Rząd w systemach parlamentarnych. Cz. VI

Kontrola parlamentarna rządu Kontrola parlamentarna jako jeden z elementów zasady podziału władzy w systemach parlamentarnych, w którą wkomponowany jest zespół środków powstrzymujących czy hamujących egzekutywę; w tym ujęciu funkcja kontrolna i funkcja inspiracyjna parlamentu tworzą „parę” aktywności wzajemnie się uzupełniających w ramach mechanizmu równowagi właściwej dla systemów opartych na podziale władzy. W teorii przedstawicielstwa delegujący władzę ma pełne/nieograniczone prawo kontroli postępowania swojego reprezentanta; skoro udziela mu pełnomocnictwa, to ma prawo kontroli jego wykonywania. W klasycznym ujęciu (G.Power/A.Brazier) właściwym przede wszystkim dla modelu westminsterskiego rolą kontroli parlamentarnej jest stałe monitorowanie pracy rządu i jego członków, regularne wzywanie członków rządu do udzielania wyjaśnień (klasyczne stwierdzenie klasyka konstytucjonalizmu brytyjskiego W. Bagehot ‘ a w English Constitution „Nie ma granic dla ciekawości parlamentu”), a także w razie potrzeby poszukiwanie i podejmowanie działań zaradczych. Działania zaradcze nie mogą jednak wkraczać w domenę rządu, zastępować (wyręczać) rządu w jego funkcjach i kompetencjach.

Warunkiem prawidłowej kontroli parlamentarnej jest dostęp do informacji, oznaczający konieczność „zaspokojenia ciekawości” parlamentu, jego organów i parlamentarzystów na temat biegu spraw publicznych pozostających w gestii rządu. „Zaspokajanie ciekawości” parlamentu odnosi się formalnie do większości parlamentarnej oraz opozycji. W praktyce jednak, większość parlamentarna wykorzystuje inne kanały (przede wszystkim – partyjne) wpływu na rząd, natomiast narzędzia parlamentarnego wpływu pozostają zasadniczo w dyspozycji opozycji parlamentarnej. Stąd też można postrzegać przepisy określające zakres środków kontroli parlamentarnej wobec rządu przez pryzmat ich dostępności dla opozycji parlamentarnej – na ile są dogodne dla opozycji w realizacji jej funkcji.

Artykuł 114 Konstytucji Portugalii (Partie polityczne i prawo do opozycji) 1. Partie polityczne są reprezentowane w organach pochodzących z wyborów powszechnych i bezpośrednich, stosownie do swojej siły wyborczej. 2. Uznaje się prawo mniejszości do opozycji demokratycznej, na zasadach przewidzianych w Konstytucji i w ustawie. 3. Partie polityczne reprezentowane w Zgromadzeniu Republiki, które nie wchodzą w skład Rządu, korzystają w szczególności z prawa do uzyskiwania regularnie i bezpośrednio od Rządu informacji o rozwoju spraw o znaczeniu publicznym; partie polityczne reprezentowane w regionalnych zgromadzeniach ustawodawczych oraz we wszelkich innych zgromadzeniach pochodzących z wyborów bezpośrednich korzystają z podobnego prawa w stosunku do władz wykonawczych, w których skład nie wchodzą.

Obowiązek udzielenia przez rząd informacji w nowszych konstytucjach bywa wyrażony explicite: Konstytucja Hiszpanii z 1978r. : Art. 109. Izby i ich komisje mogą otrzymać na żądanie, za pośrednictwem Przewodniczących Izb, potrzebną informację i pomoc od Rządu i jego departamentów oraz jakichkolwiek władz państwa i wspólnot autonomicznych. Artykuł 110 1. Izby i ich komisje mogą domagać się obecności członków Rządu. Konstytucja Rumunii z 1991 r. INFORMOWANIE PARLAMENTU Art. 110 ust. 1 Rząd oraz pozostałe organy administracji publicznej są obowiązane, w ramach kontroli parlamentarnej nad ich działalnością, do przedkładania informacji i dokumentów żądanych przez Izbę Deputowanych, Senat lub komisje parlamentarne, za pośrednictwem ich przewodniczących.

§ 47 Konstytucji Finlandii Prawo parlamentu do informacji Parlament ma prawo do otrzymywania od Rady Państwa informacji potrzebnych do rozpatrywania spraw. Właściwy minister zapewnia, aby komisje stałe i inne organy parlamentu miały dostęp bez zwłoki do niezbędnych dokumentów i innych informacji, będących w posiadaniu władz. Każda komisja stała ma prawo do otrzymywania informacji od Rady Państwa lub właściwego ministerstwa w sprawach będących w zakresie kompetencji komisji. Komisja stała może na podstawie informacji przyjąć uwagi kierowane do Rady Państwa lub ministerstwa. Deputowany ma prawo do informacji, które są w posiadaniu władz i które są niezbędne do wykonywania obowiązków deputowanego, jeżeli informacje nie są uznane za tajne lub nie dotyczą rozpatrywanego projektu budżetu państwa. Dodatkowo, prawo parlamentu do informacji w sprawach międzynarodowych określone jest przez inne postanowienia niniejszej Konstytucji.

Kontrola parlamentarna może być dokonywana przez parlament w różnych formach instytucjonalnych (na posiedzeniach parlamentu, przez organy parlamentu lub przez indywidualnych deputowanych) jak i przez organy państwa działające w całości lub w części swej aktywności na rzecz parlamentu (np. organy obrachunkowe, ombudsmani, kanclerze sprawiedliwości). Kontrola parlamentarna ma zawsze charakter następczy, ex post.

Pytania parlamentarne Geneza: Pierwsze potwierdzone pytanie parlamentarne datuje się na 1721r. (brytyjska Izba Lordów), jako inicjujące debatę parlamentarną brytyjska Izba Gmin w latach 1830- tych; W czasach III Republiki Francuskiej narodziła się instytucja interpelacji jako możliwość wywołania, poprzez podniesienie w pytaniu parlamentarnym zasadniczej kwestii politycznej, zarówno debaty jak i wniosku o votum nieufności.

Główne funkcje pytań parlamentarnych: uzyskanie informacji od rządu lub jego członka w sprawach o istotnym znaczeniu publicznym, możliwość przeprowadzenia w tej sprawie debaty parlamentarnej, a nawet pociągnięcia do odpowiedzialności politycznej rządu lub jego członka (obecnie praktycznie nie występuje), wywieranie nacisku na członka rządu lub rząd, „przetestowanie” rządu lub ministra w sprawach politycznie kontrowersyjnych, okazanie przez deputowanego zainteresowania sprawami własnego okręgu wyborczego, ukazanie opozycji jako alternatywy politycznej dla rządu, odwołanie się do opinii publicznej (np. w Wielkiej Brytanii i Finlandii „godziny pytań są transmitowane w mediach)

Zasadnicze rodzaje pytań parlamentarnych: a) ustne (pytanie jak i odpowiedź udzielane są zazwyczaj ustnie, b) pisemne (pytanie i odpowiedź udzielane są zazwyczaj w formie pisemnej), c) interpelacje (żądanie udzielenia odpowiedzi w sprawach o zasadniczym znaczeniu politycznym, możliwość przeprowadzenia debaty na temat udzielonej odpowiedzi, ponadto ewentualnie zajęcie stanowiska przez parlament – np. w drodze rezolucji – lub podjęcie uchwały w sprawie votum nieufności dla rządu lub jego członka – Dania, Belgia, Austria, Grecja, Finlandia, Włochy, Norwegia) Ponadto występują pytania o charakterze nagłym. Narodziny – za modelem brytyjskim – w systemach parlamentarnych tzw. godzin pytań lub w systemach germańskich tzw. godziny aktualności (Niemcy, Austria). Niekiedy dopuszcza się odmowę odpowiedzi na pytanie: - ze względu na interes publiczny lub aktualność zagadnienia wymagającego na danym etapie zachowania poufności (Francja, Holandia, Finlandia, Dania) lub - gdy kwestia dotyczy zakresu działania innego organu państwa (Irlandia, Niemcy), - ewentualnie dotyczy spraw osobistych (w większości państw europejskich).

Dopuszczalna formalna kontrola pytania przez organy kierownicze parlamentu. Czas zadawania pytań i udzielania odpowiedzi jest limitowany w regulaminach parlamentarnych (od 2 dni W. Brytania do 2 miesięcy Austria). Niekiedy prawo do pytań ma charakter kolektywny (np. Niemcy, Austria, Hiszpania). Niemcy W Bundestagu pytania pisemne, pytania ustne w czasie godziny pytań, pytania nagłe, pytania małe (zadawane przez frakcję parlamentarną lub grupę co najmniej 31 członków Bundestagu), pytania duże (zadawane przez frakcję parlamentarną lub grupę co najmniej 31 członków Bundestagu); Belgia W Izbie Reprezentantów pytania pisemne, pytania ustne, interpelacje. Regulamin zakazuje m.in. pytań w sprawach osobistych czy wymagających przedstawienia opinii prawnej.

Irlandia Pytania ustne, pytania pisemne, pytania priorytetowe, do członków rządu lub szefa rządu zadawane przez członków Dail’u kilka razy w ciągu tygodnia. W ciągu 2009r. zadano ok. 47 000 pytań. Szczególnym rodzajem pytań są tzw. pytania liderów zadawane do premiera (Taoisech) i jego zastępcy (Tánaiste) poza porządkiem prac parlamentarnych przez liderów opozycji; w debacie z nich wynikającej bierze udział jedynie Taoiseach, Tánaiste oraz przywódcy partii opozycyjnych. Francja Pytania pisemne, w tej samej formie odpowiedź w ciągu miesiąca, o niewielkim znaczeniu politycznym lecz istotnym znaczeniu dla praktyki codziennej ze względu na interpretacyjny charakter niektórych odpowiedzi (np. w sprawach europejskich, podatkowych), ok. 15 000 rocznie; pytania ustne bez debaty (dot. spraw lokalnych, odpowiedzi udziela parlamentarny sekretarz stanu); pytania ustne z debatą (w praktyce tylko w Senacie, z reguły w sprawach europejskich); pytania w trakcie debaty budżetowej i interpelacje połączone z wnioskiem o votum nieufności, zadawane w sprawach politycznie doniosłych przez grupę co najmniej 1/10 ogółu deputowanych.

Art. 27 Konstytucji Łotwy Sejm ma prawo zwracać się do premiera lub poszczególnych ministrów z interpelacjami i pytaniami, na które odpowiedzi powinni udzielać zapytani lub też pełnomocne osoby urzędowe przez nich wyznaczone. Premier i ministrowie na żądanie Sejmu lub jego komisji powinni przedstawić odpowiednie dokumenty lub akta. § 53 Konstytucji Danii Każdy deputowany może za zgodą Folketingu, poddać pod dyskusję każdą sprawę o znaczeniu publicznym i żądać zajęcia wobec niej stanowiska przez ministrów. § 5 rozdziału 12 szwedzkiego Aktu o formie rządu Zgodnie z zasadami określonymi w Akcie o Riksdagu, deputowany może zgłosić interpelację lub zapytanie do członka Rządu związane z jego funkcją.

Art. 111 Konstytucja Hiszpanii 1. Rząd i każdy z jego członków są zobowiązani do udzielenia odpowiedzi na kierowane do nich w Izbach interpelacje i zapytania. Regulaminy parlamentarne ustanawiają minimalny czas w tygodniu dla rodzaju debat. 2. Każda interpelacja może stanowić podstawę rezolucji, w której Izba wyraża swe stanowisko. Art. 85 Konstytucji Chorwacji Deputowani do Chorwackiego Saboru mają prawo kierowania zapytań do Rządu Republiki Chorwacji i poszczególnych ministrów. Co najmniej jedna dziesiąta deputowanych do Chorwackiego Saboru może złożyć interpelację dotyczącą pracy Rządu Republiki Chorwacji albo poszczególnych jego członków.

Art. 68 Konstytucji Holandii Ministrowie i sekretarze stanu udzielają każdej izbie oddzielnie i na wspólnym posiedzeniu, ustnie lub pisemnie, żądanych przez jednego lub więcej deputowanych informacji, jeśli ich udzielenie nie stoi w sprzeczności z dobrem państwa. § 43 Konstytucji Finlandii Interpelacje Grupa przynajmniej dwudziestu deputowanych może zgłosić interpelację do Rady Państwa lub poszczególnego ministra w sprawach należących do kompetencji Rady Państwa lub ministra. Odpowiedź na interpelację udzielana jest na plenarnym posiedzeniu parlamentu w ciągu piętnastu dni od jej otrzymania przez Radę Państwa. Po debacie nad interpelacją przeprowadza się w parlamencie głosowanie w sprawie wotum zaufania dla Rady Państwa lub ministra, chyba że w trakcie debaty zostanie zgłoszony wniosek o wotum nieufności dla Rady Państwa lub ministra

Debaty parlamentarne. Liberalizm za argument kluczowy przemawiający na rzecz parlamentarnych systemów rządów uznawał możliwość podejmowania publicznej, jawnej debaty w parlamencie nad wszystkimi kluczowymi problemami polityki państwa. Krytycy tego podejścia wskazują, że współcześnie debaty parlamentarne są podporządkowane wcześniejszym ustaleniom partyjnym, a tym samym centralnie sterowane. Zwraca się uwagę, że debaty parlamentarne zastępowane są przez debaty medialne. Debata stanowi parlamentarną dyskusję na tematy interesujące deputowanych czy opinię publiczną, związane z działalnością rządu. Debatą rządzą reguły większości, zgodnie z którą większość parlamentarna ma dominujący wpływ ustalenie w porządku obrad debaty jak i jej przebieg (udział w debacie jest z reguły proporcjonalny do wielkości poszczególnych frakcji parlamentarnych). Debaty parlamentarne stały się inspiracją dla rozważań nad tzw. demokracją deliberatywną zgodnie z którą uczestniczy życia publicznego starają się poprzez otwartą dyskusję minimalizować różnice dzielące je z oponentami.

Współcześnie debaty są stałym elementem posiedzeń parlamentów w systemach parlamentarnych. Mają one zróżnicowane cele: obok funkcji wypełnianej przy okazji prac ustawodawczych (co nas tutaj nie interesuje), są one stosowane jako: stały element prac parlamentarnych nad programem rządu (także przedstawianym w trybie mowy tronowej – np. Wielka Brytania, Holandia), w trakcie dyskusji nad kluczowymi problemami ujawnionymi w pracach komisji parlamentarnych [przykładowo systematyczne i częste debaty nad raportami komisji kontrolnych w brytyjskiej Izbie Gmin – wyboru raportu dokonuje tzw. Liaison Committee] w toku omawiania węzłowych problemów polityki rządu, zarówno z inicjatywy rządu [przykładowo, często spotykane są debaty dotyczące polityki zagranicznej, np. w Danii ok. 10 debat w trakcie sesji, w Austrii 15 - 20 debat w sesji] jak i opozycji, jako element procedury votum nieufności lub votum zaufania,

§ 38 Konstytucji Danii Na pierwszym posiedzeniu w roku obrad premier zdaje sprawę z ogólnego stanu Królestwa oraz przedsięwzięć proponowanych przez Rząd. Sprawozdanie to staje się przedmiotem debaty generalnej. § 741 Konstytucji Norwegii Niezwłocznie po ukonstytuowaniu się Stortingu, Król, lub osoba przez niego wyznaczona, otwiera obrady Mową, w której informuje o stanie Królestwa i o sprawach, na które pragnie szczególnie zwrócić uwagę Stortingu. Żadne debaty w obecności Króla nie mogą mieć miejsca. Artykuł 65 Konstytucji Holandii Corocznie w trzeci wtorek września lub w innym wcześniejszym terminie określonym w ustawie powinna zostać przedstawiona przez Króla lub w jego imieniu na wspólnym posiedzeniu [izb] Stanów Generalnych deklaracja rządu o kierunkach jego polityki

§ 44 Konstytucji Finlandii Oświadczenia i sprawozdania Rady Państwa Rada Państwa może przedstawić oświadczenie lub sprawozdanie w sprawach dotyczących zarządzania państwem lub stosunków międzynarodowych. Po debacie nad oświadczeniem przeprowadza się w parlamencie głosowanie w sprawie wotum zaufania dla Rady Państwa lub ministra, chyba że w trakcie debaty nad oświadczeniem zostanie zgłoszony wniosek o wotum nieufności dla Rady Państwa lub ministra. Po debacie nad sprawozdaniem nie przeprowadza się głosowania w sprawie wotum zaufania dla Rady Państwa lub jej członka. § 45 Zapytania, informacje i debaty (…)Premier lub minister wyznaczony przez premiera może przedstawić w parlamencie informację o aktualnych kwestiach. Debaty o aktualnych kwestiach odbywają się na posiedzeniu plenarnym, zgodnie ze szczegółowymi przepisami zawartymi w regulaminie obrad parlamentu. Parlament nie podejmuje uchwał w sprawach wymienionych w niniejszym paragrafie. Przy rozpatrywaniu tych spraw mogą ulec ograniczeniu przepisy § 31 ust.1 o prawie do wypowiedzi.

Austria - na wniosek 5 posłów złożony na 48 godzin przed terminem debaty, Niemcy - na wniosek 5 % deputowanych do Bundestagu debata w sprawach bieżących, Dania – debata na wniosek 17 deputowanych, Grecja – raz w miesiącu debata poświęcona przedyskutowaniu projektów ustaw złożonych przez opozycję, Norwegia – na wniosek 10 posłów lub Przewodniczącego izby,

Ale: Dania – wniosek w sprawie debaty musi być zaaprobowany przez cały parlament, Hiszpania – debata za zgodą rządu, Francja – debata na żądanie rządu, Włochy – debata w Izbie Deputowanych za zgodą rządu, w Senacie w zależności od zgody Prezydenta Senatu, Finlandia – debata problemowa na pisemny wniosek deputowanego lub grupy deputowanych, zaaprobowany przez Radę Przewodniczących Eduskunty, Szwecja – debata inicjowana przez talmana po konsultacjach z frakcjami parlamentarnymi lub przez rząd.

Dwa parlamenty wprowadziły odmienne regulacje, wzmacniające pozycję opozycji: Wielka Brytania – 20 dni opozycji w Izbie Gmin oraz Portugalia na żądanie opozycji 2 posiedzenia w trakcie sesji poświęcone zagadnieniu ustalonemu na wniosek 1/10 deputowanych do parlamentu. Artykuł 180 Konstytucji Portugalii (…) 2. Każdy klub parlamentarny ma prawo: c) inicjować debatę z udziałem Rządu nad aktualnymi i pilnymi sprawami o znaczeniu publicznym; d) inicjować w każdej sesji parlamentarnej dwie debaty parlamentarne w sprawach polityki ogólnej lub polityki w określonej dziedzinie, zwracając się z interpelacją do Rządu;

Działalność komisji parlamentarnych Komisja jako grupa deputowanych powołana dla realizacji określonych przez parlament zadań. Komisja poddana jest działaniu reguły większości ale także zawiera mechanizmy ochrony praw mniejszości, co ma istotne znaczenie dla opozycji. Podział komisji hierarchiczny, specjalizacyjny (komisje resortowe - ich liczba wzrasta, ok. kilkanaście w Niemczech, Austrii, Szwecji, Finlandii, Norwegii, Danii), czasowy (komisje stałe i tymczasowe, ad hoc). W Wielkiej Brytanii i w szeregu państw anglosaskich występuje podział na standing committies (ogólnie odpowiadające komisjom stałym, o szerokim zakresie działania – najbardziej typowym przykładem jest Committee on Public Accounts w Izbie Gmin) oraz select committies (tworzone dla konkretnych, indywidualnych działań – np. prac nad konkretną ustawą lub dochodzenia w sprawie działań funkcjonariuszy publicznych)

W niektórych państwach komisje parlamentarne mają status konstytucyjny (Niemcy, Finlandia, Szwecja), a niekiedy konstytucje przesądzają o poszczególnych rodzajach komisji –np. § 35 Konstytucji Finlandii Komisje parlamentu Parlament powołuje w każdej kadencji następujące komisje: Wielką Komisję, Komisję Konstytucyjną, Komisję Spraw Zagranicznych, Komisję Finansów i inne komisje stałe przewidziane w regulaminie obrad parlamentu. Ponadto, parlament może powołać komisję nadzwyczajną w celu przygotowania lub zbadania określonej sprawy. (…) § 3 Rozdziału 4 szwedzkiego Aktu o formie rządu (…) Riksdag wybiera ze swego składu komisje, a wśród nich Komisję Konstytucyjną oraz Komisję Finansową, zgodnie z postanowieniami Aktu o Riksdagu. (…)

Uprawnienia kontrolne komisji stałych: Prawo wzywania członków rządu i innych osób celem uzyskania od nich wyjaśnień m.in.: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Włochy, Hiszpania, Holandia, Norwegia Szwecja; niedopuszczalne w Wielkiej Brytanii i Irlandii. W Danii przyjęte jest także pisemne zadawanie pytań członkowi rządu i otrzymywanie pisemnych od niego odpowiedzi. Przykłady regulacji: Artykuł 43 niemieckiej Ustawy Zasadniczej (1) Bundestag oraz jego komisje mogą zażądać obecności każdego członka Rządu Federalnego. Art. 66 ust. 3 Konstytucji Grecji Izba Deputowanych i komisje parlamentarne mogą domagać się obecności ministra lub sekretarza stanu odpowiedzialnych za sprawy będące przedmiotem obrad. Komisje parlamentarne mają prawo wezwać każdą osobę, której obecność uznają za przydatną w swoich pracach, informując o tym właściwego ministra.

Art. 110 Konstytucji Hiszpanii 1. Izby i ich komisje mogą domagać się obecności członków Rządu. Art. 38 ust. 2 Konstytucji Czech Członek rządu ma obowiązek osobistego stawiennictwa na posiedzeniu Izby Poselskiej, jeśli zażąda ona tego uchwałą. Dotyczy to także posiedzenia komitetu, komisji lub komisji śledczej, gdzie jednak członka rządu może zastąpić zastępca lub inny członek rządu, o ile nie jest wyraźnie żądane stawiennictwo osobiste. Prawo żądania przedłożenia dokumentów kierowane do rządu, a niekiedy instytucji prywatnych m.in.: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Szwecja, Hiszpania, Luksemburg, Szwajcaria; niedopuszczalne m.in. w Portugalii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoszech, Holandii, Norwegii. Przykład: § 51 Konstytucji Danii Folketing może powoływać komisje spośród deputowanych dla zbadania spraw o znaczeniu ogólnym. Komisje takie uprawnione są do żądania ustnych i pisemnych informacji zarówno od osób prywatnych, jak i od władz publicznych.

Artykuł   110 Konstytucji Rumunii INFORMOWANIE PARLAMENTU     (1) Rząd oraz pozostałe organy administracji publicznej są obowiązane, w ramach kontroli parlamentarnej nad ich działalnością, do przedkładania informacji i dokumentów żądanych przez Izbę Deputowanych, Senat lub komisje parlamentarne, za pośrednictwem ich przewodniczących. § 47 Konstytucji Finlandii Prawo parlamentu do informacji Parlament ma prawo do otrzymywania od Rady Państwa informacji potrzebnych do rozpatrywania spraw. Właściwy minister zapewnia, aby komisje stałe i inne organy parlamentu miały dostęp bez zwłoki do niezbędnych dokumentów i innych informacji, będących w posiadaniu władz. Każda komisja stała ma prawo do otrzymywania informacji od Rady Państwa lub właściwego ministerstwa w sprawach będących w zakresie kompetencji komisji. Komisja stała może na podstawie informacji przyjąć uwagi kierowane do Rady Państwa lub ministerstwa.

Komisje śledcze, pierwszy stwierdzony przypadek w parlamentaryzmie angielskim w 1340r., w sprawie wydatkowania środków finansowych, Współcześnie występuje kilka odmian komisji o charakterze śledczym: Komisje stałe np. model brytyjski (stałe komisje resortowe, obejmujące swoim zakresem obszary działania rządu), występują w ograniczonym zakresie w Niemczech (Komisja Obrony), w Hiszpanii (Komisja ds. Statusu Deputowanych), we Francji, Szwecja (Komisja Konstytucyjna), Norwegia (Komisja Kontroli, Komisja Protokolarna), Finlandia (Komisja Finansów). Art. 153 Konstytucji Szwajcarii (…) 4. Komisjom przy wypełnianiu ich zadań przysługuje prawo do informacji, prawo wglądu i uprawnienia śledcze. Ich zakres określa ustawa.

Przykład norweski – Komisja Konstytucyjna, badająca protokoły z posiedzeń Rady Państwa w zw. z § 30 Konstytucji Norwegii: W Radzie Państwa prowadzony jest protokół ze wszystkich rozpatrywanych spraw. Sprawy dyplomatyczne, które rozstrzygane są w Radzie Państwa z zachowaniem tajemnicy, umieszczane są w specjalnym protokole. To samo dotyczy tych spraw dowództwa wojskowego, o których Rada Państwa rozstrzygnęła z zachowaniem tajemnicy. Każdy, kto zasiada w Radzie Państwa, ma obowiązek otwarcie wypowiadać swoją opinię, a Król zobowiązany jest jej wysłuchać. Niemniej Król podejmuje decyzję według własnego uznania. Jeżeli któryś z członków Rady Państwa jest zdania, że decyzja Króla koliduje z formą państwa lub Prawami Królestwa, lub jest jawnie szkodliwa dla Królestwa, jego obowiązkiem jest złożyć wyraźny protest oraz dołączyć swoją opinię do protokołu. Kto nie zaprotestuje w podobny sposób, uznany będzie za akceptującego decyzję Króla i poniesie za to odpowiedzialność w sposób, który zostanie następnie określony oraz może zostać postawiony przez Odelsting w stan oskarżenia przed Trybunałem Królestwa.

§ 1 rozdział 12 szwedzkiego Aktu o formie rządu Komisja Konstytucyjna ma prawo kontrolować wykonywanie obowiązków przez członków Rządu oraz sposób ich pracy przy załatwianiu spraw rządowych. Komisja ma prawo dostępu do protokołów dotyczących decyzji rządowych i związanych z tym dokumentów. Każda inna komisja oraz każdy deputowany może skierować do Komisji Konstytucyjnej pisemne zapytanie dotyczące obowiązków i sposobu pracy członka Rządu. § 2 rozdział 12 szwedzkiego Aktu o formie rządu Obowiązkiem Komisji Konstytucyjnej jest, w uzasadnionych wypadkach, ale nie rzadziej niż raz w roku, zawiadomić Riksdag o swoich istotnych spostrzeżeniach poczynionych w trakcie kontroli. Riksdag może spostrzeżenia te przedłożyć Rządowi.

Komisje śledcze powoływane ad hoc, nadzwyczajne, np Komisje śledcze powoływane ad hoc, nadzwyczajne, np. Niemcy, Włochy, Czechy: Artykuł 82 Konstytucji Włoch Każda izba może zarządzić dochodzenia w sprawach stanowiących interes publiczny. W tym celu powołuje spośród swoich członków komisję tworzoną w sposób odzwierciedlający proporcje siły poszczególnych grup parlamentarnych. Komisja śledcza prowadzi dochodzenia i przesłuchania, dysponując takimi samymi uprawnieniami i podlegając takim samym ograniczeniom jak władza sądowa. Artykuł 76 Konstytucji Hiszpanii 1. Kongres i Senat oraz w określonych wypadkach obie Izby wspólnie, mogą powoływać komisje śledcze dla zbadania dowolnej sprawy o charakterze publicznym. Ich wnioski nie są wiążące dla sądów, ani nie wzruszają orzeczeń sądowych. Jednakże o wynikach śledztwa powiadamia się prokuraturę w celu podjęcia, gdy uzna to za uzasadnione, odpowiednich działań.

Artykuł 44 niemieckiej Ustawy Zasadniczej (1) Bundestag ma prawo, a na wniosek jednej czwartej liczby deputowanych obowiązek powołania komisji śledczej, która w postępowaniu jawnym przeprowadza niezbędne dowody. Jawność może zostać wyłączona. (2) Do postępowania dowodowego znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy postępowania karnego. Nie narusza to tajemnicy korespondencji, pocztowej i telekomunikacyjnej. (3) Sądy i władze administracyjne są zobowiązane do udzielenia pomocy prawnej i urzędowej. (3) Uchwały komisji śledczych nie podlegają rozpoznaniu przez sądy. Sądy mają swobodę w ustalaniu i ocenie stanu faktycznego stanowiącego podstawę dochodzenia. Art. 68 Konstytucji Grecji 2. Izba Deputowanych powołuje spośród swych członków komisje śledcze, na wniosek 1/5 ogólnej liczby deputowanych, przyjęty większością co najmniej 2/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. Powołanie komisji śledczych do rozpatrzenia spraw związanych z polityką zagraniczną i obroną narodową może nastąpić jedynie w przypadku opowiedzenia się za takim wnioskiem bezwzględnej większości ogólnej liczby deputowanych

Komisje powoływane na wniosek mniejszości (opozycji): w niemieckim Bundestagu (1/4 członków), w Grecji 1/5 deputowanych, w Portugalii 1/5 deputowanych i zagwarantowanym udziałem opozycji, a nawet przyznające funkcję przewodniczącego komisji śledczej przedstawicielowi opozycji (Chorwacja) Komisje powołane na skutek uchwały parlamentu: Francja (na wniosek frakcji), w Hiszpanii (na wniosek dwóch frakcji), Austria (na wniosek deputowanego) zakaz powoływania komisji śledczych (Szwecja, Norwegia, Finlandia) Komisje informacyjne, przygotowujące materiały dla parlamentu, pozwalające mu na lepszą orientację w zagadnieniach stanowiących obszar przyszłej legislacji, np. Francja, Włochy (dawniej tzw. komisja ankietowa) Francja – misje informacyjne (skład 10 członków Zgromadzenia Narodowego, raporty pisemne)

Szczególne przykłady skandynawskie: Rozdział 10 § 6 szwedzkiego Aktu o formie rządu Rząd powinien na bieżąco informować Doradczą Radę Spraw Zagranicznych o stosunkach międzynarodowych, mających znaczenie dla Królestwa oraz przeprowadzać, w miarę potrzeby, konsultacje z Radą. Rząd powinien, w miarę możliwości, przeprowadzić konsultacje z Radą we wszystkich sprawach większej wagi. Rozdział 10 § 7 szwedzkiego Aktu o formie rządu Doradcza Rada Spraw Zagranicznych składa się z Przewodniczącego Riksdagu i dziewięciu innych deputowanych wybieranych przez Riksdag. Doradcza Rada Spraw Zagranicznych zbiera się na wniosek Rządu. Rząd ma obowiązek zwołać Radę, jeżeli tego żąda co najmniej czterech członków Rady. Posiedzeniom Rady przewodniczy Głowa Państwa, a w razie zaistnienia przeszkody, premier. Członek Doradczej Rady Spraw Zagranicznych oraz osoby z nim związane powinny zachować ostrożność w przekazywaniu informacji uzyskanych w tym charakterze. Przewodniczący obradom Rady może zarządzić bezwarunkową tajność prac.

§ 19 ust. 3 Konstytucji Danii Folketing wyłoni ze swego grona Komitet Spraw Zagranicznych, którego rady rząd będzie zasięgał przed podjęciem każdej decyzji o poważniejszym znaczeniu dla polityki zagranicznej. Ustawa ureguluje zasady dotyczące Komitetu Spraw Zagranicznych.

Kontrola wydatków publicznych Kontrola wydatków z kasy państwa ma długą tradycję, z reguły wiążącą się z próbą ograniczania samowoli monarszej w wydatkowaniu środków pochodzących z danin publicznych nakładanych przez monarchę. Początki instytucjonalizacji kontroli państwowej w tym obszarze znane były średniowiecznym państwom Półwyspu Iberyjskiego: Hiszpanii i Portugalii. Francja Komisja Finansów Zgromadzenia Narodowego powołuje specjalnych sprawozdawców, którzy badają wykonanie budżetu przez każdy z resortów w oparciu o specjalną ankietę. Ponadto Zgromadzenie Narodowe otrzymuje sprawozdanie Trybunału Obrachunkowego o wykonaniu budżetu przez rząd; brak instytucji absolutorium dla rządu.

Wielka Brytania Komisja Rachunków Publicznych Public Accounts Committee (PAC) na czele której zwyczajowo stoi jeden z najważniejszych polityków (posłów) opozycyjnych. Jej celem jest sprawdzenie czy wydatki rządowe zgodne są celami ustalonymi przez parlament. Komisja wspierana jest przez Kontrolera i Audytora Generalnego Czerwona Księga zawiera informację o poniesionych wydatkach, przedstawiana przez rząd weryfikowana przez Komisję Rachunków Publicznych Izby Gmin we współpracy z Kontrolerem i Audytorem Generalnym, który kontroluje rachunki urzędów i zajmuje się wydajnością, gospodarnością i skutecznością działania

Włochy - sprawozdanie ministra ds Włochy - sprawozdanie ministra ds. budżetu oraz sprawozdanie Trybunału Obrachunkowego, brak absolutorium Kraje skandynawskie – szczegółowa kontrola finansowa traktowana jako rekompensata tolerowania rządów mniejszościowych, wspierana przez rewidentów powoływanych przez parlament w Szwecji (6), Danii (5), Norwegii (5) i Finlandii (3) § 90 Konstytucji Finlandii z 1999r. Nadzór i kontrola finansów publicznych Parlament nadzoruje finanse publiczne i realizację budżetu państwa. W tym celu parlament wybiera spośród deputowanych rewidentów państwowych. Kontrola finansów publicznych i przestrzegania budżetu państwa należy do niezależnego Urzędu Rewidentów Państwowych afiliowanego przy parlamencie. Szczegółowe przepisy dotyczące działalności i obowiązków rewidentów państwowych określa ustawa. Rewidenci państwowi i Urząd Rewidentów Państwowych mają prawo żądać wszelkich, niezbędnych dla wykonywania ich obowiązków, informacji od władz i innych podmiotów podlegających kontroli.

Wyspecjalizowane organy kontroli, rodzaje: Trybunały Obrachunkowe – specjalne sądy, kontrolujące wydatkowanie środków publicznych ale także orzekające o konsekwencjach niewłaściwego prowadzenia operacji finansowych, nakładające kary, zasądzające odszkodowania, niezależne od parlamentu i rządu – Belgia, Francja, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy; Izby Obrachunkowe – organy działające według procedur quasi – sądowych lecz bez uprawnień orzeczniczych, niezależne od rządu lecz współpracujące z parlamentem – Niemcy, Austria; Organy jednoosobowe, podlegające parlamentowi lub wspomagające jego działalność w zakresie kontroli wydatków publicznych – Kontroler Państwowy Danii, Urząd Kontroli Państwowej Finlandii, Kontroler i Audytor Generalny Irlandii, Kontroler i Audytor Generalny Wielkiej Brytanii, stojące na czele aparatu administracyjnego; Urząd Kontroli podległy rządowi – Szwecja Przedmiot działania: działalność administracji rządowej, w Belgii, Austrii, Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech także władz regionalnych

Artykuł 114 niemieckiej Ustawy Zasadniczej (1) Federalny minister finansów jest zobowiązany do składania Bundestagowi i Bundesratowi w ciągu następnego roku obrachunkowego sprawozdań o wszystkich wpływach i wydatkach, jak również o majątku i zadłużeniu w celu udzielenia Rządowi Federalnemu absolutorium. (2) Federalna Izba Obrachunkowa, której członkom przysługuje niezawisłość sędziowska, bada sprawozdania jak również gospodarność i rzetelność wykonywania budżetu, i gospodarowania. Składa ona poza Rządem Federalnym coroczne sprawozdania bezpośrednio Bundestagowi i Bundesratowi. Pozostałe uprawnienia Federalnej Izby Obrachunkowej regulowane są w drodze ustawy federalnej.

Artykuł 136 Konstytucji Hiszpanii 1. Trybunał Obrachunkowy jest najwyższym organem kontroli rachunków i działalności gospodarczej państwa, a także sektora publicznego. Podlega on bezpośrednio Kortezom Generalnym i sprawuje swoje funkcje z ich upoważnienia w zakresie badania i zatwierdzenia zamknięcia rachunków państwowych. 2. Rachunki państwa i publicznego sektora państwowego są przedkładane Trybunałowi Obrachunkowemu i są przez niego kontrolowane. Trybunał Obrachunkowy, bez uszczerbku dla swych uprawnień, przekazuje Kortezom Generalnym roczną informację, w której, gdy zachodzi taka potrzeba, komunikuje o powstałych przekroczeniach lub o wypadkach powstania, jego zdaniem, przesłanek odpowiedzialności. 3. Członkowie Trybunału Obrachunkowego cieszą się taką samą niezawisłością i nieusuwalnością jak sędziowie; dotyczą ich te same przypadki niepołączalności ich stanowiska z innymi funkcjami.

Artykuł 100 Konstytucji Włoch Trybunał Obrachunkowy wykonuje kontrolę wstępną legalności aktów rządu oraz także kontrolę następczą w zakresie zarządzania budżetem państwa. Uczestniczy, w wypadkach i w formach określonych przez ustawę, w kontroli zarządzania finansowego instytucji subwencjonowanych przez państwo w trybie zwykłym. Wynik dokonanej kontroli przedstawia bezpośrednio izbom. Artykuł 107 Konstytucji Portugalii Wykonanie budżetu podlega kontroli Trybunału Obrachunkowego i Zgromadzenia Republiki, które ocenia i przyjmuje ogólne rachunki państwa, w tym rachunki systemu zabezpieczenia społecznego, na podstawie opinii wydanej przez Trybunał.

Artykuł 76 Konstytucji Holandii Porucza się Powszechnej Izbie Obrachunkowej badanie dochodów i wydatków państwa. Artykuł 77 Konstytucji Holandii 1. Członków Powszechnej Izby Obrachunkowej powołuje się dożywotnio dekretem królewskim spośród trzech kandydatów zaproponowanych przez Drugą Izbę Stanów Generalnych. Art. 97 (1) Konstytucji Czech Najwyższy Urząd Kontroli jest organem niezawisłym. Sprawuje kontrolę gospodarowania majątkiem państwowym oraz wykonania budżetu państwa.

Artykuł 180 Konstytucji Belgii Członków Izby Obrachunkowej powołuje Izba Reprezentantów na okres wskazany w ustawie. Izba Obrachunkowa powołana jest do kontroli i rozliczania wydatków administracji ogólnej i wszystkich zobowiązanych wobec skarbu państwa. Czuwa ona, by żadna pozycja wydatków nie została przekroczona i by nie dokonywano przenoszeń środków z innych pozycji. Izba wykonuje również ogólną kontrolę operacji odnoszących się do założeń i do odzyskiwania praw nabytych przez państwo, w tym i dochodów fiskalnych. Izba powołana jest także do sprawdzania wydatków różnych dziedzin administracji państwa i uprawniona do żądania w tym celu wszelkich niezbędnych informacji. Ogólne sprawozdanie z wykonania budżetu państwa jest przedkładane izbom parlamentu wraz z uwagami Izby Obrachunkowej.

Kontrola parlamentarna użycia sił zbrojnych poza granicami kraju Generalnie, użycie sił zbrojnych pozostaje w gestii egzekutywy. Jednak coraz częstsza praktyka użycia sił zbrojnych poza granicami kraju w celach innych niż stricte militarne (misje pokojowe, misje stabilizacyjne), choć niekiedy trudne do wyraźnego zdefiniowania (przykład roli holenderskich sił zbrojnych w Srebrenicy) prowadzi w niektórych państwach do uzależnienia decyzji rządu w sprawie wysłania sił zbrojnych poza granicę od decyzji parlamentu. Przykładowo, takie państwa jak Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Węgry wymagają wcześniejszej zgody parlamentu na wysłanie wojsk poza granicę (np. w Irlandii dot. wysłania powyżej 12 żołnierzy, w Szwajcarii powyżej 100 żołnierzy na okres dłuższy niż 3 tygodnie). W Niemczech projekt decyzji rządu o wysłaniu wojsk poza granicę kraju przesyłany jest do Bundestagu i uważa się za zaakceptowany jeśli w przeciągu 7 dni żadna frakcja lub grupa co najmniej 5% deputowanych nie wystąpi z wnioskiem o podjęcie w tej sprawy formalnej uchwały.

Parlamentarna kontrola służb specjalnych Kontrola parlamentarna służb specjalnych (głównie w drodze powoływania komisji parlamentarnych) jest stosunkowo nowym zjawiskiem i rozpoczyna się z reguły w latach 70 i 80 - tych XX wieku. Było to reakcją na szereg ujawnionych przez media skandali związanych z udziałem tych służb, powołania komisji badających nadużycia służb, a w konsekwencji także powstających na szerszą skalę pierwszych w historii regulacji ustawowych, odnoszących się do tego obszaru działania państwa, np. w Niemczech w 1990 r., w Wielkiej Brytanii w 1994 r., w Norwegii w 1995 r., czy we Francji w 2007 r. Zarówno wspomniane regulacje prawne, jak i konkretne instrumenty kontrolne parlamentu traktowane są współcześnie jako próba wzmocnienia pozycji parlamentu vis a vis rządu, silnego także swymi kompetencjami w zakresie dysponowania służbami specjalnymi.

Wspomniane afery, a także związane z tym próby wprowadzenia różnego rodzaju środków zaradczych lepiej uświadomiły opinię publiczną, ale przede wszystkim parlamentarzystów, że służby specjalne podlegając rządowi lub jego członkom, stają się siłą rzeczy fragmentem aparatu państwowego wymagającym kontroli parlamentarnej. W dyskusji nad powoływaniem organów parlamentarnych dysponujących zadaniami i kompetencjami kontrolnymi wobec służb specjalnych, podnosi się często argument, że specyfika tych służb może sprawiać, że ich zasadnicze zadanie jakim jest ochrona bezpieczeństwa publicznego, może przerodzić się w aktywność o charakterze antydemokratycznym. Kontrola parlamentarna, jako wyraz działania reprezentantów suwerena ma przeciwdziałać takim tendencjom.

Współcześnie obserwujemy dwojakiego rodzaju rozwiązania dotyczące zakresu kontroli parlamentarnej służb specjalnych. Pierwsza, stosunkowo wąska grupa państw, wyposaża parlamenty w szeroki zakres kontroli obejmujący zarówno ocenę kierunków działania służb, kontrolę podejmowanych operacji, ich legalności i efektywność, w tym także ich finansowanie (Kanada, Argentyna, USA). Założeniem takiego rozwiązania jest stworzenie mechanizmu, który za cenę daleko posuniętej, wnikliwej i szczegółowej ingerencji kontrolnej parlamentu, legitymuje aktywność zawodową służb specjalnych. Mimo wszystko jednak pewnym niebezpieczeństwem takiego rozwiązania jest trudna do wykluczenia w przypadku instytucji działających w środowisku tajności, możliwość autoryzacji a priori przez reprezentację suwerena działań, o których nie była poinformowana w sposób pełny i rzetelny.

Pośród państw europejskich opierających się na systemie parlamentarnym dominuje jednak stosunkowo ograniczony zakres kontroli parlamentarnej. Ma ona przedmiotowo wybiórczy charakter i obejmuje pewne ustalone priorytety, jak np. budżet czy generalne kierunki prowadzonej działalności. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii poddane są kontroli organy zarządzające służbami oraz przyjęta przez nie polityka, jednak bez ingerencji w sferę operacji tych służb. Z kolei w Norwegii kontrola parlamentarna skupia się na przestrzeganiu przez służby praw człowieka, w tym m.in. prawa do prywatności oraz praworządności ich działania, jednak także bez ingerencji w sferę operacyjną. Podobny zakres działania posiada niemieckie Parlamentarne Gremium Kontrolne, organ Bundestagu, który sprawuje kontrolę efektywności i legalności działań trzech służb specjalnych znajdujących się w jej pieczy. Takie wybiórcze podejście daje możliwość ścisłego monitorowania wybranych zagadnień, jednak nie pozwala parlamentowi uzyskać pełnej opinii o całokształcie działań służb specjalnych, co osłabia funkcję kontrolną legislatywy i wiarygodność społeczną parlamentarnej autoryzacji aktywności wspomnianych służb.

Kontrola parlamentarna przyjmuje różnorodne formy i inne podejście organizacyjne. Niemcy posiadają stosunkowo najdłuższą, zapoczątkowaną w 1978 r. historię powoływania 11 osobowego organu stricte parlamentarnego, wybieranego przez Bundestag na początku kadencji spośród parlamentarzystów, co prawda z generalnym uwzględnieniem zasady zachowania parytetu reprezentowanych w parlamencie ugrupowań, ale z wyraźną przewagą ugrupowań rządzących. Nieco inny mechanizm przyjęła Wlk. Brytania powołując ustawowo 9 osobową Komisję (Intelligence and Security Committee) składała się z deputowanych do obu izb parlamentu, lecz powoływaną przez premiera po konsultacji z liderem opozycji. Obecnie członkowie Komisji powoływani są przez parlament na podstawie przedłożenia premiera (w skład komisji wchodzą, a niekiedy także jej przewodniczą, osoby z pewnym doświadczeniem w sferze funkcjonowania służb specjalnych np. były minister obrony czy minister ds. Irlandii Północnej). W Norwegii od 1996 r. Storting powołuje wąską, siedmioosobową komisję, składającą się z ekspertów, z udziałem Audytora Generalnego i obu ombudsmanów.  

Szczególne przypadki instrumentów kontrolnych w państwach o systemach parlamentarnych Grecja – petycje obywateli przesyłane do parlamentu mogą być następnie przedmiotem wystąpienia parlamentarzysty do odpowiedniego ministra (art. 125 Regulaminu) Portugalia - zgodnie z art. 178 ust. 3 Konstytucji „petycje kierowane do Zgromadzenia są rozpatrywane przez poszczególne komisje lub przez komisję specjalnie w tym celu powołaną, która może wysłuchać opinii pozostałych komisji właściwych rzeczowo, przy czym w każdym przypadku można zwrócić się o złożenie zeznań do każdego obywatela.” Hiszpania – zgodnie z art. 77 Konstytucji, „izby mogą otrzymywać petycje indywidualne i zbiorowe, zawsze złożone na piśmie; zakazane jest przedkładanie petycji bezpośrednio przez manifestacje obywateli. Otrzymane petycje Izby mogą kierować do Rządu. Rząd jest zobowiązany na żądanie Izb ustosunkować się do ich treści.”

Art.   139 Konstytucji Rumunii IZBA OBRACHUNKOWA     (1) Izba Obrachunkowa sprawuje nadzór nad sposobem kształtowania, zarządzania i wykorzystywania zasobów finansowych państwa oraz sektora publicznego. W zakresie określonym ustawą Izbie Obrachunkowej przysługują także kompetencje sądownicze.     (2) Izba Obrachunkowa przedstawia każdego roku Parlamentowi sprawozdanie dotyczące rachunków objętych narodowym budżetem publicznym z poprzedniego roku budżetowego, w tym również stwierdzone nieprawidłowości.     (3) Na żądanie Izby Deputowanych lub Senatu, Izba Obrachunkowa kontroluje sposób zarządzania zasobami publicznymi i składa sprawozdanie o stwierdzonych faktach.     (4) Członkowie Izby Obrachunkowej, mianowani przez Parlament, są niezawiśli i nieusuwalni, zgodnie z ustawą. Podlegają tym samym zakazom niepołączalności pełnienia innych funkcji, jak te przewidziane ustawą w stosunku do sędziów.