Dualizm psychofizyczny dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN Dualizm psychofizyczny

„Spór o duszę rzadko bywa rozważany na zimno.” Kazimierz Ajdukiewicz

Problem psychofizyczny Jaki jest stosunek między psychiką a światem fizycznym? Czy psychika stanowi część właściwą świata fizycznego, czy też jest odrębna?

Leibniz w Monadologii (1714) „Należy wszakże przyznać, że postrzeżenie i to, co do niego należy, nie da się wytłumaczyć racjami mechanicznymi. To znaczy przez kształty i ruchy. Przypuściwszy zaś, że istnieje maszyna, której budowa pozwala, aby myślała, czuła, miewała postrzeżenia, będzie można pomyśleć ją, z zachowaniem tych samych proporcji, tak powiększoną, aby można do niej wejść jak do młyna. Założywszy to, odnaleźlibyśmy wewnątrz przy zwiedzaniu jej tylko części, które popychają się wzajemnie, nigdy jednak nic, co tłumaczyłoby postrzeżenie. [...] trzeba szukać tego właśnie w substancji prostej, a nie w rzeczy złożonej, czy też w machinie” (par. 17).

Intuicyjność dualizmu Większość ludzi uważa, że dualizm jest prawdziwy. Ale co to znaczy, że jest prawdziwy? Co to znaczy, że umysł nie jest fizyczny? Że jest niematerialny? Że jest poza przestrzenią? (Tak sądził Kartezjusz) Że istnieje dusza nieśmiertelna? (Poglądy religijne nie są bez związku z poglądami na naturę psychiki!)

Dlaczego dualizm jest intuicyjny? Łatwość wyobrażenia sobie, że nie mamy ciał Łatwość wyobrażenia sobie, że nawet wiedząc wszystko o świecie fizycznym, nie znałoby się przeżyć, których się jeszcze nie miało (Neurolożka Maria) Łatwość wyobrażenia sobie naszych fizycznych duplikatów pozbawionych świadomości

Dwie substancje, dwie własności? Co to znaczy, że umysł jest inną substancją? Jak odróżnia się rodzaje substancji? Dlaczego są tylko dwie? Dlaczego nie wyróżnia się na przykład substancji żywych, myślących i nieorganicznych? Trzy światy Karla Poppera: fizyczny, duchowy, idei w sensie obiektywnym (matematyki itd.). Dlaczego substancje, a nie własności?

Substancje i własności Podstawowe kategorie ontologii: Własność to coś, co przysługuje czemuś. Substancja to obiekt, któremu przysługują własności i który istnieje samodzielnie. Arystoteles: Substancji przypisuje się orzeczniki, a sama nie jest niczemu przypisywana. Słaba definicja: „Ten człowiek był Sokratesem” – tu „Sokrates” występuje jako orzecznik, mimo że Arystoteles uznawałby, że Sokrates jest substancją. A procesy?

Podstawowy problem klasycznego dualizmu Dualizm kartezjański ma problem z połączeniem dwóch odrębnych substancji: duszy i ciała (rzeczy rozciągłej). Ich punktem styku jest wedle Kartezjusza szyszynka (interakcjonizm). Ale różne substancje nie mogą wchodzić w związki przyczynowe. Domknięcie przyczynowe świata fizycznego!

Harmonia przedustawna Leibniz miał na to prostą odpowiedź: świat jest najlepszy z możliwych, a duszę i ciało łączy harmonia przedustawna. Nie trzeba postulować wcale przyczynowości: ciało i dusza są zawsze ze sobą zharmonizowane. Ale dlaczego? Jak?

Paralelizm Chalmersa Współczesne rozwiązanie dualistyczne u Davida Chalmersa przypomina koncepcję Leibniza: istnieją prawa psychofizyczne, o naturze nieprzyczynowej, dzięki którym istnieje systematyczny związek między świadomością a stanami ciała. Dlaczego nieprzyczynowe?

Dlaczego dualizm jest nieintuicyjny? Trudność zrozumienia, dlaczego stanom mózgu tak systematycznie towarzyszą stany umysłowe: intuicyjnie postrzał w głowę na drodze przyczynowej powoduje np. utratę mowy Trudność zrozumienia, jak umysł mógłby działać w świecie. Jeśli działa, to przyczynowo.

Czym jest monizm? Monizm: pogląd, wedle którego istnieją tylko substancje jednego rodzaju. Materializm i fizykalizm to odmiany monizmu. Istnieje też monizm neutralny: stanowisko, zgodnie z którym świat nie jest ani jednolicie fizyczny, ani psychiczny, lecz ma naturę neutralną (B. Russell).

Rozwiązanie pośrednie: dualizm pojęć Mamy różne pojęcia, lecz substancja jest ta sama. Dlatego nie można zredukować (sprowadzić) pojęć dotyczących umysłu do pojęć oznaczających rzeczy fizyczne. Dualizm pojęciowy trudno odróżnić od tzw. fizykalizmu antyredukcyjnego (Donald Davidson) Najsłabsza odmiana dualizmu: aby była przekonująca, trzeba by udowodnić, że nie sposób mieć jednolitej pojęciowości, czyli że materializm jest z konieczności wewnętrznie sprzeczny. Trudne!

Procesualizm: bez substancji Procesualiści to moniści, którzy podkreślają, że pojęcie substancji jest przestarzałe (A. Whitehead). W naukach, zwłaszcza w fizyce, trudno doszukiwać się bytów samoistnych. Np. pola są procesami, które się nie rozkładają na byty (substancje) i relacje między nimi.

Pluralizm Dlaczego nie przyjąć, że istnieje wiele rodzajów substancji czy własności? Współczesne nauki szczegółowe badają zwykle określony poziom organizacji rzeczywistości: oddziaływania w określonych skalach przestrzennych i czasowych, a nie w innych Pogląd tego rodzaju często przyjmują filozofowie uprawiający swoją dziedzinę w kontekście nauki.

Problem umysł – ciało a problem psychofizyczny W tradycji anglosaskiej mówi się o problemie umysł – ciało (mind-body problem), a nie o problemie psychofizycznym, jak w tradycji polskiej. To nie znaczy to samo! Utożsamienie psychiki z czymś fizycznym nie musi polegać na utożsamieniu umysłu z ciałem lub z mózgiem. Współczesne teorie kognitywistyczne badają poznanie jako ucieleśnione. Poznanie nie ogranicza się tylko do mózgu i jego receptorów zmysłowych!

Czym jest ciało? Edmund Husserl rozróżniał dwa rodzaje ciała: ciało fizyczne (Körper) ciało żywe (Leib) Z punktu widzenia fenomenologii najważniejszy jest związek ciała żywego z umysłem. Ale też nie jest trudny do zrozumienia; to ciało jest ożywione przez umysł.

Czym jest świat fizyczny? Problem dla monistów: czym są własności lub substancje fizyczne? Odpowiedź zdroworozsądkowa: To przedmioty czasoprzestrzenne. A co z Wielkim Wybuchem? Czy był fizyczny, skoro dopiero w jego momencie zaczął się czas? Poza tym to jest odpowiedź dogmatyczna. Nauka może uznać, że inna teoria jest poprawna...

Czym jest świat fizyczny? Odpowiedź naturalizmu ontologicznego: To przedmioty, o których mówi najlepsza teoria fizyczna. Ale takiej jeszcze nie znamy. Dylemat Hempla: fizykalizm albo postuluje nieznaną dzisiaj najlepszą teorię fizyczną, albo jest fałszywy, bo dzisiejsza fizyka jest niekompletna i na pewno nieprawdziwa. Fizykalista musi zatem poradzić sobie z tym problemem, np. pokazując, że postulowana przyszła teoria fizyczna musi być jakiegoś rodzaju rozwinięciem współczesnych teorii.

Dualiści na wymarciu? Współcześnie dualizm jest stanowiskiem bardzo rzadkim, a jeśli już występuje, t0 zwykle w wersji naturalistycznej, czyli uzgodnionej z wynikami nauki. Przykład: paralelizm D. Chalmersa, który stara się rozwijać podstawy badań nad neuronalnymi korelatami świadomości. Epifenomenalizm: cena za dualizm zgodny z nauką.

Epifenomenalizm Syczenie wody w czajniku nie powoduje jej gotowania, tylko jej towarzyszy. W tym sensie syczenie jest epifenomenalne. Epifenomenalizm w stosunku do świadomości: to nie świadomość powoduje działania, ona tylko towarzyszy stanom mózgu. Gorzka to dosyć pigułka, bo okazuje się, że świadomość nie ma nic do roboty…

Typy dualizmu Możemy więc wyróżnić kilka rodzajów dualizmu: dualizm substancji kartezjański, interakcjonistyczny leibnizjański, z harmonią przedustawną dualizm własności paralelizm epifenomenalizm (Chalmers) dualizm pojęć

Do zobaczenia za tydzień! Polecana lektura dodatkowa (z punktu widzenia dualisty): Marcin Iwanicki, „Dualizm psychofizyczny. Odmiany, argumenty, zarzuty”, w: Przewodnik po filozofii umysłu, pod red. M. Miłkowskiego i R. Poczobuta, Kraków: W.A.M., s. 37-84.