DESK RESEARCH Grupa ZACHĘCENI

Wstęp zmiany kulturowe

Kultura Pojęcie "kultura" jest bardzo szerokie. Jednocześnie kultura jest ujmowana bardzo tradycyjne i wartościująco jako trwałe wytwory z dziedziny przede wszystkim szeroko rozumianej twórczości artystycznej.

Zmiany sposobów uczestnictwa w kulturze Przemiany społeczno – polityczne i kulturowe, decentralizacja kultury, wzrost liczby placówek kultury. Oddziaływanie kultury zachodu, rozwój społeczeństwa informacyjnego, upowszechnienie nowych mediów Rośnie znaczenie mediów i kultury popularnej w definiowaniu świata społecznego, przewaga stylu i formy nad treścią. Znika podział na kulturę wyższą i niższą. Rozpada się narodowy kanon kultury - każdy może mieć własny. Autonomia aktywności kulturalnej względem usytuowania w strukturze społecznej. Tożsamość kulturowa staje się elastyczna i autorefleksyjna. Kultura to sfera identyfikowana nie z instytucjami lecz z dostępnymi treściami. Liczy się gust, styl życia.

Zmiany sposobów uczestnictwa w kulturze Wycofywanie się z kultury instytucjonalnej, zapośredniczone medialnie, nowe, bardzo różne sposoby korzystania z oferty kulturalnej, zmienna oferta. Udomowienie kultury - Kultura coraz częściej ogranicza się dla Polaków do dostępnych w domu form rozrywki: TV, dvd, internet Awans społeczny nadal realizuje się poprzez udział w konsumpcji. Udział w kulturze może wyrażać się przez to, jak się ubieramy, jak urządzamy nasze otoczenie, jak "kreujemy siebie". Szersza oferta. Fenomen kultury 2.0 zmienia sposób odbioru kultury, wzrasta aktywność twórców i odbiorców kultury niezinstytucjonalizowanej, upowszechnienie masowych imprez plenerowych jak i warsztatów edukacyjnych = wzrost wrażliwości kulturowej. Gust kształtowany jest w relacji z innymi. Zmiana preferencji estetycznych – z kultury na rozrywkę, relaks, odpoczynek a niekoniecznie pasję. Przed zmianą kontakt z kulturą i aktywność kulturalna bywały odświętne, obecnie podejmowane są „przy okazji” a kultura musi być łatwo dostępna;

Zmiany sposobów uczestnictwa w kulturze Wzorce odbioru, wymagające wysiłku poznawczego, zmieniły się pod wpływem telewizji na niewymagające skupienia sposoby odbioru; Galerie handlowe urozmaicane występami, spotkania z gwiazdą dają wrażenie uczestnictwa w kulturze Instytucje kultury nie są obecnie tak atrakcyjne jak centra handlowe, także dlatego, że te drugie są wielofunkcyjne (kino, kręglarnia, zakupy, obiad w jednym); Instytucje kultury zaczynają wzorować się na galeriach handlowych. Organizują wydarzenia, które są odległe od głównego nurtu ich działalności Wycofywanie się średniego pokolenia i ludzi o najwyższych kompetencjach z uczestniczenia w kulturze.

Najważniejsze trendy: Likwidacja scentralizowanej polityki państwa w dziedzinie kultury, coraz większe odinstytucjonalizowanie kultury Elektroniczna rewolucja, oddziaływanie nowych mediów, kultura 2.0 Indywidualizacja kultury, można samemu sobie zapewnić aktywność kulturalną, rozpada się podział na kulturę wyższą i niższą, udomowienie kultury Identyfikacja kulturalna zastępuje identyfikację społeczną Trudniejsze planowanie uczestnictwa w kulturze ze względy na szybszy tryb życia Konsumowanie kultury zamiast jej przeżywania, zamiana instytucji kulturalnych w „supermarket” i vice versa Zmiany form uczestnictwa, uwarunkowania technologiczne i cywilizacyjne są w zasadzie nieodwracalne – dlatego znaczna część tradycyjnych instytucji kultury nie ma szans na przetrwanie

Zmiany w spędzaniu czasu wolnego Trudno planować systematyczne uczestnictwo w kulturze - czas wolny nie tworzy już wyraźnie wydzielonych obszarów tylko dzieli się na fragmenty. Czas wolny Polaków tylko w części przeznaczony jest na korzystanie z oferty kulturalnej. To głównie czas wypoczynku i relaksu, ewentualnie rozrywki. Kultura wysoko artystyczna, skanonizowana lub nowo powstająca interesuje wybrane środowiska. Oferta kulturalna jest dla części młodych ludzi interesująca wówczas, gdy dotyczy treści kultury popularnej. Wypełniaczem wolnego czasu wciąż jest telewizja, Internet. Czas dla siebie spędzany poza domem coraz wyraźniej jest cechą miejskiego stylu życia. Występuje tendencja do urozmaicania sobie czasu wolnego przez ludzi starszych. Kultura przegrywa z rozrywką i rekreacją przez niedostosowanie form edukacji do współczesnej, nowej wrażliwości.

Uwarunkowania uczestnictwa dostęp do oferty kulturalnej ograniczenia finansowe brak wolnego czasu brak przygotowania do uczestnictwa w życiu kulturalnym bierność i niskie kompetencje odbiorców odpływ audytoriów w stronę łatwych form uczestnictwa w kulturze zmienne style życia nie powiązane logicznie z przynależnością do określonych klas czy warstw społecznych zmienne sytuacyjne wspólnoty zamiast statycznych grup zmienne tożsamości a nie pracowicie budowane w oparciu o uznawane hierarchie wartości brak uświadomionych potrzeb kulturalnych inne ograniczenia, np. bariery symboliczne (robotnik nie pójdzie do galerii sztuki).

Uwarunkowania uczestnictwa Potrzeby kulturalne badanych krążyły w przestrzeni kultury życia codziennego, awansu cywilizacyjnego oraz tzw. konsumpcyjnego stylu życia. Nie da się zaspokoić potrzeb wyższego rzędu jeśli podstawowe nie są zaspokojone. Niezaspokojenie potrzeb kulturalnych odczuwają częściej osoby w niej uczestniczące Dużą rolę w kształtowaniu pozytywnych postaw wobec kultury wyższej mają doświadczenia z dzieciństwa Dla ¼ badanych kultura wysoka jest niezrozumiałą i nudna 1 Wg. Pierre’a Bourdieu klasa niższa uważa, że praktyki kulturowe klasy wyższej są „nie dla nich”. „Jedynie ludzi, którzy cieszą się przyjemnym życiem i otrzymali elitarne wykształcenie, mogą sobie pozwolić na luksus uprawiania i podziwiania sztuki dla sztuki. Dla innych jest ona w najlepszym razie niezrozumiała, a w najgorszym po prostu odrzucająca, czego uosobieniem jest malarstwo abstrakcyjne, które nie przedstawia niczego, muzyka bez rytmu i nut albo powieści pozbawione postaci i struktury”2 Wykluczenie społeczne – należy dbać o edukację przyszłych odbiorców 1Raport z badania „Potrzeby i aspiracje kulturalne Polaków Instytutu Badania Opinii i Rynku Pentor, 2002 2„Konsumpcja”, wyd. Sic! Warszawa 2006, s.108, Alan Aldridge

Instytucje kultury

Muzea i wystawy Muzea i wystawy czasowe odwiedziło w Polsce ponad 18 milionów widzów, galerie sztuki – ponad 3 miliony, teatry – ponad 9,5 miliona, a kina – ponad 32 miliony (Rocznik statystyczny 2007). Rośnie liczba muzeów, teatrów, instytucji muzycznych i wystawienniczych oraz domów kultury, spada bibliotek i kin. Szybko rośnie liczba studentów w wyższych szkołach artystycznych oraz na kierunkach studiów związanych z kulturą na innych uczelniach. Rośnie także liczba szkół I i II stopnia o profilu artystycznym. to dla kultury dobra zapowiedź gdyż powiększa się kapitał ludzki, który będzie zaangażowany w jej rozwój.

Wystawy i muzea Wykres przedstawia stabilną tendencję wzrostową – średnio przybywa około ośmiu jednostek rocznie. Przy czym początkowo tempo wzrostu było szybsze a w ostatnich latach zmniejszyło się. Źródło: Raport „Finansowanie kultury i zarządzanie instytucjami kultury” na podstawie danych GUS 2008

Podsumowanie wstępu Słabnie zainteresowanie książką i prasą. Tradycyjne czytelnictwo wypierane jest przez Internet i technologie multimedialne. Znacznie częściej Polacy wykorzystują Internet do komunikowania się niż do pogłębiania wiedzy i zbierania informacji. Badania uczestnictwa w kulturze wskazują, że najczęstszym i w wielu przypadkach jedynym kontaktem z kulturą instytucjonalną pozostają biblioteki i centra kultury. Źródła: Raporty o Stanie Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 2008: Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej; Raport o finansowaniu i zarządzaniu instytucjami kultury; Raport o muzeach; Raport o edukacji kulturalnej; Raport z badania „Potrzeby i aspiracje kulturalne Polaków Instytutu Badania Opinii i Rynku Pentor, 2002

„Odbiorcy sztuki”

Wydatki na usługi w zakresie kultury i rekreacji* Istnieje wyraźny trend wzrostowy wydatków na usługi w zakresie kultury i rekreacji Najwięcej wydają pracownicy na stanowiskach nierobotniczych i pracujący na własny rachunek Dużo poniżej średniej: rolnicy i pracownicy na stanowiskach robotniczych * Wydatki na bilety wstępów do obiektów kultury i rekreacji, opłaty za abonament RTV, itp. Źródło: Badanie budżetów gospodarstw domowych, 2006 - 2009

Wydatki na kulturę Mimo, że wydatki na kulturę rosną stanowią niewielki odsetek ogólnych wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, kultura nie zajmuje wysokiego miejsca w hierarchii realizowanych i odczuwanych potrzeb, słabiej wyedukowani nie przywiązują wagi do aktywności kulturalnej a podstawowe potrzeby spychają mniej pilne na dalszy plan. Występuje „domocentryczna” orientacja kulturalna – więcej wydatków na sprzęt audiowizualny, abonamenty. Zwiększenie dochodów nie jest równoznaczne z zwiększeniem aktywności kulturalnej ponieważ kultura nie zajmuje wysokiego miejsca w systemie wartości polaków a uczestnictwo nie jest wyznacznikiem prestiżu. Ludzie bardziej aspirują do świata rzeczy niż kultury ceniąc wyżej dobra materialne Źródło: Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, Małgorzata Makówka, Zeszyty Naukowe Akademi Ekonomicznej w Krakowie nr 697, 2005

Wydatki na kulturę Z roku na rok gospodarstwa domowe wydają na kulturę w przeliczeniu na osobę o 18 zł więcej i tendencja ta utrzymuje się na stałym poziomie. Źródło: Raport „Finansowanie kultury i zarządzanie instytucjami kultury” na podstawie danych GUS 2008

Zainteresowanie wystawami (1/2) W 2009 r. prawie połowa badanych nie była zainteresowana pójściem do muzeum lub galerii; odsetek ten wzrósł w stosunku do 2007 r. 12,6% badanych z 2009 r. wyrażało chęć obejrzenia wystawy jednak nie mogło sobie na to pozwolić z przyczyn finansowych. * W latach 2000 – 2005 w kwestionariuszu nie było kategorii „Brak potrzeby” Źródło: Diagnoza Społeczna, 2000 - 2009

Zainteresowanie wystawami (2/2) Najczęściej z wizyty w muzeum lub galerii z powodów finansowych rezygnować musiały gospodarstwa domowe jednoosobowe lub małżeństwa bez dzieci oraz wieloosobowe nierodzinne – przypuszczalnie te grupy są też najbardziej zainteresowane sztuką. Źródło: Diagnoza Społeczna, 2009

Uczestnictwo w kulturze Badanie CBOS nt. spędzania wolnego czasu: Czynności i zajęcia wykonywane i preferowane w soboty i niedziele wolne od pracy Prawie jedna piąta badanych zadeklarowała, ze chciałaby spędzać swój wolny czas korzystając z instytucji kultury (jest zainteresowana kulturą), jednak tego nie robi. Taki sposób spędzania wolnego czasu jawi się jako dosyć kosztowny, zarówno pod względem finansowym, jak i ilości potrzebnego czasu, przygotowania, itp.. Źródło: Czas wolny Polaków, raport CBOS, 2010

Typy odbiorców kultury

Typologia odbiorców kultury Tomasz Szlendak wyróżnił 13 typów aktywności kulturalnej i uczestnictwa we współczesnym życiu kulturalnym. Różnią się stylami „konsumowania” kultury, potrzebami wynikającymi z odziedziczonego kapitału kulturowego, sposobami ich realizacji, wiekiem, płcią i miejscem w strukturze społecznej. 1. PARAKULTURALNI – snobujący się, ale kompletnie się nie znający. PARTYCYPANCI IMPREZ OSKAROPODOBNYCH - bywalcy gal wręczania nagród, wernisaży i imprez PSEUDOKULTURALNI - uczęszczają ale zachowują pewne zasady obycia, są na bieżąco z ofertą kulturalną 2. PRZYLEPIENI do określonego typu wrażeń, jednej ulubionej instytucji znający na pamięć cały repertuar albo podporządkowujące się jednemu wydarzeniu. 3. POSZUKIWACZE NOWOŚCI i SELEKCJONERZY treści kultury oraz imprez kulturalnych, dysponujący wysokim kapitałem kulturowym. Znawcy nie lubiący kultury popularnej 4. DZIECI Z AUTOBUSU - liczni uczniowie, którzy muszą uczestniczyć w przedstawieniach i pokazach edukacyjnych

Typy odbiorców kultury, c.d. 5. MIESZCZANIE Z WYRZUTAMI SUMIENIA. Ludzie w średnim wieku, ze średnim wykształceniem, obciążeni rodzinami, pracą. Chodzą tylko do galerii handlowych, trudno im wyjść tam gdzie nie można zrobić zakupów. Siedzą w domach. (W mniejszym mieście ludzie w wieku średnim „nie potrafią” wyjść na koncert czy do kina. W większym – sporadycznie się to zdarza. To Zakupy spajają polskie rodziny a uczestnictwo w kulturze je dzieli bo co innego oglądają dzieci i młodzież, czym innym zajmują się w wolnym czasie rodzice.) 6. EMERYCI „NA ETACIE” w instytucji kultury. Ludzie w starszym wieku, zwłaszcza członkowie lokalnego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Organizuje się dla nich, tak jak dla dzieci, wiele imprez, daje się zniżki. 7. GRONA TOWARZYSKIE zwłaszcza ludzie młodzi wychodzą bo chcą się spotkać ze znajomymi - główna potrzeba i motywacja - ważniejsza od przeżyć artystycznych. 8. ZABŁĄKANI. Najczęściej turyści odwiedzający instytucję kultury przypadkiem. 9. KOBIETY - Wykształcone kobiety między 25 a 55 rokiem życia 10. PRZYJEZDNI STUDENCI, którzy „tworzą złudzenie” licznego odbiorcy. 11. LOKALNI ODBIORCY AKADEMICCY. Im „wypada”: pójść, obejrzeć, wysłuchać, być. Robią to raczej rzadziej niż częściej, raczej zaproszeni niż z własnej nieprzymuszonej woli. 12. LUDZIE BEZ ZOBOWIĄZAŃ - nie mają jeszcze rodzin i mogą konsumować kulturę w przestrzeni publicznej, zwłaszcza wieczorami, nocą i w weekendy a nie przesiadywać w domu. 13. GETTO OBEZNANYCH. Pracownicy lokalnych instytucji kultury. Są wszędzie, bywają wszędzie, głównie w miejscach, które przypominają im ich własne działalnością i profilem, żeby podpatrzyć, co i jak robią inni w ich zawodzie. Uczestnicy z obowiązku.