Badanie korpusowe europeizacji polskiego języka prawnego: ciągłość i zmiana dr Łucja Biel Instytut Lingwistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski l.biel@uw.edu.pl

Projekt EUROFOG Badanie korpusowe unijnego języka polskiego oraz jego wpływu na krajowy język prawny Czym różni się język przetłumaczonego prawa unijnego od krajowego języka prawnego (dopasowanie tekstowe eurolektu): Czy różnice znajdują odzwierciedlenie w poakcesyjnym języku polskiego prawa (europeizacja języka prawnego)? Grant habilitacyjny MNiSW nr 2251/B/H03/2010/38 Ł.Biel (2014) Lost in the Eurofog. The Textual Fit of Translated Law. Frankfurt am Mein: Peter Lang.

Europeizacja – czynniki kontekstowe Obowiązek przetłumaczenia unijnego dorobku prawnego acquis communautaire i dostosowania polskiego prawa do prawa unijnego przed przystąpieniem do UE w 2004 Bieżący obowiązek harmonizacji polskiego prawa z prawem unijnym Przetłumaczone na język polski rozporządzenia unijne wiążą w całości i są bezpośrednio stosowane w Polsce, natomiast dyrektywy wiążą co do celu i podlegają transpozycji do polskiego prawa. Transpozycja i harmonizacja odbywa się na podstawie tłumaczeń, które ze względu na złożoność procesu przekładu (np. przetwarzanie dwujęzyczne) podlegają różnym zniekształceniom, w tym interferencji z języka źródłowego (głównie angielskiego – 95%).

Zmiana struktury gatunków prawnych po przystąpieniu do EU Wejście Polski do UE zmieniło pojęcie polskiego języka prawnego, typologię i strukturę gatunków tekstów prawnych i prawniczych. Polski język prawny jest językiem prawa krajowego, ale również jest językiem prawa unijnego, które to prawo ma pierwszeństwo przed prawem krajowym. (zob. również Wojtak 2011: 76) Pierwszy typ zmiany

Polski język prawny Gatunek: akty prawne Polskojęzyczna wersja prawa unijnego Gatunek: unijne akty prawne Prawo pierwotne TRAKTATY ROZPORZĄDZENIA (bezpośrednio stosowane w PL) DYREKTYWY (podlegające transpozycji) Inne bezpośr. i pośrednio stosowane akty prawne Prawo krajowe (zharmonizowane z prawem UE) Gatunek: krajowe akty prawne Transpozyjca – tłumaczenie wewnątrzjęzykowe Zasada pierwszeństwa prawa unijnego - prawo unijne ma pierwszeństwo przed prawem krajowym państwa członkowskiego

Korpusy przed- i poakcesyjne (1999 v 2011) PreA-1999KP: korpus przedakcesyjny – akty prawne w wersji z roku 1999 (51 ustaw, 0,8 mln słów) PostA-2011KP: korpus poakcesyjny – te same akty prawne w wersji z roku 2011 (50 ustaw, 1,3 mln słów) Zawartość korpusu: 13 z 14 kodeksów (np. Kodeks cywilny, Kodeks karny) 37 z 38 ustaw typu prawo (np. Prawo bankowe, Prawo budowlane, Prawo ochrony środowiska) Kodeksy i ustawy typu prawo – najwyżej po Konstytucji w hierarchii źródeł prawa Rok 1999 (cut-off year) – w celu zapewnienia ograniczonego wpływu unijnego; wniosek o członkostwo 1994, negocjacje w sprawie przystąpienia – 1998 r. Mała diachronia – okres 12 lat Excluding Kodeks wyborczy [Election Code] dated 2011, which did not have an earlier version, and ustawa Prawo celne [Customs Law] dated 2004, which transposes EC customs law The 1999 corpus has 51 statutes as Prawo upadłościowe i naprawcze [Insolvency and Restructuring Law] functioned as two separate instruments in 1999: Prawo upadłościowe [Insolvency Law] and Prawo o postępowaniu układowym [Law on Arrangement Proceedings]. If the 1999 version was not available, then: (1) in cases where the statute was not amended in that year, a 2000 version was taken; (2) in cases where the statute was adopted after 1999, if it did not have a repealed version, its earliest possible version was taken. Superior status of codes and law-type statutes in the hierarchy of Polish legislative instruments Primary legislation passed through the legislative procedure in the Polish Parliament, supreme law for ordinances (rozporządzenia) but subordinate to the Constitution The most fundamental sources of Polish law which establish the conceptual structure and principles governing branches of the law. The Constitution was excluded due to its high stability (only 2 small amendments since it was enacted in 1997). Kodeksy  całościowe, względnie wyczerpujące i parte na jednolitych zasadach uregulowanie jakiejś dziedziny życia, gałęzi prawa In fact, weryfikacja zgodności z prawem wspólnotowym od 1994 r.

Struktura korpusów Liczba tekstów Liczba słów (mln)   Liczba tekstów Liczba słów (mln) Korpusy przed- i poakcesyjne PreA-1999KP (kodeksy, ustawy prawo) 51 0,8 PostA-2011KP 50 1,3 Korpusy referencyjne krajowe PLC (Korpus Polskiego Prawa) 755 6,8 NKJP (Narodowy Korpus Języka PL) n.d. 240,2 Korpusy referencyjne unijne: JRC Acquis PL R-Acquis: rozporządzenia 8821 14,7 PL L-Acquis: dyrektywy 1962 7,2

Metoda Wordsmith Tools 6.0 Listy słów kluczowych i porównanie listy słów, następnie badanie konkordancji Jednostki nadreprezentowane Jednostki niedoreprezentowane Jednostki nowe

ANALIZA SŁÓW KLUCZOWYCH Nadreprezentacja w korpusie 2011 Keyword analysis ANALIZA SŁÓW KLUCZOWYCH Słowa kluczowe 2011 Nadreprezentacja w korpusie 2011

Ogólne porównanie korpusów: tempo zmiany – długość zdania PreA-1999KP PostA-2011KP Zmiana % Liczba wszystkich słów (tokens) 771.368 1.306.517 +69% Liczba różnych słów (types) 28.194 34.859 +24% Średnia długość zdania (w słowach) 17,63 20,06 +14% wzrost o +2,43 słowa mniejsza liczba zdań na milion słów (o ok. 7000)

Tempo zmiany wg podkorpusu The codes have changed at a much slower rate (33%) than law-type statutes (101%), which doubled their size over the decade in terms of tokens and substantially increased the range of vocabulary (32%). There are also marked differences in the mean sentence length: while it grew only by 7% for the codes, it increased by 17% for the law-type statutes. The fact that the codes resist changes is perhaps not so surprising, given their status as fundamental instruments that lay down general principles and concept systems of the branch of law; what is surprising, however, is the fast rate of change for the law-type statutes, which have a similarly prominent status although they tend to regulate smaller fields. It is likely that lower ranking statutes have changed even more rapidly.

Zmiany leksykalne Słowa kluczowe 2011 związane z realiami unijnymi: dyrektywa, unia, EWG * Wszystkie częstotliwości normalizowane na milion słów

Przymiotniki – odniesienia do poziomu krajowego i unijnego Shift in perspective & neutralisation of perspective in the model world of legislation: From the national / political identity to more neutral, territorial identity Detachment from the state / government; detachment from the nation and attachment to the territory as a sub-territory within Europe

Zapewni* (NKJP)

Zapewni* zapewni* +69%, w tym zapewnienia +170% (konieczność/potrzeba zapewnienia, w celu zapewnienia)

Inne zmiany leksykalne Słowa kluczowe 2011: Rzeczowniki odnoszące się do przedmiotu regulacji: system, UKE, nabór, energia, kogeneracja, egzamin, agencja, terytorium, bezpieczeństwo, zarządzanie, zamówienie, porozumienie, ubezpieczyciel, doktorant, dostęp, konieczność, biuletyn, wody, kandydat, kształcenie, prezes, przedsiębiorca, ryzyko, lotnictwo, komisja, holding, kontrola, usługi, nabór, mediacja, konsument Przymiotniki: finansowy, elektryczny, krajowy, elektroenergetyczny, elektroniczny, kliniczny, kwalifikacyjny, ziemny, wolny, wodny, niepubliczny, przesyłowy, gospodarczy, jądrowy, jednolity, telekomunikacyjny, testowy, doktorancki, powodziowy, weterynaryjny, internetowy, lotniczy, pocztowy, regionalny, dostępny, wstępny, powierzchniowy, dystrybucyjny, właściwy, minimalny, połączony, oficjalny, referencyjny, ramowy, antykorupcyjny, energetyczny, powszechny, kredytowy, organizacyjny, wysokosprawny, pocztowy, nadzorczy, dominujący, najlepszy, wytwórczy However, more changes may be expected at other levels, which is confirmed by the PreA-1999KP and PostA-2011KP keyword lists: while the former contains quite a large number of function words, the latter has mainly lexical words, including EU-related terminology (europejski [European], dyrektywa [directive], unia [Union], EFTA [EFTA], EWG [EEC]) and other terms (system [system], UKE [Office of Electronic Communication], nabór [recruitment], energia [energy], kogeneracja [cogeneration], egzamin [examination], agencja [agency], terytorium [territory], bezpieczeństwo [safety, security]), including adjectives (finansowy [financial], elektryczny [electric], krajowy [of a country], elektroenergetyczny [electroenergetic], elektroniczny [electronic], kliniczny [clinical]). Some lexical changes are not related to the EU but reflect changes in modern life, e.g. IT-related terms.

Zapożyczenia -ing Leasing, recykling, marketing, monitoring, holding, rating, mobbing, roaming Łacina (wpływ terminologii unijnej): in vitro, de minimis, ex ante, ex situ

Wzrost użycia internacjonalizmów re-: restrukturyzacja; reorganizacja inter-: interoperacyjny eko-: ekosystem, ekoprojekt bio-: biopaliwa, bioetyczny tele-: telepraca, telepracownik anty-: antykorupcyjny

Uproszczenie jako ogólna tendencja zmiany językowej - Uniwersalna tendencja w kierunku minimalnego wysiłku (Bright 1997:84) spadek frekwencyjności imiesłowów biernych uprzednich –wszy -26% rzadsze użycie form archaicznych swa* -44% v swój* +6% winien -80% v powinien wzrost użycia syntetycznych form złożonych –no- (ekonomiczno-społeczny)

Kategorie funkcjonalne Mentalne modele rozumowania prawniczego (zdania warunkowe, celowe, przyczyna-skutek) Modalność deontyczna Bezosobowość Logiczne relacje między jednostkami dyskursu: parataksa i hipotaksa Ramy, wyrażenia kwalifikujące Deiksa i mapowanie tekstowe Focus on selected

Imiesłów przysłówkowy współczesny -ąc

Imiesłów przysłówkowy współczesny –ąc: kolokacje framing

W razie, w przypadku, w wypadku Tworzy kwalifikację przepisu, wariant zdania warunkowego

W razie, w przypadku, w wypadku

Strona bierna

Framing: egzemplifikacja

Mapowanie tekstowe / nawigacja w tekście Wzrost liczy odsyłaczy intra- i intertekstualnych (o któr* mowa w art., ust., przepisach) +56% kosztem innych form (określony, wymieniony, przewidziany w art./ust.); zmiana endogeniczna, wyższa schematyczność

Legitymizacja – odesłania do normy kompetencyjnej Wzrost odesłań do normy kompetencyjnej, a więc większa potrzeba uzasadniania swoich działań, ich legitymizacji. Podawanie podstawy prawnej jest formą „tłumaczenia się”. Wzrost nie dotyczy form sygnalizujących konflikt.

Przyimki złożone

Brak wpływu – silna nadreprezentacja wyrażeń deiktycznych

Zmiany – ujęcie globalne 1

Zmiany - ujęcie globalne 2

Wnioski Pomimo dużych rozbieżności pomiędzy polskim językiem prawa unijnego a językiem prawa krajowego bezprecedensowy napływ tłumaczeń i harmonizacja polskiego prawa z prawem unijnym miały stosunkowo niewielki wpływ na warstwę gramatyczną i stylistyczną polskiego prawa. Cechy gatunkowe są relatywnie stabilne, a zmiany obejmują wzrost/spadek frekwencyjności wzorców leksykogramatycznych (zazwyczaj do 20%). Odnotowano między innymi zwiększenie długości zdania, spłaszczenie jego struktury, zwiększenie częstotliwości występowania imiesłowów przysłówkowych oraz niektórych złożonych przyimków wymuszających nominalizacje, zmniejszenie liczby zdań hipotaktycznych. Najbardziej zauważalna zmiana, to wzrost odesłań intra- i intertekstualnych (o któr* mowa w art./ust./...). Znacznie więcej zmian odnotowano w warstwie terminologicznej i leksykalnej, w szczególności odwołania do realiów unijnych (europejski, dyrektywa, unia), jak i określonych leksemów (bezpieczeństwo, zapewnienia). Część zmian skorelowana z ogólnym kierunkiem zmian polszczyzny (np. zanikanie form archaicznych, imiesłowów uprzednich)