Aktywność zawodowa społeczności wiejskich Pomorza dawniej i dziś – między indywidualistyczną konkurencją a wspólnotową kooperacją Cezary Obracht-Prondzyński

Reformy pruskie, czyli „przejście systemowe” od feudalizmu do kapitalizmu W wyniku klęsk w wojnach z Napoleonem w państwie pruskim zostają podjęte reformy, kontynuowane po zakończeniu wojny: - ustrojowe i administracyjne (podział państwa na prowincje, regencje, powiaty; ustawa miejska) - nadanie praw obywatelskich Żydom (1812) - reforma armii, skarbu i podatków - zmiany w oświacie (obowiązek szkolny, gimnazjum klasyczne, reforma uniwersytetów)

Przede wszystkim były to reformy agrarne: Uwłaszczenie chłopów, czyli: zniesienie pańszczyzny, oddzielenie ziemi chłopskiej od folwarcznej (separacja generalna) oraz podział ziemi pomiędzy chłopów (separacja specjalna), podział wspólnot (pastwiska, łąki, lasy, jeziora) etc. Efektem była nowa struktura wsi i głęboka zmiana jej wyglądu, nowy ustrój rolny, modernizacja hodowli i uprawy roślin… Ale jednocześnie bankructwa gospodarstw folwarcznych (subhasta) i systematyczny wzrost obszaru ziemi w rękach chłopskich

Główne zmiany społeczne i ekonomiczne na wsi: proces bogacenia się zamożnego chłopstwa (gburów – „gbur to mur”) rozwarstwienie majątkowe w obrębie wspólnoty wiejskiej i konflikty ekonomiczne silna migracja biedoty ukształtowanie się nowej struktury zawodowej – powstanie warstwy najemnych robotników rolnych

Kilka danych o rynku pracy: W 1910 r. na Pomorzu 60% ludzi mieszkało w miejscowościach poniżej 2000, a 8,4 poniżej 5000 (w Wielkopolsce 66,4 i 7,8) W 1907 r. na 1000 osób aktywnych zawodowo 506 pracowało w rolnictwie (w tym 493 w gospodarstwach rolnych, ale procent ten systematycznie spadał) 1907 r. w rolnictwie pracowało 289 tys. osób, tym: - pomagający członkowie rodzin 125 tys. - pracownicy najemni 163 tys., w tym: a) parobcy i dziewki – 35 tys. b) robotnicy dniówkowi (posiadający lub nieposiadający działek) – 128 tys. W 1907 r. robotników wykwalifikowanych w rolnictwie na Pomorzu było 21,6% (w Wielkopolsce 17,8), a np. w ogrodnictwie i hodowli – 74%, w przemyśle spożywczym 65,5 Nieco ponad 30% robotników rolnych miało w 1907 r. mniej niż 19 lat!

Główne pytania to: Jakie były relacje między tworzonym przez pruskie państwo (odgórnie) systemem kapitalistyczno- rynkowym z jego preferencją dla indywidualistycznej konkurencji (ale wspieranej okresowo przez silny protekcjonizm), a programem solidaryzmu narodowego, rozwijanym od połowy XIX wieku przez polskie elity w Wielkopolsce i następnie przenoszonym na teren Pomorza, w którym odwołanie do wspólnoty narodowej trwającej w oporze przeciwko władzy zaborczej było wartością podstawową?

Jak indywidualistyczny kapitalizm oddziaływał na wspólnoty wiejskie, które splecione były dotychczas skomplikowanymi relacjami, więziami i zależnościami kształtującymi się od pokoleń (setek lat)?

Czy nowy porządek ekonomiczny (i polityczny) nie rozbijał dawnych wspólnot wiejskich, wprowadzając do nich zupełnie odmienne postawy, wartości i zachowania, które w konsekwencji musiały prowadzić do napięć, sporów, powstania nowych podziałów społecznych?

Jak zmieniał się system wzajemnej pomocy oparty na więziach pokrewieństwa i sąsiedzkich oraz jak był on zastępowany (lub lepiej – uzupełniany i wspierany) przez organizowany (oddolnie, lecz czasami także odgórnie) system kooperacji mającej na celu efektywność ekonomiczną, ale też aktywność obywatelską?

Kontekst historyczny w II połowie XIX wieku i na początku XX: Narastanie konfliktu narodowościowego od czasu Wiosny Ludów Kulturkampf i polityka państwa wobec Kościoła oraz jej znaczenie dla postaw narodowych Działania germanizacyjne (głównie szkoła i armia) Presja ekonomiczna Atrakcyjność cywilizacyjna Niemiec i wpływ procesów modernizacyjnych Migracje stałe i sezonowe

Struktura polskiego ruchu – siła kooperacji: Liga Polska – Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich – w Piasecznie powstało pierwsze na ziemiach polskich Towarzystwo Rolnicze 1869 r. Towarzystwo Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Panowaniem Pruskim Towarzystwo Naukowe w Toruniu (1875), Towarzystwo Oświaty Ludowej (zał r.), a następnie Towarzystwo Czytelni Ludowych Polsko Katolickie Towarzystwa Ludowe (92 organizacje) Zjednoczenie Zawodowe Polskie

Organizacje gospodarcze: spółki kredytowe i banki ludowe spółdzielnie handlowe („Kupiec”, „Bazar”, „Konsum”) spółki: melioracyjne, parcelacyjne, mleczarskie, spółdzielnie typu „Rolnik”, Kółka Rolnicze … Centralne Towarzystwo Rolnicze dla Prus Zachodnich; Polski Zachodniopruski Związek Kółek Rolniczych (1906), Polski Związek Rolny (1906) oraz Towarzystwo Ekonomiczno- Rolnicze dla Prus Królewskich (1908) Polski Związek Gospodyń (1901)