dr. hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN

Jadłospis  Przystawka: dane zmysłowe  Zupa: czym miałyby być qualia?  Wersja standardowa  Kawosze Dennetta  Wersje rozwodnione qualiów  Panprotopsychizm  Ślepota na zmianę  Świadomość dostępu a ślepota na zmianę…

Dane zmysłowe  G.E. Moore ( ) – jeden z twórców filozofii analitycznej, wprowadził pojęcie danych zmysłowych  Teorię rozwijali też Bertrand Russell ( ) i A. J. Ayer ( )  Postrzeżenie odbywa się za pośrednictwem danych zmysłowych, które są konkretnymi jakościami, a nie abstraktami, są dane bezpośrednio i prywatnie.

Typowe cechy danych zmysłowych  Są realne – w przeciwieństwie do danych zmysłowych.  Są dane bezpośrednio (znane nie przez opis).  Są osobne od postrzeganych przedmiotów i aktów postrzegania.  Mają własności, które wydają się mieć.  Ich własności są określone (to np. zawsze określony odcień czerwieni).  Są prywatne.

Argument z iluzji  Widzę czerwony przedmiot w ciemnym pokoju.  Ten przedmiot wydaje się czarny.  Ale nie jest czarny.  Więc to, co postrzegam, to nie przedmiot, lecz dane zmysłowe tego przedmiotu.

Fenomenalizm i monizm neutralny  Russell spekulował, że świat składa się z danych zmysłowych, bo to je postrzegamy.  Fenomenalizm: istnieją tylko aktualne i możliwe dane zmysłowe. I nic więcej (John Stuart Mill, Ernst Mach, neopozytywizm).

Replika J.L. Austina  Nieprawda, ja widzę po prostu czerwony przedmiot w ciemnym pokoju i takie przedmioty w ciemnych pokojach są trudne do odróżnienia od czarnych.  Ale postrzegam po prostu przedmiot, nie daną zmysłową. Nie ma sensu postulować bytu pośredniego.  Po krytyce Austina (1962) dane zmysłowe wyszły z filozoficznej mody i stały się starociem.

Qualia  W dyskusji nad świadomością pojawiło się pojęcie bardzo podobne do danych zmysłowych: qualia.  Są to jakości przeżyć świadomych, którym tradycyjnie przypisuje się kilka istotnych własności.

Qualia (wg charakterystyki Dennetta)  Są niewyrażalne.  Są własnościami wewnętrznymi przeżyć.  Są prywatne.  Są dostępne bezpośrednio.  Przez to niepowątpiewalne.

Własność wewnętrzna  X jest własnością wewnętrzną Y-ka ztw Y miałby X, nawet gdyby nie istniał żaden inny przedmiot.  Uwaga: to może też być własność relacyjna między częściami Y-ka.  Posiadanie określonej powierzchni przez kwadrat jest jego własnością wewnętrzną: nic innego oprócz kwadratu nie musi istnieć.  Podobnie ma być z qualiami: może istnieć samo przeżycie, bez znaczenia, czy jest jakiś przedmiot percepcji, pamięci itd., czy nie.

Kawosze, którym obrzydło picie kawy Maxwell House  Sanborn i Chase – degustatorzy kawy Maxwell House  Chase do Sanborna: moje odczucie smaku wyszlachetniło się, kawa Maxwell już mi nie smakuje.  Sanborn do Chase’a: to prawda, kawa Maxwella jest niedobra, ale zapewne dlatego, że moje kubki smakowe się zużyły.  I tego sporu nie da się rozstrzygnąć. Bo nie możemy rozróżnić poznawczo tych sytuacji.

Co się zmieniło?  Pamięć o qualiach (pośrednia wiedza)?  A może same qualia, ich treść?  Wnioski Dennetta:  Nie są znane bezpośrednio!  Badanie kubków smakowych nie pomoże, bo one nie mają związku z prywatnymi własnościami.  Ale jeśli tak, to nie wiadomo, czy się mylimy co do ich treści, czy z powodu pamięci.  A skoro pamięć jest tak istotna, to nie zależą tylko od jednego przeżycia, tylko od całego zaplecza pamięciowego. Nie są własnościami wewnętrznymi.

Dennett nie neguje istnienia świadomości  Radykalni dualiści często malują Dennetta jako odrzucającego istnienie świadomych przeżyć.  On nic takiego nigdy nie pisał ani nie mówił.  On tylko twierdzi, że tradycyjne pojęcie qualiów jest niespójne i po prostu trzeba z niego zrezygnować.  I wbrew pozorom dualiści właśnie to zrobili!

Wersja rozwodniona  Przyznaje się możliwość pomyłki co do qualiów, a więc nie są niepowątpiewalne.  Ale nadal mają być dostępne bezpośrednio i niewyrażalne.  Zwykle jednak traktowane są jako własności wewnętrzne.

Pan(proto)psychizm  Pozytywna koncepcja Chalmersa  Otóż istnieją qualia, które są związane ze stanami mózgu tylko prawami przyrody (a nie pojęciowo – dlatego to jego zdaniem jest dualizm).  One występują wszędzie tam, gdzie jest informacja (w sensie strukturalnym).  Czyli tam, gdzie są jakiekolwiek różnice fizyczne.

Problem agregacji  Ale jak z protoświadomości kwarków tworzy się świadomość Chalmersa?  Teoria Chalmersa nie ma żadnej odpowiedzi na to pytanie.  I jego dualistyczna teoria też nie pozwala rozwiązać problemu Marii: co z tego, że wszystko jest świadome. Jak to ma pomóc Marii-neurolożce, aby się już więcej nie dziwiła?

Kolejna polemika Dennetta  Skoro są tak bezpośrednio znane, to dlaczego nie widać Lacana?  Albo mamy bezpośrednią znajomość i choć Lacan jest w polu widzenia, to nie jesteśmy go świadomi, ale wtedy istnieją niepostrzegane, nieświadome qualia. To dosyć dziwne.  Albo nie mamy bezpośredniej znajomości, lecz wtedy qualia nie są znane bezpośrednio.  Nierozwiązywalny dylemat dla zwolennika qualiów…

A może by tak… nieświadome qualia?  Ned Block – istnieją dwa rodzaje świadomości:  świadomość dostępu (której dotyczy łatwy problem),  świadomość fenomenalna (czyli związana z qualiami).  I mogą być zdysocjowane. A więc mogłyby istnieć niedostępne qualia. Ale w jaki sposób one mają być jednak świadome?

Eksperyment Sperlinga  Zadanie: zapamiętać jak najwięcej liter.

Eksperyment Sperlinga

H B X V M F Z T P G W Q

Eksperyment Sperlinga

Ile liter było widać?  Zwykle ludzie potrafią podać tylko cztery.

A teraz wariacja  Proszę zapamiętać tylko jeden wiersz.

Eksperyment Sperlinga

A Z Q T D R B W O J H B

Eksperyment Sperlinga

A teraz?  Zwykle pamięta się dobrze cztery literki.  No to zróbmy to jeszcze raz, bo to zabawne.

Eksperyment Sperlinga

W E R H Ł K R T Q Z V M

Eksperyment Sperlinga

Wnioski?  Nie było wiadomo, gdzie pojawi się strzałka. A więc pamięć ikoniczna musiała przechowywać jakoś 12 liter.  Ale szybko ta pamięć zanika.  Ned Block twierdzi, że to jest właśnie świadomość fenomenalna: świadomość, do której dostęp może być zakłócony.  Ale dlaczego nazywać pamięć ikoniczną „świadomością”?

Ślepowidzenie (blindsight)  Osoby z uszkodzoną korą wzrokową V1 : one nie rozpoznają przedmiotów, ale kiedy kazać im zgadnąć, zgadują zwykle poprawnie.  Dobrze włożą list do skrzynki.  I złapią piłkę.  To dlatego, że mają nieuszkodzenie widzenie w szlaku grzbietowym, a uszkodzone w brzusznym.

Superślepowidzenie: koncepcja Blocka  Ale takie osoby można by w sumie nauczyć sprawnie działać: nie miałyby świadomości fenomenalnej przedmiotów, ale miałyby dostęp.  Replika Dennetta, A. Noe i K. O’Regana:  W ślepowidzeniu informacji jest bardzo mało. Gdyby było tyle, ile postuluje Block, byłaby to po prostu zwykła świadomość nieodrożnialna od widzenia.

Podsumowanie  Qualia w wersji tradycyjnej bardzo zalatują danymi zmysłowymi.  W wersji rozwodnionej są częściej przyjmowane, ale nawet wtedy jest kłopot z ich bezpośredniością.  Wyjściem mogłaby być teoria Blocka, ale ona postuluje osobliwą nieświadomą świadomość…

Dalsze lektury  Poza Dennettem i Chalmersem można też poczytać pouczający tekst A. Noe i K. O’Regana o percepcji:  w wersji polskiej – O’Regan, J. K., & Noë, A. (2008). Sensomotoryczne ujęcie widzenia i świadmości wzrokowej. In A. Klawiter (Ed.), A. Gruszka (Trans.), Formy aktywności umysłu. Ujęcia kognitywistyczne (pp. 138–236). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.  w wersji oryginalnej – lepsza, bo z komentarzami! – O’Regan, J. K., & Noë, A. (2001). A sensorimotor account of vision and visual consciousness. The Behavioral and Brain Sciences, 24(5), 939–73; discussion 973–1031.