Co rośnie w rzece ? Flora Słupi

Systematyka i jej podstawowe zadania Badacze rozpoznali na Ziemi około 2 milionów gatunków żywych organizmów. Gatunków roślinnych jest około 500 tysięcy, zaś zwierzęcych – 1,5 miliona. Co rok przyrodnicy odkrywają i opisują nowe formy. Dzięki systemowi klasyfikacji informacje o świecie roślin i zwierząt są uzupełniane i weryfikowane. Systematyka klasyfikacyjna ma na celu odtwarzanie przebiegu procesu historycznego rozwoju organizmów. Pełni także ogromną rolę w botanice, zoologii, przy podejmowaniu badań ekologicznych czy ochronie środowiska.

Systematyka - jej głównym założeniem jest analiza cech morfologicznych¹ i anatomicznych. Analiza ta obejmuje swoim zasięgiem wielość cech, które są w odpowiedni sposób porządkowane. System ten nie jest sztywny- w miarę zdobywania nowych informacji i weryfikowania już istniejących - jest on modyfikowany. Ważną cechą obecnie uznanego systemu klasyfikacyjnego jest jego hierarchiczna budowa. Chodzi o to, że jednostki niższe łączone są w wyższe, a te z kolei w jeszcze wyższe kategorie. Oprócz zasadniczych jednostek taksonomicznych, którymi są gatunek, rodzaj, rząd, gromada, typ, królestwa – w razie potrzeby tworzone są jednostki pomocnicze ( np. podgatunek, podrodzaj, nadrodzina, podtyp itp.). ¹ morfologia – dotyczy postawy, budowy

W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszy się podział organizmów na trzy jednostki: królestwo roślin, królestwo zwierząt, królestwo Protista – do tego zalicza się organizmy jednokomórkowe oraz takie organizmy, które nie mają wyspecjalizowanych tkanek ( jak bakterie, glony, grzyby, pierwotniaki).

ekologia Na ekosystem składają się dwa składniki: Ekosystem – jedno z podstawowych pojęć w ekologii. Termin ten został utworzony przez brytyjskiego ekologa Arthura Tansley'a w 1930 (opublikowany w 1935 jako skrót od angielskich słów ecological system. Na ekosystem składają się dwa składniki: biocenoza – czyli ogół organizmów występujących na danym obszarze powiązanych ze sobą w jedną całość różnymi zależnościami, biotop – czyli nieożywione elementy tego obszaru, a więc: podłoże, woda, powietrze (środowisko zewnętrzne). Ekosystem stanowi funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii między biocenozą i biotopem. Ekosystem stanowi największą jednostkę funkcjonalną biosfery.

staw las dżungla łąka moczary rafa koralowa pole – agroekosystem Przykłady ekosystemów: staw las dżungla łąka moczary rafa koralowa pole – agroekosystem plantacja sosnowa ocean wybrzeża morskie dolny bieg rzeki

Ekosystem ma zazwyczaj czteropoziomową strukturę pokarmową Ekosystem ma zazwyczaj czteropoziomową strukturę pokarmową. Te poziomy to: środowisko abiotyczne – materia nieożywiona w środowisku, /promieniowanie słoneczne, atmosfera i jej skład, powierzchnia litosfery z jej rzeźbą i składnikami (np. glebą), hydrosfera/. producenci – organizmy samożywne, które użytkują wyłącznie abiotyczną część ekosystemu, konsumenci – organizmy cudzożywne (głównie zwierzęta), reducenci – destruenci czyli bakterie i grzyby powodujące rozkład materii organicznej.

Podstawowy podział ekosystemów: lądowe wodne sztuczne naturalne

Podstawą właściwego funkcjonowania ekosystemu rzecznego jest odpowiednie bogactwo i zróżnicowanie mikrosiedlisk. Zbiór mikrosiedlisk w dzikiej rzece przyrównać można do luksusowo wyposażonego mieszkania, w którym znajdują się miejsca do odpoczynku, przyrządzania i spożywania pokarmów, snu – miejsca niezbędne do prowadzenia wszystkich czynności życiowych. Rzeka po regulacji, w której efekcie niszczonych jest wiele mikrosiedlisk, przypomina ogołocone mieszkanie, nie nadające się do normalnego życia.

Mikrosiedliska zapewniają hydrobiontom schronienie, odbywanie rozrodu, zdobywanie pożywienia, odpoczynek. Różne gatunki lub stadia rozwojowe tego samego gatunku wymagać mogą zupełnie innych mikrosiedlisk - np. narybek płycizn lub stref kamienistego dna zapewniającego kryjówki, dorosłe ryby - strefy otwartej wody.

Rzeka zmeliorowana

Krainy rzeczne Tienemann (1925) podzielił cieki według gatunków ryb przewodnich (gatunku głównej ryby łownej) na: źródło, krainę pstrąga, lipienia, brzany, leszcza oraz strefę ujściową (występuje tam jazgarz i słonowodne płastugi). Zasięg poszczególnych krain w rzece jest zależny od konfiguracji terenu i klimatu, a określany jest spadkiem wody i kształtem koryta. Czynnikiem decydującym o charakterze cieku jest prędkość przepływu wody, z którą ściśle wiąże się charakter dna, temperatura wody i zawartość tlenu w wodzie. Czynniki te determinują występowanie odpowiednich organizmów roślinnych i zwierzęcych.

jednak z dużymi wahaniami. Średnia, mogą wystąpić duże wahania Kraina   Pstrąga Lipienia Spadek Ponad 4 ‰ Ponad 1,5 ‰ Tempera-tura Latem poniżej 10 ˚ C, wahania małe poniże 10 ˚ C, Latem 15 – 20 ˚ C wodność Niewielka, jednak z dużymi wahaniami. Średnia, mogą wystąpić duże wahania

Tlen w stanie równowagi Ilość tlenu Duża, Tlen w stanie równowagi   Duża Dno Kamień/żwir Żwir/piach/muł Bioróż-norodność Ilościowość Mała Średnia Ryby Pstrąg potokowy, głowacz białopłetwy, minóg strumieniowy, minóg rzeczny, troć wędrowna, łosoś atlantycki Lipień, minóg strumieniowy, kleń, jelec, szczupak, okoń, płoć,

Flora Niektóre odcinki Słupi i jej dopływów mają charakter krainy pstrąga. Charakteryzują się bardzo ubogą florą, składającą się głównie z glonów i mszaków. Z roślin kwiatowych występuje: mięta nadwodna Mentha aquatica, przetacznik bobownik Veronica anagalis-aquatica, potocznik wąskolistny Berula erecta, a nawet niektóre rdestnice. Na kamienistym dnie w Słupi i jej dopływach spotkać można krasnorost o nazwie hildenbrandia rzeczna Hildenbrandia rivularis - gatunek objęty ochroną, wpisany do Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej sieci Natura 2000.

amfifity – rośliny ziemno – wodne występujące w strefie wahań poziomu wody np.: ponikło igłowate, żabieniec babka wodna, brzeżyca jednokwiatowa. Helofity – rośliny wynurzone tworzące przybrzeżne szuwary np.: trzcina pospolita, pałka szerokolistna, kosaciec żółty, mozga trzcinowata, oczeret jeziorny, tatarak zwyczajny, manna mielec.

Makrofity wodne - ogólny podział parwopotamidy – drobne rośliny zanurzone pod powierzchnią wody, np. rdestnica stępiona, włosienicznik; ryzofity - rośliny zakorzenione lub zakotwiczone wyrostkami pędów w podłożu tworzące bentos, dzielimy na: zanurzone pod powierzchnią wody np. moczarka kanadyjska; - rośliny o liściach pływających, np. grążel żółty; izoetydy - zomozielone podwodne rośliny rozetkowe, np. lobelia pleustofity - rośliny unoszące się na powierzchni wody lub toni wodnej, niezakotwiczone, które dzielimy na: rośliny podwodne unoszące się swobodnie w toni, np. rogatek sztywny; oraz – rośliny swobodnie pływające po powierzchni wody, np. rzęsa wodna

Rzeki włosienicznikowe – kraina lipienia Fakt ten oraz zróżnicowanie mikrosiedlisk wpływa na bogactwo gatunków roślin wodnych - makrofitów. Na wielu odcinkach cieki przybierają charakter rzeki włosienicznikowej - cennego siedliska przyrodniczego, chronionego w ramach Dyrektywy Siedliskowej sieci Natura 2000. Siedlisko to wyróżnia się występowaniem zakorzenionych w dnie roślin z pędami zanurzonymi w wodzie. Mogą to być rośliny trwale zanurzone w wodzie oraz takie, które zwykle występują w strefie brzegowej, natomiast pod wodą tworzą formę zanurzoną, o liściach różniących się od liści formy typowej. Inną grupę makrofitów charakterystycznych dla tego siedliska stanowią rośliny również zakorzenione w dnie, ale z liśćmi pływającymi po jej powierzchni

Rzeka włosienicznikowa

Charakterystyka rzek włosienicznikowych. Większość makrofitów tworzących roślinność rzek włosienicznikowych jest zimozielona. Rozmnażanie generatywne u tych roślin obserwuje się rzadko, rozprzestrzenianie zachodzi głównie poprzez mechaniczne odrywanie pędów (np. przez gałęzie drzew, czy wody wezbraniowe). Charakterystyczną cechą roślinności typowej dla tego siedliska jest występowanie poszczególnych gatunków w postaci jednogatunkowych płatów o jajowatym kształcie.

Wbrew nazwie w rzece włosienicznikowej nie muszą być obecne same włosieniczniki, mogą występować w niej inne spośród niżej omówionych gatunków wskaźnikowych. Aby poprawnie rozpoznać to siedlisko należy wziąć pod uwagę także inne cechy diagnostyczne jak np.: obecność żwirowego lub piaszczystego dna (prądolubne włosieniczniki i rzęśle dla rozwoju potrzebują dna przepuszczalnego, gdzie odbywa się wymiana wód powierzchniowych z podziemnymi); - trwałość przepływu wody; - niewielkie wahania stanu wód; - znaczna zasobność w wodę; - dobre warunki świetlne; - znaczna przezroczystość wody (niewielka ilość zawiesin); - obecność w wodzie wolnego dwutlenku węgla przyswajanego przez rośliny wskaźnikowe siedliska.

Reprezentatywne dla rzek włosienicznikowych gatunki Włosieniczniki (jaskry): rzeczny (Batrachium fluitans), skąpopręcikowy (Batrachium trichophyllum), wodny (Batrachium aquatile), tarczowaty (Batrachium peltatum), pędzelkowaty (Batrachium penicillatum); Rzęśle: hakowata (Callitriche hamulata), długoszyjkowa (Callitriche cophocarpa); rdestnica nawodna (Potamogeton nodosus). Włosieniczniki (Batrachium spp.) Włosieniczniki to wodni przedstawiciele rodziny jaskrowatych, swoją nazwę zawdzięczają nitkowato pociętym liściom podwodnym. Są roślinami zimozielonymi, co oznacza, że można je obserwować przez cały rok. Tworzą płaty o jajowatym kształcie. W okresie wegetacyjnym wykształcają liczne, białe kwiaty, wystające ponad powierzchnię wody. Ten piękny widok nawiązuje do kwitnącej łąki.

Kwitnący włosienicznik w korycie rzeki Skotawy.

Włosienicznik z widoczną heterofilią.

Rzęśle (Callitriche spp.) Pospolicie występujące rośliny wodne. Posiadają liście umiejscowione parami naprzeciwlegle, w wodzie tworzą jasnozielone płaty. Poszczególne gatunki rzęśli rozróżnia się na podstawie kształtu owoców, co jest trudne i wymaga specjalistycznej wiedzy. Najczęściej spotykanym gatunkiem tej grupy roślin w Polsce jest rzęśl długoszyjkowa (Callitriche cophocarpa), natomiast gatunkiem rosnącym tylko w czystych wodach jest rzęśl hakowata (Callitriche hamulata).

Rzęśl długoszyjkowa.

Reprezentatywne dla rzek włosienicznikowych gatunki makrofitów - formy podwodne roślin strefy brzegowej: Potocznik wąskolistny (Berula erecta), przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga), przetacznik bobownik (Veronica anagallis-aquatica), łączeń baldaszkowy (Butomus umbellatus), jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum), grążel żółty ( Nuphar lutea).

Potocznik wąskolistny – forma wynurzona i podwodna w korycie rzeki Słupi.

Potocznik wąskolistny (Berula erecta) Posiada drobne, białe kwiaty, skupione w baldachy. Wykształca liście pojedynczo- pierzaste. Łodyga w środku pusta, dorasta do ok. 1 m wysokości. W odróżnieniu do gatunku podobnego - marka szerokolistnego - na ogonku liściowym potocznika obecny jest jeden pierścień. Zasiedla brzegi oraz płytkie fragmenty wód, dla rzek włosienicznikowych charakterystyczna jest postać zanurzona tej rośliny.

Przetacznik bobowniczek – forma wynurzona.

Przetacznik bobownik (Veronica anagallis-aquatica) Roślina zimozielona, o drobnych, niebieskich kwiatach i nieco mięsistych, owalnych liściach umieszczonych na krótkich ogonkach. Kwiaty zebrane są w wyrastające z kątów liści groniaste kwiatostany. W odróżnieniu do dość podobnego - przetacznika bobownika, łodyga u tego gatunku jest pełna w środku. Tworzy różne formy siedliskowe, spośród których wskaźnikową dla rzek włosienicznikowych jest forma zanurzona.

Łączeń baldaszkowy - forma przybrzeżna rośliny na brzegu Słupi Łączeń baldaszkowy - forma przybrzeżna rośliny na brzegu Słupi. Jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum) Posiada kwiaty zebrane w główkowate, nierozgałęzione kwiatostany. Dla rzek włosienicznikowych charakterystyczne są formy zanurzone, o długich, wstęgowatych liściach, osiągających ponad 1 m. Jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym, zasiedlającym z reguły miejsca płytkie. Można ją pomylić z jeżogłówką gałęzistą lub najmniejszą.

Grążel żółty (Nuphar lutea) Roślina o żółtych kwiatach i zakorzeniona w dnie. Posiada grube kłącza, osiągające długość nawet do 4 m. Odznacza się obecnością dużych, sercowatych liści, pływających po powierzchni wody. Występuje głównie w wodach stojących, często zeutrofizowanych, gdzie wraz z grzybieniami białymi tworzy zbiorowisko roślinne tzw. zespół lilii wodnych. Wskaźnikiem rzeki włosienicznikowej jest forma podwodna tego gatunku, charakteryzująca się występowaniem liści sałatowatych, o falistym brzegu. Tu zajmuje nisze o spowolnionym przepływie wody. Podlega częściowej ochronie gatunkowej.

Reprezentatywne dla rzek włosienicznikowych gatunki makrofitów - mszaki trwale zanurzone w wodzie i glony: zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica), wątrobowiec skapanka falista Scapania undulata, hildenbrandia rzeczna (Hildenbrandia rivularis). Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Dość pospolicie występujący mech wodny z rozgałęzioną łodygą, na której występują 3 rzędy jajowatych listków. W rzekach porasta kamienie, powalone do wody pnie drzew, tworząc ciemnozielone płaty. Preferuje miejsca zacienione, wody czyste, miękkowodne i chłodne (do 20 °C), źle znosi sedymentację zawiesin i obrastanie glonami.

Mech zdrojek.

Hildenbrandia rzeczna (Hildenbrandia rivularis) Jest to słodkowodny glon z grupy krasnorostów, który występuje głównie w szybko płynących, czystych ciekach. Porasta kamienie, preferując ocienione miejsca w korytach rzek. Na kamieniach tworzy charakterystyczne, krwiste naloty. Należy do gatunków narażonych na wymarcie oraz podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

Hildenbrandia rzeczna w korycie rzeki Skotawy.

Hildenbrandia rzeczna - chroniona.

Rośliny niecharakterystyczne, niekiedy licznie występujące w siedlisku: Moczarka kanadyjska (Elodea canadensis), rdestnica kędzierzawa (Potamogeton crispus), rdestnica przeszyta (Potamogeton perfolistus), mięta nadwodna (Mentha aquatica), rzęsa drobna (Lemna minor), rzęsa trójrowkowa (Lemna trisulca). Moczarka kanadyjska (Elodea canadensis) Roślina zanurzona w wodzie z długą (do 3 m), silnie rozgałęzioną łodygą, zwykle zakorzenioną w podłożu. Liście siedzące, zebrane są po 3 w okółkach. Jest gatunkiem obcego pochodzenia, silnie ekspansywnym, zagrażającym rodzimej florze. Została zawleczona do Europy z Ameryki Północnej. W Polsce wytwarza jedynie kwiaty żeńskie, stąd może rozmnażać się tylko wegetatywnie.

Mięta nadwodna (Mentha aquatica) Roślina wieloletnia, o specyficznym przyjemnym zapachu. Posiada łodygę czterokanciastą i zwykle rozgałęzioną. Dorasta do wysokości ponad 80 cm. Ma liście jajowate, lub owalne do ok. 2-6 cm długości, owłosione. Kwiaty różowe lub liliowe, skupione w okółkach na szczycie łodygi i tworzące kuliste kwiatostany. Kwitnie od lipca do października. Rośnie nad brzegami wód. Dla rzek włosienicznikowych typowa jest zanurzona forma tej rośliny.

Mięta nadwodna.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki Powiększają powierzchnię dna czynnego, stanowiąc środowisko życia i bazę pokarmową dla konsumentów: owadów, skorupiaków, ślimaków i ryb.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki Miejsce schronienia dla narybku.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki Miejsce tarła ryb fitofilnych oraz innych hydrobiontów

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki Źródło tlenu powstałego w procesie fotosyntezy.

Różnicują układ prądów w korycie (układ bystrzy i zastoisk), wpływając na powstanie stref odpoczynku dla ryb

Stanowią podstawę (wraz z glonami, bentosem i rybami) nowoczesnych metod oceny jakości wód (bioindykatory).

Park Krajobrazowy „Dolina Słupi” 76-200 Słupsk, ul. Szarych Szeregów 14 Tel/fax 059 842 98 29 E-mail: pkds@pomorskieparki.pl www.dolinaslupi.pl