Mniejszości niemiecka w Polsce Autorzy :

Spis treści Dane statystyczne i ich wizualizacja (2002) Organizacja Historia Mniejszość narodowa a mniejszość etniczna Źródła

Dane statystyczne i ich wizualizacja (2002) Według wyników spisu powszechnego z 2002 roku narodowość niemiecką deklarowało 152 897 osób (0,4% mieszkańców Polski), spośród których 147 094 miało obywatelstwo polskie. Najwięcej Niemców zamieszkuje w województwie opolskim – 106 855 osób (69,9% wszystkich zamieszkałych w Polsce Niemców) oraz w województwie śląskim – 31 882 osób (20,8% ogółu Niemców w Polsce), w pozostałych województwach mieszka ich łącznie 14 160 (9,3% ogółu Niemców w Polsce). Znaczący udział w ogóle mieszkańców Niemcy mają tylko w województwie opolskim – 10%. W pozostałych województwach stanowią niewielki odsetek mieszkańców: 0,67% w województwie śląskim, 0,32% w warmińsko-mazurskim i 0,1% w pomorskim. Najniższy odsetek (0,005%) Niemcy stanowią w województwie lubelskim i świętokrzyskim.

Rejon Liczba ludności Liczba Niemców Odsetek Polska 38 230 080 152 897 0,4 województwo dolnośląskie 2 907 212 2 158 0,074 województwo kujawsko-pomorskie 2 069 321 717 0,034 województwo lubelskie 2 199 054 112 0,005 województwo lubuskie 1 008 954 651 0,064 województwo łódzkie 2 612 890 325 0,012 województwo małopolskie 3 232 408 261 0,008 województwo mazowieckie 5 124 018 574 0,011 województwo opolskie 1 065 043 106 855 10,033 województwo podkarpackie 2 103 837 116 0,006 województwo podlaskie 1 208 606 85 0,007 województwo pomorskie 2 179 900 2 319 0,106 województwo śląskie 4 742 874 31 882 0,672 województwo świętokrzyskie 1 297 477 70 województwo warmińsko-mazurskie 1 428 357 4 535 0,317 województwo wielkopolskie 3 351 915 1 013 0,03 województwo zachodniopomorskie 1 698 214 1 224 0,072

Organizacja

Rozmieszczenie Niemców w województwach zaznaczonych kolorem żółto się najbardziej zamieszkujące obszary Polski. Obecnie największym stowarzyszeniem mniejszości niemieckiej w Polsce jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim (TSKN) , zaś "jedyną organizacją Mniejszości Niemieckiej w Polsce, która nie jest finansowana przez rząd niemiecki, lecz przez 11 112 płacących składki członków i Departament Kultury Mniejszości Narodowych w Warszawie, jest Rada Niemców Górnośląskich z Siedzibą w Katowicach.

Historia Przed II wojną światową jedną z reprezentacji mniejszości niemieckiej w Polsce była partia Jungdeutsche Partei in Polen (Partia Młodoniemiecka w Polsce), założona w 1931 r. w Bielsku-Białej (kontynuowała tradycje powstałego na Śląsku Cieszyńskim w 1921 r. Niemieckiego Związku Narodowo-Socjalistycznego). Od 1932 r. była ona też czynna na Górnym Śląsku i od 1934 r. również w Wielkopolsce, Łodzi i na Pomorzu. Pod silnym wpływem NSDAP z Rzeszy, stała się w szybkim tempie najsilniejszą partią mniejszościową w Polsce. W połowie lat 30. liczyła ona ok. 50 tys. członków, wśród których najliczniej reprezentowana była młodzież miejska i chłopi. Jej organem prasowym był ukazujący się od 1933 r. w Katowicach dziennik Der Aufbruch. Jej przywódcy, skupieni wokół Rudolfa Wiesnera zwalczali inne partie mniejszości i deklarowali pro forma lojalność względem państwa polskiego, de facto działając na jego szkodę. W październiku 1939 r. partia została rozwiązana przez Niemców.

Innymi partiami i związkami politycznymi Niemców w II Rzeczypospolitej były: m.in. Związek Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce (1921-23), Niemiecka Socjaldemokratyczna Partia w Poznańskiem i na Pomorzu (1920-33), Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie dla Poznańskiego, Okręgu Noteci i Pomorza (1924-33), Niemieckie Zjednoczenie w Poznańskiem i na Pomorzu (1934-39), Związek Niemców w Polsce (1921-23), Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (1925-39), Niemiecki Związek Ludowy na Polskim Śląsku (1921-39), Partia Niemiecka (1922-34), Niemiecka Chrześcijańska Partia Ludowa (1934-39), Niemiecka Partia Socjaldemokratyczna (1922-25). W 1933 część partii, gł. opozycyjnych, zaprzestała działalności. Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy (po secesji prohitlerowskiej grupy dowodzonej przez A. Kroniga) i Niemiecka Chrześcijańska Partia Ludowa opowiadały się za polsko-niemieckim porozumieniem ponad podziałami, przeciwko wspólnemu zagrożeniu ze strony hitleryzmu. Reszta działających partii poczęła sprzyjać nowemu rządowi Rzeszy i za to otrzymały znaczną pomoc finansową z Berlina. Ugrupowania pozostałe poza orbitą wpływów narodowych socjalistów traciły wpływy. Do zjednoczenia obozu hitlerowskiego w Polsce nie doszło z powodu personalnych antagonizmów i walki konkurencyjnej ugrupowań "starych" (większość stronnictw) i "młodych" (Partii Młodoniemieckiej).

Obecnie na mniejszość niemiecką w Polsce składają się głównie rdzenni mieszkańcy i ich potomkowie tzw. ziem odzyskanych, którzy ze względu na przywiązanie do miejsc zamieszkania zgodzili się przyjąć obywatelstwo polskie i uniknęli wysiedlenia po II wojnie światowej. Jest to głównie ludność małych miejscowości koło Opola, mająca tzw. podwójne obywatelstwo. Ze względów ekonomicznych część mniejszości niemieckiej wyemigrowała na stale do Niemiec po wprowadzeniu stanu wojennego. Po upadku komunizmu i otwarciu granic w latach dziewięćdziesiątych ożywiły się kontakty mniejszości niemieckiej z Niemcami, co się objawiło w szczególności w postaci masowych wyjazdów do pracy w Niemczech. Obecnie stawia to w specyficznej sytuacji gospodarczej cały region opolski, gdzie jednocześnie notuje się bezrobocie i brakuje rąk do pracy.

Wg środowisk związanych z LPR przedstawiciele mniejszości niemieckiej swymi wypowiedziami dalej stanowią powód kontrowersji i zaniepokojenia w Polsce. W Szczedrzyku na pomniku poświęconym pamięci niemieckich żołnierzy poległych podczas wojen światowych pojawiła się nazwa z okresu nazistowskiego – Hitlersee. Próba lokalnego starosty wybranego z mniejszości niemieckiej, polegająca na zdjęciu herbu polskiego z budynku rządowego dzień przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i zastąpieniu go herbem powiatu strzeleckiego, wywołała oburzenie przedstawicieli polskich partii politycznych i stała się przedmiotem debaty w Sejmie. Do innych incydentów, które wywołały kontrowersje zaliczyć można także próbę nazwania dwujęzycznej szkoły imieniem Noblistów śląskich; wśród nich znalazł się także Fritz Haber, noblista (synteza amoniaku) i jednocześnie człowiek odpowiedzialny za stworzenie broni chemicznej podczas Pierwszej Wojny Światowej. Przedstawiciel polskich władz Andrzej Przewoźnik, odpowiedzialny za konserwacje i opiekę nad miejscami pamięci, nazwał próbę uhonorowania człowieka o pseudonimie "Doktor Śmierć" skandalem.

Z drugiej strony polskie radykalne prawicowe środowiska młodzieżowe od kilku lat wywołują skandale podczas majowych uroczystości na Górze Świętej Anny – pozdrawiając się w hitlerowskim gestem i wznosząc okrzyki: "Śląsk Opolski zawsze polski" czy "Niemcy won z opolskich stron". Mimo zdarzających się konfliktów mniejszość niemiecka nie budzi już tak dużych emocji w okolicach Opola jak na początku lat 90. XX wieku. Obecnie kilka gmin oczekuje na wprowadzenie na ich terenie dwujęzycznych nazw miejscowości i języka niemieckiego jako drugiego języka urzędowego.

Mniejszość narodowa a mniejszość etniczna W prawie międzynarodowym pojęcie mniejszości narodowej nie jest zdefiniowane (p. [Konwencja Ramowa o ochronie mniejszości narodowych). [Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 35 przyznaje szczególne prawa "mniejszościom narodowym i etnicznym", nie definiując jednak tych terminów i nie podając kryteriów rozróżnienia między mniejszościami narodowymi a etnicznymi. Rozróżnienie to ma jednak doniosłe skutki praktyczne, ponieważ polska [ordynacja wyborcza przyznaje pewne szczególne przywileje mniejszościom narodowym, nie obdarzając nimi mniejszości etnicznych.

Niejasność ta znalazła swój wyraz w głośnej i kontrowersyjnej sprawie odmówienia przez polskie sądy zarejestrowania Związku Ludności Narodowości Śląskiej. W uzasadnieniu decyzji podjętej przez Sąd Apelacyjny w Katowicach 24 września 1997 roku znalazły się następujące stwierdzenia odnoszące się do pojęcia mniejszości narodowej: Mniejszości narodowe stanowią tylko niewielką część społeczeństwa polskiego, bo około 3 – 4%. Należą do nich i nikt nigdy nie poddawał tego w wątpliwość, że istnieją jako mniejszości narodowe, na przykład: Niemcy, Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Słowacy, Czesi, Żydzi, Romowie, Ormianie i Tatarzy. W funkcjonującej w Polsce tradycji, pojęcie mniejszości narodowej jest nadawane tym grupom, które mają swoją większość poza granicami kraju, inaczej mówiąc, mniejszość to taka grupa etniczna, która ma wsparcie w większości poza granicami kraju. Nadto w tradycji tej nasze społeczeństwo nie było skłonne do uznawania za mniejszości narodowe tych grup, które miały wprawdzie odrębność kulturową, lecz nie miały przynależności państwowej.

Stanowisko Sądu Apelacyjnego podtrzymał 18 marca 1998 roku Sąd Najwyższy, pisząc w uzasadnieniu: Mniejszość narodowa jest pojęciem prawnym (art. 35 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.), choć nie jest zdefiniowana ani w prawie polskim ani w powołanych w kasacji Konwencjach. Jednostka ma więc prawo do subiektywnego wyboru narodowości. Jak jednakże trafnie podniósł Sąd Apelacyjny nie prowadzi to wprost do powstania nowego, odrębnego narodu lub mniejszości narodowej. Wybór narodowości musi bowiem odnosić się do ukształtowanej w procesie historycznym i społecznie akceptowanej grupy narodowej. Uzasadnienie decyzji sądu apelacyjnego nie jest w pełni spójne – wymienieni przez sąd jako mniejszości narodowe Romowie i Tatarzy nie stanowią nigdzie większości, więc nie spełniają podanego przez sąd w tym samym uzasadnieniu kryterium.

Źródła Brzezina, Maria: Polszczyzna Niemców [Die polnische Sprache der Deutschen], Warszawa, Kraków 1989, ISBN 83-01-09347-1 Rabagliati, Alastair "A Minority Vote. Participation of the German and Belarusian Minorities within the Polish Political System 1989-1999", Zakład Wydawniczy NOMOS ISBN 83-88508-18-0 Kraków 2001 Kneip, Mathias: Die deutsche Sprache in Oberschlesien, Dortmund 1999, ISBN 3-923293-62-3 Scholtz-Knobloch, Till: Die deutsche Minderheit in Oberschlesien - Selbstreflexion und politisch-soziale Situation unter besonderer Berücksichtigung des so genannten „Oppelner Schlesiens (Westoberschlesien)“ – Görlitz 2002; ISBN 3-935330-02-2 Urban, Thomas: Deutsche in Polen – Geschichte und Gegenwart einer Minderheit, München 2000, ISBN 3-406-45982-x Zybura, Marek: Niemcy w Polsce, Wrocław 2001, ISBN 83-7023-875-0