozwój prosty występuje u większości skorupiaków i pajęczaków. Rozwój złożony ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga się postać larwalna. Larwa jest inaczej zbudowana, inaczej się odżywia, a czasami nawet żyje w innym środowisku niż postać dorosła. Tak jest u niektórych skorupiaków, pajęczaków i wszytkich owadów. Rozwój złożony może przebiegać na dwa różne sposoby: z przeobrażeniem zupełnym, albo niezupełnym.

Rozwój złożony owadów Rozwój złożony z przeobrażeniem niezupełnym 1.Jaja 2.Postać młodociana 3.Kolejne linienia 4.Postać dorosła Rozwój złożony z przeobrażeniem zupełnym

Larwy owadów Poczwarka czerw-larwa pszczoły gąsienica-larwa motyla pędrak-larwa chrabąszcza

Znaczenie skorupiaków Są składnikiem zooplanktonu – stanowią pokarm dla wielu zwierząt wodnych. Regulują liczebność zwierząt- wiele gatunków skorupiaków to pasożyty Są pokarmem dla człowieka – uznaje się je za rarytas kulinarny

Znaczenie pajęczaków Niszczą wiele szkodliwych gatunków owadów, np. zaleszczotek pospolity żywi się larwami moli oraz roztoczami. Regulują liczebność zwierząt (skorpiony, jadowite pająki). Niszczą drzewa, krzewy i inne uprawy roślin. Wywołują choroby, np. : świerzbowiec ludzki, kleszcze przenoszą boreliozę, wirusowe zapalenie mózgu. Są źródłem alergenów kurzu domowego, np. roztocza.

Znaczenie owadów Zapylają kwiaty. Rozsiewają nasiona. Regulują liczebność zwierząt. Przyspieszają rozkład materii organicznej. Stanowią pokarm dla zwierząt. Są szkodnikami wielu upraw, drzew i krzewów. Pomagają człowiekowi w walce ze szkodnikami (biegacze, biedronki, gąsieniczniki). Niszczą przedmioty codziennego użytku (mole, korniki). Przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze (wesz ludzka- tyfus, komar widliszek- malaria, mucha tse-tse-śpiączka afrykańska, pchła –dżuma). Produkują miód, mleczko pszczele, kit pszczeli, wosk pszczeli, jedwab. Dostarczają substancji leczniczych (kantarydyna z majki kantarydy), barwników (czerwiec meksykański), taniny, żywic, wosku.

Zadania Wymień typy larw owadów. Przyjrzyj się uważnie ilustracji obok i wybierz jedną z odpowiedzi. Jest to: a. owad b. skorupiak c. pajęczak Podaj jedną cechę budowy, która zadecydowała o twoim wyborze. Wyjaśnij, co jest charakterystyczne w budowie oczu owadów. Człowiek wykorzystuje stawonogi dla własnych celów. Wymień 3 takie przypadki. Tyfus jest bardzo niebezpieczną chorobą przenoszoną przez zwierzęta. Podaj nazwę tych zwierząt.

Źródła J. Loritz-Dobrowolska i wsp.,Biologia 1,Operon,2009r. E. Kłos i wsp., Ciekawa biologia1,WSiP, 2002r. B.Klimuszko, Żak, 2009r. B.Klimuszko, Żak,2001r. H.Lach,J.Ślósarczyk, Nowa Era, 1994r. Z.Sendecka i wsp., Vademecum, Operon, 2008r. E.Pyłka-Gutowska,E.Jastrzębska, Bliżej biologii 1, WSiP, 2009r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska, Biologia 1, DEBIT, 1999r. B.Potocka,W.Górski, Biologia 1, MAC Edukacja S.A.,2002r.