GMO w rolnictwie: zagrożenia zdrowotne, środowiskowe i społeczno-ekonomiczne Dr hab. Katarzyna Lisowska, profesor nadzw. Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów, Centrum Onkologii, Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach członek Komisji ds GMO przy Ministerstwie Środowiska

GMO to setki zastosowań. Większość nie budzi kontrowersji: Biofarmaceutyki - produkcja leków GM zwierzęta laboratoryjne i komórki – model do badania chorób człowieka „Szczepionki” GMO jako eksperymentalne metody leczenia raka… Tego typu zastosowania GMO są w Polsce na porządku dziennym i nie jest to przedmiotem żadnych protestów ani obaw

dotyczą zastosowań GMO w rolnictwie i produkcji żywności Wątpliwości i obawy dotyczą zastosowań GMO w rolnictwie i produkcji żywności

LITERATURA i źródła danych

Published: 2010

2010

ISAAA – organizacja lobbystyczna zrzeszająca głównych producentów GMO

Dlaczego niektóre kraje wprowadzają zakaz/moratorium na uprawy GMO? Konsumenci nie chcą żywności GMO Problemy ze zbytem żywności GMO Wysoki koszt kontroli zanieczyszczeń GMO w produkcji rolnej i żywnościowej Ochrona rodzinnych gospodarstw rolnych Przeciwdziałanie bezrobociu na wsi

Zaledwie 5 krajów na świecie uprawia GMO na wielką skalę Data provided by the ISAAA (isaaa.org) http://www.nature.com/news/gm-crops-a-story-in-numbers-1.12893

Zaledwie 5 krajów uprawia GMO na wielką skalę Data provided by the ISAAA (isaaa.org) http://www.nature.com/news/gm-crops-a-story-in-numbers-1.12893

Potęgi rolnicze Europy nie korzystają z technologii GMO (Francja, Niemcy, Włochy, Grecja) 6.05.2014

Czy uprawy transgeniczne pomogą nakarmić głodujących? Wydajność upraw GMO Czy uprawy transgeniczne pomogą nakarmić głodujących? Czy uprawy transgeniczne w Polsce mają związek ze zwalczaniem głodu na świecie?

Niska wydajność soi RR (1999 r.) Benbrook Ch., Ag BioTech InfoNet Technical Paper Number 1 July 13, 1999

Friends of the Earth 2007:

GMO nie nakarmi głodujących… Finding 5. […] HR crops have not substantially increased yields, but their use has facilitated more cost-effective weed control, especially on farms where weeds resistant to glyphosate have not yet been identified.

GMO nie uratuje świata od klęski głodu Zboża GMO wykorzystuje się głównie na pasze dla zwierząt hodowlanych

GMO nie uratuje świata od klęski głodu Znaczny odsetek plonów zbóż GMO jest przeznaczany na biopaliwa

Biopaliwa – ślepy zaułek? Biopaliwa, miały być lekiem na globalne zmiany klimatu i nadzieją na zmniejszenie zależności od ropy i węgla. Eksperci ONZ studzą ten entuzjazm i wzywają Brukselę do zmiany strategii rozwoju rynku paliw alternatywnych: nie będzie magicznego spadku produkcji dwutlenku węgla, ani obniżek na rynku paliw, a im więcej biopaliw Unia będzie chciała wyprodukować, tym więcej olejów roślinnych będzie musiała sprowadzić z innych kontynentów, przyczyniając się do degradacji środowiska. http://www.portalspozywczy.pl/zboza-oleiste/teksty/,61203.html

Brazylia – wojna soi z lasem

Pasze GMO – sytuacja w Polsce Polska importuje rocznie ok. 2 mln ton śruty sojowej GMO z Ameryki Pd i Pn Tona kosztuje 1 600 zł Import soi GMO jest wart ok. 3,2 mld zł Wojna o kształt ustawy paszowej to rozgrywka ekonomiczna Polska może i powinna zdywersyfikować dostawy białka paszowego Część z tych 3,2 mld zł może powędrować do kieszeni polskiego rolnika zamiast za ocean

Konkluzje Odmiany transgeniczne nie uratują świata od klęski głodu – nie plonują lepiej i są w większości przerabiane na biopaliwa lub pasze dla zwierząt Nakarmić świat może zrównoważone rolnictwo, uczciwa dystrybucja żywności, zatrzymanie spekulacji żywnością i ograniczenie produkcji biopaliw W Polsce nie brakuje żywności, a Wspólna Polityka Rolna narzuca kwoty ograniczające produkcję rolną

Czy uprawy transgeniczne przynoszą wyższe zyski? Opłacalność GM upraw Czy uprawy transgeniczne przynoszą wyższe zyski?

Nasiona GMO są droższe od tradycyjnych (Kolumbia, bawełna)

Amerykański raport przyznaje, że nasiona GMO są droższe niż konwencjonalne, a zysk rolnika nie zawsze to kompensuje „GE seed is typically more expensive than conventional seed, and the net return in terms of higher yields and lower costs of production for a farmer does not always offset the technology fee”.

Dlaczego więc rolnicy (w USA) uprawiają GMO Dlaczego więc rolnicy (w USA) uprawiają GMO? Bo uprawa roślin opornych na Roundup jest łatwiejsza i mniej czasochłonna (dopóki nie ma oporności chwastów), i rolnik może dorabiać poza rolnictwem „studies have found that high rates of adoption of GE crops can be attributed in part to the value that farmers place on increased worker safety, perceived greater simplicity and flexibility in farm management (including more off-farm work opportunities), and lower production risk.”

Koszty zanieczyszczenia zbiorów z upraw tradycyjnych domieszką GMO Cena „koegzystencji” Koszty zanieczyszczenia zbiorów z upraw tradycyjnych domieszką GMO

Marka „bez GMO” podbija rynki na całym świecie (przykład: Ukraina)

Rocznie notuje się dziesiątki przypadków kontaminacji upraw i surowców oraz produktów spożywczych niezamierzoną domieszką GMO Poważne straty ekonomiczne!

Koszty zanieczysz- czenia domieszką GMO idą w miliony USD Do końca sezonu handlowego 2006/2007 załamanie na rynku kontraktów terminowych kosztowało każde z 6085 gospodarstw ryżowych w USA średnio 70 000 USD (dane USDA, 2009)

Problem „superchwastów” opornych na herbicydy

GM CROPS HAVE BRED SUPERWEEDS: TRUE Jay Holder, a farming consultant in Ashburn, Georgia, first noticed Palmer amaranth (Amaranthus palmeri) in a client’s transgenic cotton fields about five years ago. Palmer amaranth is a particular pain for farmers in the southeastern United States, where it outcompetes cotton for moisture, light and soil nutrients and can quickly take over fields.

W 2008 r. w hrabstwie Macon w Georgii (USA), 70-80% upraw było zachwaszczonych szarłatem Palmera (Amaranthus Palmerii) odpornym na Roundup 10 tys. akrów upraw zostało z tego powodu porzuconych przez właścicieli Rolnicy wracają do starych, silnie toksycznych herbicydów albo usuwają chwasty ręcznie

Presja selekcyjna (nadużywanie Roundupu) wymusiła ewolucję chwastów opornych na Roundup

„Superchwasty” odporne na Roundup – obawy sceptyków stały się faktem! Rolnicy muszą używać innych, silnie toksycznych herbicydów, a nawet usuwać rośliny ręcznie 10 tys. akrów upraw w Georgii (USA) zostało porzuconych przez właścicieli wskutek zachwaszczenia szarłatem Palmera odpornym na Roundup

Mapa problemu oporności chwastów na glifosat w USA 2012 http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=12804 www.weedresistance.org

Konsolidacja = monopolizacja światowego rynku nasion Patentowanie nasion

10 liderów rynku nasiennego   1. Monsanto (US) $4,964m 23% 2. DuPont (US) $3,300m 15% 3. Syngenta (Switzerland) $2,018m 9% Monsanto ma w swoich rękach blisko ¼ światowego rynku nasion Trzech największych graczy ma blisko połowę światowego rynku nasion ~ 1/4 47% (~ 1/2)

Ochrona rynku nasion powinna być takim samym celem strategicznym naszych władz, jak bezpieczeństwo energetyczne! Czy prywatyzacja polskich stacji nasiennych jest roztropnym działaniem?

Problemy społeczno-ekonomiczne

Problemy społeczno-ekonomiczne Uprawy GMO to rolnictwo przemysłowe – „rolnictwo bez rolnika” Wzrost bezrobocia na wsi Latyfundyzacja wsi Brak perspektyw dla ludności wiejskiej Pauperyzacja dużej części społeczeństwa (40% ludności Polski mieszka na wsi)

Zagrożenie bezrobociem Uprawy soi RR są nazywane rolnictwem bez rolnika (“farming without farmers”). W Argentynie w wysokoprzemysłowych uprawach soi zatrudnia się 2 pracowników na 1000 ha w ciągu roku Właściciele małych i średnich gospodarstw nie wytrzymali konkurencji z wielkoobszarowymi monokulturami soi. Bezrobocie w Argentynie wzrosło od 5,3% w 1991 do 22% w 2002 (najwyższe wskaźniki w obszarach wiejskich)

Polski interes ekonomiczny a uprawy GMO Propozycje intensyfikacji produkcji rolnej w Polsce poprzez uprawy GMO są oderwane od realiów polityczno-ekonomicznych: Zasady WPR UE ograniczają naszą produkcję poniżej możliwości Rynki europejskie poszukują wyrobów wolnych od GMO i mięsa od zwierząt karmionych paszami bez GMO. W Polsce nie brakuje żywności. Brakuje pracy i źródeł utrzymania. Uwikłanie się w produkcję GMO jest sprzeczne z dalekowzrocznym interesem polskiego rolnictwa i przemysłu spożywczego i zagrozi konkurencyjnej pozycji polskiej żywności w UE. Akceptacja modelu rolnictwa opartego na GMO grozi wzrostem bezrobocia na wsi.

Obawy konsumentów Czy uzasadnione?

Żywność GMO nie jest wcale dobrze przebadana! Opublikowane dotąd badania na zwierzętach przynoszą sprzeczne wyniki Nie ma badań epidemiologicznych na ludziach, bo w USA żywność ta nie jest znakowana Nie ma naukowych podstaw, aby twierdzić, że GM żywność jest całkowicie bezpieczna

Znakowanie produktów zawierających GMO Na świecie jest 201 państw

GENERA: katalog publikacji „dowodzących bezpieczeństwa GMO”

GENERA: katalog publikacji „dowodzących bezpieczeństwa GMO” The GENetic Engineering Risk Atlas (GENERA) is a long-term project to catalog, examine, and communicate the findings of all peer-reviewed scientific publications that can be used to analyze the relative risks of genetically engineered plants. GENERA to długoterminowy projekt, który ma na celu skatalogowanie, przeanalizowanie i udostępnianie wyników wszystkich recenzowanych prac badawczych, które mogą być wykorzystane do oceny ryzyka GMO http://www.biofortified.org/genera/studies-for-genroślin era/

Duża część publikacji w bazie GENERA wcale nie dotyczy wpływu GMO na zdrowie! Wiele prac to wyłącznie badania wydajności pasz GMO czy jakości mięsa zwierząt karmionych GMO „Effects of feeding glyphosate-tolerant canola meal on swine growth, carcass composition and meat quality.” Świnie: Jakość mięsa, skład tuszy, wydajność tuczu „Bt176 corn in poultry nutrition: Physiological characteristics and fate of recombinant plant DNA in chickens.” Kurczęta: Testy na obecność rekombinowanego DNA u kurcząt Analiza fizjologiczna „Influence of genetically modified maize on performance and product quality of chickens.” Kurczęta: Wydajność produkcji zwierzęcej Jakość produktów mięsnych „Genetically modified maize in diets for chickens and laying hens: influence on performance and product quality.”  Kurczęta i nioski: Wydajność produkcji Jakość produktów „Conventional and real-time polymerase chain reaction assessment of the fate of transgenic DNA in sheep fed Roundup Ready rapeseed meal.” Owce: Testy na obecność rekombinowanego DNA Przyjrzenie się tym publikacjom pokazuje, że duża część z nich nie ma nic wspólnego z analiza ryzyka http://www.biofortified.org/genera/studies-for-genera/

Długoterminowe badanie grupy Seraliniego na szczurach (2012) http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0278691512005637

2012: Streszczenie pracy Seraliniego Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize W trwającym 2 lata doświadczeniu badano wpływ karmy zawierającej kukurydzę GMO na zdrowie szczurów. Śmiertelność samic karmionych GMO była 2 - 3 razy wyższa, niż karmionych tradycyjną karmą. U samic karmionych GMO obserwowano więcej guzów w gruczołach mlecznych i guzy rozwijały się wcześniej niż w grupie kontrolnej. Drugim organem pod względem częstości obserwowanych patologii była przysadka mózgowa. U szczurów karmionych GMO, a także u szczurów, które dostawały domieszkę herbicydu Roundup w wodzie pitnej, występowały zaburzenia równowagi hormonów płciowych. U samców karmionych GMO przekrwienie wątroby i zmiany martwicze występowały 2,5 – 5,5 razy częściej niż u samców z grupy kontrolnej. Obserwowano także wyższy odsetek (1,3 – 2,3 razy więcej) przypadków ciężkiej nefropatii nerkowej.

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków http://gmoseralini.org/wp-content/uploads/2013/01/Seralinial-AnswersCritics-FCT_2013.pdf

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków (1): Nasza praca to pierwsze tak szczegółowe badanie długoterminowych skutków diety GMO. Dla kukurydzy NK603 wykonano dotąd tylko badania 90-ciodniowe. Jest to również pierwsze długoterminowe badanie reakcji organizmu ssaków na mocno rozcieńczoną domieszkę herbicydu Roundup. Roundup jest najlepiej sprzedającym się herbicydem na świecie, dlatego obecna debata toczy się na skrzyżowaniu nauki i biznesu. To wyjaśnia, dlaczego większość krytycznych uwag pod naszym adresem pochodzi od naukowców zajmujących się ochroną roślin, autorów patentów na GMO i firmy Monsanto, właściciela kukurydzy NK603 i herbicydu Roundup.

Ok. 85% światowych upraw GMO to rośliny oporne na herbicydy na bazie glifosatu – rośliny te są wielokrotnie opryskiwane herbicydem

Roundup/glifosat w żywności Ok. 85% światowych upraw GMO to rośliny oporne na herbicydy na bazie glifosatu – rośliny te są wielokrotnie w sezonie wegetacyjnym opryskiwane herbicydem Rośnie też zużycie glifosatu np. do desykacji strączkowych i zbóż W roślinach jadalnych jest coraz więcej pozostałości herbicydów, normy dla pozostałości glifosatu w żywności i paszach są stale podwyższane (inaczej import tych produktów byłby niemożliwy – nie spełniałyby norm) Dla soi limit glifosatu wynosił 0,1 mg/kg, obecnie - 20 mg/kg Dla grochu proponuje się zmianę z 0,1 mg/kg do 10 lub 15 mg/kg http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/2550.pdf http://www.fao.org/docrep/w8141e/w8141e0u.htm http://www.codexalimentarius.net/pestres/data/pesticides/details.html?d-16497-o=2&d-16497-s=3&id=158&print=true

2011: wykryto, że glifosat przedostaje się do krwi u ludzi

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków (2) 10 szczurów w grupie to za mało Wytyczne OECD, protokół 408 (90-dniowe testy toksyczności) - zalecają 10 zwierząt na grupę Protokół 452 OECD (testy toksyczności chronicznej) – zalecają 20 lub co najmniej 10 zwierząt w grupie

Liczebności zwierząt w grupie doświadczalnej zastosowane przez Seraliniego są typowe dla innych prac nad GMO, np.

6 tuczników w grupie

10 broilerów w grupie eksperymentalnej

EFSA wydała pozytywne decyzje dla różnych GMO chociaż badania były wykonane na grupach 5 – 12 zwierząt The EFSA Journal (2005) 182, 1-22 (12 szczurów grupę) http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/182.pdf The EFSA Journal (2006) 323, 1-20 (5 szczurów/grupę) http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/323.pdf The EFSA Journal 2012;10(6): 2756 (5 szczurów/grupę) http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/2756.pdf

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków (3): Glifosat nie wykazywał toksyczności we wcześniejszych dwuletnich testach Glifosat (substancja czynna herbicydu Roundup) nigdy nie jest stosowany samodzielnie, a tylko w mieszaninach z innymi substancjami. Mieszaniny te są znacznie bardziej toksyczne niż sam glifosat W naszych doświadczeniach używaliśmy Roundupu (glifosat w mieszaninie innych związków, tzw. substancji pomocniczych). Dlatego wcześniejsze wyniki badań nad samym glifosatem nie mają odniesienia do naszych doświadczeń.

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków (4): W badaniach na zwierzętach hodowlanych nie wykazano szkodliwości GMO. Tak samo nie widać jej na populacji ludzkiej w USA Nie ma żadnych badań epidemiologicznych ani długookresowych na zwierzętach gospodarskich. Zwierzęta te zabija się zbyt wcześnie, aby zaobserwować pojawianie się u nich chorób o długim okresie rozwoju. W USA nie ma też obowiązku znakowania żywności GMO, nie da się więc wykonać badań epidemiologicznych na ludziach, nie ma dotąd takich badań.

Odpowiedzi Seraliniego na zarzuty krytyków (5): W kwestii doboru rasy szczurów doświadczalnych: normy OECD (408, 452 i 453) nie wskazują zaleceń, jakie rasy zwierząt stosować. Szczury Sprague Dawley (SD) z wiekiem chorują na nowotwory. Dlatego tych szczurów używa preferencyjnie National Toxicology Program, żeby zbadać czy dana substancja powoduje powstawanie nowotworów. Wytyczne OECD (norma 452 dla badań długoterminowych) nawet zaleca stosowanie modelu gryzoni, ze względu na ich podatność na nowotwory. To samo dotyczy podatności na nefropatię, która cechuje szczury Spraque Dawley. Genetyczna podatność na określone choroby nie podważa zalet modelu doświadczalnego, szczególnie wobec faktu, że badaliśmy pojawianie się zmian w odniesieniu do grupy kontrolnej.

Niektórzy ludzie też mają genetyczną podatność na raka

Szczury Sprague-Dawley są powszechnie wykorzystywane w badaniach toksykologicznych i badaniach nad rakiem Wetzel LT, Luempert LG 3rd, Breckenridge CB, Tisdel MO, Stevens JT, Thakur AK, Extrom PJ, Eldridge JC. Chronic effects of atrazine on estrus and mammary tumor formation in female Sprague-Dawley and Fischer 344 rats. J Toxicol Environ Health. 1994 Oct;43(2):169-82. Casanova M, You L, Gaido KW, Archibeque-Engle S, Janszen DB, Heck HA. Developmental effects of dietary phytoestrogens in Sprague-Dawley rats and interactions of genistein and daidzein with rat estrogen receptors alpha and beta in vitro. Toxicol Sci. 1999 Oct;51(2):236-44. Wine RN, Li LH, Barnes LH, Gulati DK, Chapin RE. Reproductive toxicity of di-n-butylphthalate in a continuous breeding protocol in Sprague-Dawley rats. Environ Health Perspect. 1997 Jan;105(1):102-7. Tyl RW, Myers CB, Marr MC, Thomas BF, Keimowitz AR, Brine DR, Veselica MM, Fail PA, Chang TY, Seely JC, Joiner RL, Butala JH, Dimond SS, Cagen SZ, Shiotsuka RN, Stropp GD, Waechter JM. Three-generation reproductive toxicity study of dietary bisphenol A in CD Sprague-Dawley rats. Toxicol Sci. 2002 Jul;68(1):121-46. Kier LD, Neft R, Tang L, Suizu R, Cook T, Onsurez K, Tiegler K, Sakai Y, Ortiz M, Nolan T, Sankar U, Li AP. Applications of microarrays with toxicologically relevant genes (tox genes) for the evaluation of chemical toxicants in Sprague-Dawley rats in vivo and human hepatocytes in vitro. Mutat Res. 2004 May 18;549(1-2):101-13.

Były recenzent Food Chem Toxicol, prof Były recenzent Food Chem Toxicol, prof. Marcel Roberfroid: „Jeżeli redakcja miała zastrzeżenia do wyników Seraliniego, to należało się domagać przeprowadzenia dalszych badań. Jestem zawstydzony decyzją o wycofaniu tej pracy, bo daje to argument tym, którzy mówią, że badania w zakresie nauk o życiu utraciły niezależność i są prowadzone pod presją biznesu”.

List otwarty francuskich naukowców w obronie Seraliniego Jeżeli odrzucimy wyniki badań Seraliniego, będziemy musieli odrzucić także wszystkie wcześniejsze badania, na podstawie których wydano decyzje prawne o dopuszczeniu na rynek produktów GMO To niezwykłe, kiedy widzimy tych samych ekspertów, którzy zaakceptowali identyczny protokół doświadczalny wtedy, kiedy dostarczał on dowodów na brak szkodliwości GMO i był podstawą legalizacji tych produktów, a odrzucają ten sam protokół, kiedy dostarcza on niepomyślnych wyników! W naszej opinii jest to absolutnie niezgodne z etyką naukową. Science and conscience, Le Monde, 14.11.2012  http://www.lemonde.fr/idees/article/2012/11/14/science-et-conscience_1790174_3232.html

Sukces Seraliniego? W 2013 roku EFSA oficjalnie przyznaje, że: istnieje potrzeba prowadzenia długoterminowych badań nad żywnością (food and feed) Badania 90-dniowe na szczurach mogą nie ujawnić szkodliwych efektów odsuniętych w czasie http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3347.htm

Ponowna publikacja wyników badań zespołu Seraliniego W czerwcu 2014 r. czasopismo naukowe Environmental Science Europe – uznając utrzymanie standardów badania naukowego przez zespół Seraliniego – ponownie publikuje jego pracę pt.: Republished study: long-term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize (http://www.enveurope.com/content/26/1/14 )

Bądźmy świadomymi konsumentami! Co lepsze ? Codziennie jemy kilka gramów DNA. Ale nie jadaliśmy przez całą historię ludzkości konstruktów zawierających promotory wirusowe, geny oporności na antybiotyki itp.! 72

Nie ufajmy bezkrytycznie „autorytetom” Jeszcze niedawno lekarze zaprzeczali szkodliwości papierosów

Polski interes ekonomiczny a uprawy GMO Propozycje intensyfikacji produkcji rolnej w Polsce poprzez uprawy GMO są oderwane od realiów polityczno-ekonomicznych: Zasady WPR UE ograniczają naszą produkcję poniżej możliwości Rynki europejskie poszukują wyrobów wolnych od GMO i mięsa od zwierząt karmionych paszami bez GMO. W Polsce nie brakuje żywności. Brakuje pracy i źródeł utrzymania. Uwikłanie się w produkcję GMO jest sprzeczne z dalekowzrocznym interesem polskiego rolnictwa i przemysłu spożywczego i zagrozi konkurencyjnej pozycji polskiej żywności w UE. Akceptacja modelu rolnictwa opartego na GMO grozi wzrostem bezrobocia na wsi.