Praca z dzieckiem z rodziny dysfunkcyjnej- alkoholowej Marzena Debert

Rodzina dysfunkcyjna Prawidłowo funkcjonująca rodzina tworzy wspólnotę, która wymaga od swych członków, zwłaszcza rodziców, integralnego zespolenia celów i dążeń, podejmowanych dobrowolnie na rzecz rodziny, ale wynikających z poczucia wewnętrznej konieczności. Każda osoba w rodzinie to ogniwo systemu: jednostka wpływa na funkcjonowanie całego układu, zaś działanie układu determinuje zachowania poszczególnych elementów. Rodziny borykają się z problemami dnia codziennego, pojawiają się trudności, które trzeba pokonywać. Jednak nie wszystkie rodziny potrafią sprostać tym obowiązkom. Są takie, które nie potrafią pomyślnie realizować swych funkcji i pomyślnie rozwiązywać sytuacji kryzysowych. Rodziny te nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi.

Sama dysfunkcja oznacza: zaburzenia komunikacyjne w rodzinie, np. porozumiewanie się nie wprost, brak akceptacji na wyrażanie emocji, zaburzenia strukturalne w rodzinie, np. zamiana ról (dzieci są rodzicami, rodzice dziećmi), zaburzenie własnych granic, np. niesprzeciwianie się przemocy, życie w ukryciu, brak zaufania do wszystkich ludzi, zaburzenie granic pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie, stosowanie destruktywnych mechanizmów obronnych.

Przyczyny dysfunkcjonalności rodziny tkwią w sytuacji wewnątrzrodzinnej lub uwarunkowaniach społecznych. Jedną z najczęstszych przyczyn dysfunkcji rodziny, tkwiącą w jej wnętrzu, są takie zjawiska jak: alkoholizm, narkomania, przemoc, prostytucja, dewiacyjne zachowania seksualne, rozbicie rodziny, zawężone stosunki emocjonalne w rodzinie, niepełnosprawność rodziców, przewlekła choroba. Wśród przyczyn, które tkwią poza nią zalicza się: bezrobocie, ubóstwo, bezdomność, charakter pracy rodziców.

W każdej rodzinie dzieci wymagają ochrony rodziców w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, seksualnej i duchowej. Rodzina funkcjonalna troszczy się o zaspokojenie tych potrzeb, a następnie uczy je, jak ma te potrzeby zaspokajać samodzielnie. Wszystkie dzieci rodzą się z pięcioma cechami, takimi jak: cenność, niedoskonałość, bezradność, niedojrzałość i zależność. Funkcjonalni rodzice pomagają swoim dzieciom rozwinąć każdą z tych cech. Dzięki temu, jako osoby dorosłe, stają się dojrzałe i zadowolone z siebie oraz zdolne do własnej ochrony. W rodzinie dysfunkcyjnej rodzice nie reagują w odpowiedni sposób na pięć wrodzonych cech dziecka, zamiast wspierać i ochraniać, ignorują je, atakują za to, że takie właśnie jest. W efekcie tych działań dzieci rozwijają w sobie dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze, aby „nie zwariować”, wierząc w to, że rodzice zawsze mają rację. Gdy dorosną, stają się same dysfunkcjonalnymi rodzicami.

W rodzinie dysfunkcyjnej drogocenność dziecka nie jest mu uświadamiana. Dziecko stale otrzymuje komunikaty, które podkreślają jego mniejszą wartość niż innych członków rodziny. Dziecko może czuć się gorsze od innych. Zdarza się, że poczucie swej małej wartości dzieci ujawniają w aroganckim i pretensjonalnym zachowaniu a w życiu dorosłym mają trudności w doświadczaniu właściwego poczucia własnej wartości.

Bezbronność dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej jest nadużywana. Rodzice nie uczą je, jak unikać wykorzystywania i poniżania przez innych. W efekcie dzieci te są nadmiernie bezbronne, narażone na zranienia, wykorzystywania i poniżenia. Jako osoby dorosłe nie będą czuć się bezpiecznie w stosunku z innymi ludźmi. Niedoskonałość dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej nie jest szanowana i uznawana. Dzieci stale są atakowane za swą niedoskonałość i co najgorsze, wierzą, że niedoskonałość jest czymś normalnym. Może być tak, że dzieci będą lekceważone i nigdy się nie dowiedzą, że popełniają błędy. W dorosłym wieku są albo perfekcjonistami, albo osobami zbuntowanymi mającymi trudności w doświadczaniu i wyrażaniu swojej niedoskonałości.

Do zależności dziecka rodzice podchodzą inaczej niż w rodzinach funkcjonalnych. Zamiast stopniowo wdrażać dziecko do samodzielności rodzice albo atakują dzieci za posiadanie i wyrażanie swoich pragnień lub tez ignorują ich pragnienia. Gdy dzieci dorosną, mają trudności w rozpoznawaniu i zaspokojeniu swoich potrzeb. Niedojrzałość dziecka nie jest traktowana zwyczajnie. Rodzice domagają się od dzieci zachowań bardziej dojrzałych albo pozwalają dzieciom zachowywać się mniej dojrzale niż na wiek przystało. W obu przypadkach będą miały trudność w wyrażaniu swojego postępowania.

Funkcjonowanie rodziny alkoholowej Rodzina alkoholowa to taka rodzina, w której jedna z osób pije w sposób nadmierny, destrukcyjny lub niekontrolowany. Spożywanie alkoholu staje się podstawową zasadą organizującą i kształtującą życie rodziny. W efekcie, po jakimś czasie rodzina zauważa, że całe jej życie koncentruje się wokół alkoholu. Alkoholizm osoby uzależnionej staje się punktem odniesienia dla przeżyć, nastawień, zachowań i procesów występujących w rodzinie.

Członkowie rodziny alkoholowej dokonują prób radzenia sobie z problemem i przystosowaniem się do sytuacji. Wzrasta lęk, niepokój, obawa o przyszłe losy rodziny, jej członkowie buntują się, grożą, szantażują osobę pijącą. Ogarnia ich poczucie upokorzenia, gorycz, nienawiść z powodu złego traktowania. W domu panuje chaos, napięcie, zostaje zakłócona komunikacja. W rodzinie rodzi się złość, bezsilność, narasta frustracja znajdująca ujście w awanturach, które nie wnoszą nic dla rodziny lecz dostarczają alkoholikowi kolejnych powodów do picia. Rodzina zamyka się przed światem zewnętrznym, próbuje przystosować się do istniejących okoliczności rezygnując z pragnień normalnego i bezpiecznego życia rodzinnego.

W rodzinie z problemem alkoholowym dochodzi do odwrócenia ról między rodzicami i dziećmi. Alkoholik nie pełni roli współmałżonka, rodzica, nie wywiązuje się z ustalonych zasad i reguł. Zostaje zaburzone poczucie własnej wartości- wstyd, lęk, zażenowanie. Poczucie krzywdy sprawia, że członkowie rodziny nie w pełni akceptują siebie i częściej utwierdzają się w przekonaniu, że sami nie postępują właściwie. Zaprzeczają istnieniu problemu alkoholowego przed sobą i całym światem.

Stan chronicznego napięcia staje się sposobem na życie. W patologicznym środowisku rodzinnym władza rodzicielska jest arbitralna, kapryśna i absolutna. Sytuacją normalną staje się nieprzewidywalność, przemoc i terror. Zdarzają się wybuchy agresji, kazirodztwo, porzucenia fizyczne i psychiczne. Długotrwałe alkoholizowanie rodziców może prowadzić do ujawnienia się psychopatycznych rysów osobowości.

W miarę jak alkoholizm postępuje wszyscy członkowie rodziny czują się źle, a ich problemy wpływają na: - samopoczucie psychiczne dorosłych (napięcie, uczucie przygnębienia, rozdrażnienia, zaburzenia snu), - stan emocjonalny dzieci (stają się niespokojne, wylęknione lub agresywne, nieufne, niekiedy moczą się w nocy, mogą cierpieć na koszmary senne), - naukę szkolną dzieci (obniżona wydolność intelektualna, brak koncentracji na lekcjach, problemy motywacyjne, problemy w zachowaniu), - zdrowie fizyczne (obniżenie odporności, częste choroby, w tym choroby psychosomatyczne), - sytuację materialną rodziny (pojawiają się długi, utrata pracy), - sięganie po leki uspokajające, ucieczka w gry komputerowe, internet i inne zachowania kompulsywne.

Doświadczenia dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym to doświadczenia totalnego chaosu i zagubienia. Życie tych rodzin podlega wielu niebezpiecznym zasadom. Do najpowszechniejszych należą: „nie mów”, „nie ufaj”, „nie odczuwaj”.

Osoba uzależniona wchodzi w rolę prześladowcy, ofiary, tyrana, kata. Osoba współuzależniona podejmuje rolę idealnego partnera, wspólnika, męczennika i dzięki temu odnajduje sens trwania w tym związku, jest niezbędna, by układ mógł trwać. Dzieci często nieświadomie przyjmują obronne role. Należą do nich: bohater rodzinny, kozioł ofiarny, niewidoczne dziecko, maskotka.

Wraz z alkoholem często w rodzinie pojawia się przemoc, występuje trudna sytuacja materialna, brakuje możliwości pełnowartościowego zaspokojenia potrzeb dziecka, zaniedbuje się podstawowe potrzeby rozwojowe i egzystencjonalne dziecka. Skutki stosowania przemocy wobec dzieci są bardzo poważne. Najpoważniejsze konsekwencje, o największym znaczeniu mają następstwa psychiczne. Zaliczamy do nich zaburzenia schematów postrzegania oraz relacji z dziećmi przez modelowanie i naśladowanie przemocy.

Życie dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej jest dla niego wielką krzywdą. Rodzice nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców jest źródłem cierpień. Prowadzi to do deformacji rozwoju dziecka, negatywnych skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej i osobistej.

Dziecko w rodzinie alkoholowej Dzieci wychowujące się w rodzinie dysfunkcyjnej, z problemem alkoholowym, odróżnia od innych obraz własnej rodziny, ludzi, świata. Wychowywanie się w takiej rodzinie prowadzi do utraty zaufania do świata i przekonania, że ludzie są obłudni, fałszywi, oszukują swoich bliskich, a życzliwość i dobroć to zjawisko rzadkie. Świat napawa lękiem. Źródłem zagrożenia jest sytuacja domowa, szkoła, inni dorośli. Większość dzieci nie wierzy w możliwość zmiany aktualnej sytuacji. Obraz świata zbudowany jest wokół konkretnych wartości- jedzenia, spokoju, dostatku, miłości. Nieprzewidywalność reakcji rodziców i niepewność, co dziecko spotka z ich strony prowadzi do frustracji i poczucia braku kontroli nad istotnymi elementami własnej sytuacji życiowej.

Z punktu widzenia poszczególnych osób w rodzinie dysfunkcyjnej najważniejszy jest „kostium”, czyli to, co widzą inni. Znaczenie ma to, jak jest się ocenianym przez otoczenie a nie jest istotny wewnętrzny stan, własne potrzeby czy pragnienia. Każdy członek wciera się w określoną rolę, zarówno dziecko jak i rodzic. Specyfika tych ról polega na tym, że pełnią one funkcje zachowawczą, wspierającą i wzmacniającą. Efektem wzrastania w rodzinie dysfunkcyjnej jest niczym niezawiniony bagaż, który każde dziecko musi udźwignąć, zanim dorośnie i będzie stanowiło samo o sobie. Strategiami przetrwania są podejmowane przez dzieci role. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na cztery role, które są sposobami funkcjonowania w świecie, obroną wobec zagrożeń wynikających z życia w domu z alkoholizmem, przemocą fizyczną, wykorzystaniem seksualnym, terrorem psychicznym:

Dziecko w rodzinie alkoholowej ◦ „Bohater”, ◦ „Kozioł ofiarny”, ◦ „Aniołek”, ◦ „Maskotka”.

Bohater Zwykle tak funkcjonuje najstarsze dziecko w rodzinie. Zadaniem dziecka w tej roli jest dostarczenie rodzinie poczucia wartości. Takie dziecko nie sprawia żadnych kłopotów, dobrze się uczy, przejmuje opiekę nad młodszym rodzeństwem, troszczy się o dobre samopoczucie mamy i taty. „Bohater” nie dba o zaspokajanie swoich dziecięcych potrzeb. Ma kłopoty z odprężeniem się, wypoczynkiem. Następstwem takiego zachowania często bywają schorzenia psychosomatyczne. Osoba taka nie podejmuje aktywności w kierunku samorealizacji. Odrzuca pragnienia i marzenia. Podważa istnienie własnych talentów, zdolności. Ma niskie poczucie własnej wartości, niską samooceną. Dzieci te w życiu społecznym nadmiernie angażują się w pomaganie innym. Świetnie sprawdzają się w opiece nad przewlekle chorymi dziećmi. Zajmując się nimi, zaspakajają potrzebę troski o siebie samego. Nie potrafią współpracować, prosić o pomoc. Nie umieją podzielić się pracą i odpowiedzialnością. Mimo realnie odnoszonych sukcesów w nauce czy działaniu, czują się gorsze od swych rówieśników, nic nie warte.

Kozioł ofiarny Staje się wcieleniem rodzinnych frustracji i ciągle wpada w jakieś kłopoty. Angażuje się w bójki, wchodzi w konflikty z prawem, ucieka z domu, jako nastolatek sięga po narkotyki i alkohol. Kozły ofiarne same często się uzależniają, stosują przemoc lub zapadają na schorzenia wymagające pomocy psychiatrycznej. Swoje marzenia, pragnienia realizują w ten sam sposób, jak potrzebę miłości: skoro jeśli kocham, jestem odrzucany, to sam odrzucam, jeśli kocham. Osoby te uważają, że nie potrafią nic robić, nie mają żadnych talentów. Zamiast samorealizacji odbywa się proces samounicestwienia- szkodzenie swojemu zdrowiu, życiu, bezpieczeństwu. W życiu społecznym klasy jest postrzegany jako nieposłuszny, niegrzeczny uczeń. Daje się we znaki wszystkim kolegom, nauczycielom. Jest wypchnięty poza grupę klasową lub zostaje negatywnym liderem szkolnych rozrabiaków. Sam o sobie ma złe zdanie. Uważa, że nie zasługuje na niczyją sympatię, jest nic nie wart. Pogrąża się w destruktywnym radzeniu sobie z kłopotami i w efekcie zachowuje się coraz bardziej dramatycznie. Eskaluje zachowania przemocowe takie jak: pobicia, szantaże, kradzieże.

Aniołek- niewidzialne dziecko W czasie rodzinnych kłótni często siedzi skulone w kącie, pozostaje na uboczu, izoluje się, żyje we własnym świecie w poczuciu krzywdy i samotności, nie sprawia rodzinie kłopotów. Nikt go nie dostrzega i nie pamięta, nauczyciele często mają kłopot w przypomnieniu sobie tych właśnie uczniów. Takie dziecko nie rozrabia, nie jest też klasowym prymusem, funkcjonuje często na marginesie klasy. Jest samotne, wyobcowane, niedostrzegane przez szkołę i innych.

Maskotka Rolę maskotki pełni najczęściej najmłodsze dziecko w rodzinie. Nawet rodzic tyran, alkoholik czy gwałciciel hołubi takie dziecko. W rzeczywistości używa go do demonstrowania, jakim jest dobrym, czułym opiekunem. Aby rodzice byli zadowoleni „maskotka” dostarcza im tematów do zabawy oraz dba o to, aby w domu było wesoło. Opowiada dowcipy, robi śmieszne miny, przedrzeźnia rodzeństwo. Taki sposób funkcjonowania utrzymuje się na ogół w jej dorosłym życiu. Miejsce rodzica najczęściej zastępuje współmałżonek. Dziecko charakteryzuje się małą odpornością na stres, często sięga po alkohol, narkotyki. W ten sposób rozładowuje napięcie, lęk, braniem odpowiedzialności za własne życie. Odrzucenie daje chwilowe uczucie ulgi. Z uśmiechem na twarzy maskuje swój lęk, osamotnienie i smutek. Wstydzi się swojej nieśmiałości. Trwoni swoje możliwości intelektualne w żartach, wygłupach i zaspakajaniu zachcianek.

Funkcjonowanie w rolach wynika z przetrwania w rodzinie, w której brak ciepła emocjonalnego i wsparcia. Jest natomiast obarczenie winą, odpowiedzialnością, zawstydzania i zastraszanie. Doświadczania przeżyte w dzieciństwie wpływają na całe życie. Dziecko obserwuje znęcającego się nad rodziną rodzica i uczy się, że jedynym sposobem rozwiązywania konfliktów jest przemoc. Często przejmuje rolę sprawcy przemocy, organizuje rozboje, napady, znęca się nad słabszymi, używa alkoholu, bierze narkotyki. Dziecko pragnie zapomnieć o swoim losie, poniżaniu, biciu, braku miłości, akceptacji, w sytuacjach ekstremalnych podejmuje próby samobójcze.

Jak pomóc „bohaterowi”? Wypatruj dzieci „nadmiernie kompetentnych", które robią wrażenie, jakby funkcjonowały na maksymalnych obrotach. Zadbaj o to, aby ci potencjalni rodzinni bohaterowie byli w takim samym stopniu przedmiotem uwagi, jak inne dzieci, którym być może łatwiej przychodzi wyrazić swoje potrzeby lub o coś poprosić. Kładź nacisk na to, by te dzieci nie poświęcały się i nie rezygnowały z potencjalnych korzyści, czerpanych z różnych zajęć, doświadczeń czy interakcji, pod pretekstem, że są zbyt zajęte i przedkładają potrzeby innych nad swoje własne.

Stawiaj stale przed dziećmi zadania, odpowiadające ich zdolnościom na danym etapie rozwoju, ale pomóż im, by nauczyły się nie brać na swoje barki zbyt wiele. Unikaj niezwykle wysokich wymagań i obciążania dzieci taką odpowiedzialnością, jakby były dorosłe, choćby nawet ochoczo chciały się podjąć takich obowiązków. Daj im do zrozumienia, że nie ma niczego złego w zrelaksowaniu się i bezczynności.

Upewnij je, że nie zawsze muszą się czymś wykazywać, by zrobić przyjemność komuś innemu i że można również zrobić raz przyjemność sobie samemu, co może oznaczać bezczynność. Dowartościowuj te dzieci za to, „kim są", a me tylko za to, „co robią". Upewnij je, że mogą liczyć na twoje bezwarunkowe poparcie jako jednostki - a nie tylko poparcie dla czegoś, nad czym pracują lub, co osiągnęły. Powinny wiedzieć, że akceptujesz je niezależnie od tego, czy odniosą sukces, czy też poniosą porażkę. Okazuj, że je cenisz i darzysz uznaniem, że są kimś szczególnym, nawet, jeśli w danej chwili nie wykazują się niczym konkretnym. Naucz je większej giętkości i elastyczności, włączając do programu spontaniczne, wymyślone na poczekaniu zajęcia. Zachęć je, aby rozpoznawały swoje prawdziwe uczucia i często je wyrażały w rozmowach lub dawały im wyraz w formie artystycznej.

Pokieruj nimi, gdy muszą podjąć ważne lub trudne decyzje, które rodzice pozostawili do ich uznania - na przykład gdy chodzi o to, w jaki sposób i gdzie spędzać czas po szkole. Bądź z nimi po wielkim niepowodzeniu czy odniesionym zawodzie. Pozwól dziecku zrozumieć i zaakceptować fakt, że niepowodzenie jest częścią doli człowieczej. Zadbaj o to, by miały okazje do zabawy, relaksu i radości, a mogły nacieszyć się dzieciństwem razem z innymi rówieśnikami, a nie spędzały większości czasu z dorosłymi, przy wykonywaniu „dorosłych" czynności. Akceptuj śmiech, chichoty, nawet wygłupy, wplatając do programu zabawne opowieści lub zdarzenia.

Silna motywacja do osiągania wyników, odnoszenia sukcesów i sprawiania przyjemności innym sprawia, że dzieci alkoholików nie mają szansy przeżycia dzieciństwa. Mimo że i zachowanie wcale na to nie wskazuje, dzieci alkoholików, które są bohaterami rodzinnymi, potrzebują pokierowania nimi i nadzoru ze strony dorosłych. Potrzebny im jest również czas na zabawę, naukę, fantazjowanie i korzystanie z przywilejów dzieciństwa. Dzieciństwo stanowi mocny fundament dla dorosłego życia. Małoletni, którzy mieli szansę być dziećmi, będą w dorosłym życiu zdrowsi, bardziej wielostronni i mniej skłonni do użalania się nad tym, co utracili.

Jak pomóc „kozłowi ofiarnemu”? Popatrz na zachowanie kozła ofiarnego jako wołanie o pomoc a niejako próbę zagrożenia tobie osobiście. Unikaj spisywania kozła ofiarnego na straty, zgodnie z często występującą tendencją.

Jak pomóc „kozłowi ofiarnemu”? Te dzieci - ze wszystkich czterech odgrywanych ról - bywają najmniej lubiane, gdyż ich zachowania - niekiedy gwałtowne, niezgodne z prawem lub zagrażające otoczeniu- wywołując często u dorosłego lęk i gniew. Kosztują także najwięcej energii. Zrób inwentarz własnych uczuć w stosunku do kozła ofiarnego. Pozwól sobie na stwierdzenie, że trudno ci polubić to dziecko. Terapeuci nie muszą lubić wszystkich dzieci tak samo, ale mają obowiązek wszystkie traktować sprawiedliwie i pomagać im w zaspokojeniu ich potrzeb. Radykalnie zmień swoje zachowanie wobec kozła ofiarnego, jeśli jesteś do niego nastawiona negatywnie. Niekiedy możesz być tak rozzłoszczona lub wystraszona, że powiesz lub zrobisz coś, co wywrze na kozła ofiarnego negatywny wpływ. Jest szansa, że zmiana w twoim zachowaniu wywoła u kozła ofiarnego zmianę na lepsze. Bądź uczciwa w wyrażaniu swoich uczuć.

Przekaż dziecku swoje odczucia. Jeśli kozioł ofiarny robi coś, co cię złości, powiedz mu o tym w oględny sposób. Mów jednak, że jesteś zły o konkretną rzecz, jaką zrobił, a nie na niego samego. Stosując takie podejście, wpajasz dzieciom alkoholików kilka różnych prawd: Uczysz je, że dzieci alkoholików nie muszą negować swych prawdziwych uczuć, do czego zmuszone są w domu.

Uczysz kozły ofiarne, że mogą raczej w sposób konstruktywny wyrazić swoje uczucia w słowach, zamiast wyładowywać je destrukcyjnie na kimś innym. Dajesz przykład, jak należy w dojrzały sposób radzić sobie z silnymi emocjami i ukierunkowywać swe uczucia. Unikaj w kontakcie z tymi dziećmi zbytniej surowości i skłonności do karania, próbuj nawiązać kontakt z prawdziwym dzieckiem, kryjącym się pod przykrywką pozorów.

Zatroszcz się o to, aby kozioł ofiarny wiedział, gdzie są granice tego, co wolno, a czego nie wolno. Poinformuj wyraźnie, jakie są obowiązujące reguły i zwyczaje. Rozsądne, przewidywalne, a jednak elastyczne granice i obowiązujące zwyczaje są ważne, jeśli chcemy pomóc tym dzieciom zapanować nad ich własnymi zachowaniami. Postaraj się o pozytywne podejście,, tłumacząc im, czego się od nich oczekuje i z jakiego powodu” zamiast mówić im; czego im nie wolno. Dziecku, które przebiega przez hol, mówi się; na przykład: „Proszę, przechodź przez hol zamiast biegać, inaczej mógłbyś się przewrócić i skaleczyć”. W ten sposób dziecko otrzymuje informacje, jak powinno się zachować i dlaczego. Natomiast nakazując dziecku jedynie „Nie biegaj po holu!" kładzie się nacisk tylko na zakaz i nie przekazuje mu się wiadomości, jak powinno się zachować.

Chwal kozła ofiarnego za zachowania pozytywne- nawet w najdrobniejszych rzeczach (za przyniesienie odrobionego zadania, spełnienie jakiejś twojej prośby, skupienie na zajęciach chociażby przez pięć minut). Tym dzieciakom trzeba bardzo wiele uznania za ich właściwe zachowanie, gdyż większość reakcji, z jakimi spotykają się ze strony dorosłych ma charakter negatywny. Wyznacz im role przywódcze w sytuacjach, gdy sukces jest pewny i pochwal za dobrze wykonane zadanie. Kozły ofiarne nieraz mają utajone zdolności przywódcze, które trzeba tylko wykryć. Pomóż kozłom ofiarnym poznać swoje uczucia i dać im wyraz na rozmaite sposoby: poprzez działalność twórczą, aktorstwo albo udział w grupowych dyskusjach. Zachęcaj do właściwego wyładowania emocji. Możesz im na przykład pokazać, że będą w porządku, jeśli okażą gniew czy frustrację gniotąc glinę, kopiąc pień drzewa czy waląc w worek treningowy. Niedopuszczalne jest natomiast, by wyżywali się na innym dziecku lub na dorosłym.

Zachęć te dzieci, by zajęły się jakąś dyscypliną sportu, najlepiej ściśle zorganizowaną, gdzie można wyładować silne emocje, jak również rozwijać pozytywne relacje interpersonalne, a także nauczyć się, jak być członkiem społeczności i jak być liderem. Pomóż innym dzieciom zrozumieć kozła ofiarnego najlepiej jak potrafisz, respektując zarazem ich odczucia i prawa. Dzieci nie powinny jednak być zmuszane do zadawania się z kozłem ofiarnym, jeśli sobie tego nie życzą.

Jak pomóc dziecku zagubionemu? Daj mu poczucie przynależności do grupy. Zadbaj, by wiedziało, że zajmuje ważne miejsce w klasie i nadaje się do tej roli. Korzystaj z nadarzających się okazji do zintegrowania zagubionego dziecka w szerszym środowisku społecznym. Nie wymagaj jednak od niego, by spędzało cały czas w towarzystwie, gdyż wszystkie dzieci potrzebują czasem samotności. Zachęć zagubione dziecko, by wzięło udział w zajęciach, wymagających interakcji społecznej (np. zbiorowe rozwiązywanie problemów, tworzenie kolażu, malowanie na murze, planowanie zabawy klasowej), zamiast siedzieć samotnie (snując marzenia lub czytając sobie w kącie).

Wywieszaj na tablicy ogłoszeń prace artystyczne, opowiadania lub inne interesujące rzeczy, by podbudować pewność siebie u dziecka i jego poczucie własnej wartości. Podbuduj samoświadomość dziecka, chwaląc je, gdy wyraża konstruktywne myśli i opinie. Wybierz z programu temat, którym dziecko byłoby szczególnie zainteresowane i w którym mogłoby dokonać czegoś wartościowego na rzecz grupy. Pomóż dziecku rozpoznawać i wyrażać swoje uczucia za pośrednictwem bezpiecznych, niczym nie grożących środków wyrazu, jak malowanie palcami, rzeźba w drewnie, kukiełki, dyktowanie opowiadań, muzyka i inne formy artystyczne. Zaproponuj zajęcia wymagające rozwiązywania problemów i zwróć się o pomoc w znalezieniu rozwiązania w taki sposób, aby dziecko nie poczuło się skrępowane. Wiele zagubionych dzieci ukrywa swoją wybitną inteligencję, podobnie jak wszystko inne, tak, że nauczyciele mogą nigdy nie dowiedzieć się, jakie zdolności ma dziecko.

Jak pomóc maskotce? Poświęć maskotce indywidualnie bardzo wiele uwagi i postaraj się poznać to dziecko osobiście. Daj dziecku do zrozumienia, że nie powinno ukrywać swej prawdziwej osobowości i że ludzie będą je nadal lubić, nawet, jeśli nie będzie opowiadać dowcipów. Pomóż maskotkom otworzyć się, pozyskując ich zaufanie. Chociaż mogą sprawiać wrażenie beztroskich, trzeba okazać im wiele życzliwości, aby nabrały ufności na tyle, by odrzucić maskę. Posłuż się opowiadaniem różnych historii, by przekazać dziecku informację, że nie ma nic złego w okazywaniu prawdziwych uczuć. Wymyślona opowieść o dziecku, które na zewnątrz zawsze prezentuje roześmianą twarz, ale wewnątrz płacze, pozwoli dotrzeć do dziecka z przesłaniem w sposób nie budzący w nim poczucia zagrożenia.

Wciągnij dziecko do innych zajęć, dających możliwości artystycznego wyrazu, takich jak zajęcia plastyczne, muzyka i rękodzieło. Pokazuj dziecku właściwe reakcje i emocje, stosowne do danego wydarzenia. Wyjaśnij, że na przykład śmiejemy się z rzeczy zabawnych, ale płaczemy, gdy jesteśmy świadkami czegoś smutnego i złościmy się, gdy ktoś zrobi nam krzywdą.

Wskazówki dla nauczyciela Należy dobrze zrozumieć naturę problemów ucznia. Musimy rozpoznać, jaką rolę dziecko odgrywa w rodzinie. Dla każdej z ról są inne korekcyjne strategie. To, co może pomóc jednemu dziecku, dla drugiego może być pogłębianiem treści urazowej. Udzielając pomocy dziecku wychowującemu się w rodzinie alkoholowej wychowawca powinien nawiązać kontakt z innymi instytucjami, jak pomoc społeczna, policja, kurator, poradnia psychologiczno - pedagogiczna, pedagog szkolny, punkt konsultacyjny. Współpraca pomiędzy nimi i skoordynowanie podejmowanych działań może przyczynić się do poprawy sytuacji dziecka oraz zwiększenia skuteczności interwencji podejmowanych wobec pozostałych członków rodziny, zwłaszcza w aspekcie motywowania rodziców do podjęcia terapii i rozwiązania problemów osobistych. Pomoc dziecku powinna być zawsze zintegrowana z pomocą rodzinie.

Należy nauczyć ucznia konstruktywnych sposobów funkcjonowania by dziecko mogło reagować w różnych sytuacjach inaczej niż dotychczas. Bardzo ważne jest respektowanie prawa dziecka do przeżywania trudnych emocji. Wymaga to zaakceptowania faktu, że emocje są czymś naturalnym i nie są ani dobre, ani złe. Emocje same w sobie nie szkodzą, choć mogą prowadzić do czynów przynoszących szkodliwe skutki. Emocje mogą być przyjemne lub nieprzyjemne dla przeżywającej je osoby. Pojawiają się automatycznie w przeciwieństwie do zachowań, które możemy poddawać kontroli. Jednak kiedy emocje są tłumione, wtedy grozi „wybuch” – utrata kontroli nad zachowaniem. Ważna kwestia to relacja miedzy przeżywaniem emocji i uwalnianiem się od niej. Na przykład, płacz często uważa się za objaw cierpienia. W związku z tym dziecku nie pozwala się wypłakać – zabrania mu się tego lub przynajmniej próbuje szybko pocieszyć. Tymczasem płacz jest uwalnianiem się od cierpienia.

Formy pomocy dla uczniów z rodzin dysfunkcyjnych to przede wszystkim profilaktyka, która obejmuje zajęcia edukacyjno – rozwojowe, pomoc psychologiczną. Profilaktyka powinna polegać przede wszystkim na wyposażeniu ucznia w następujące umiejętności: rozpoznawanie, nazywania i wyrażania uczuć, odróżniania emocji od myśli i działania, konstruktywnego radzenia sobie ze stresem, organizowania czasu i planowania wykonywania zadań, przewidywania konsekwencji własnych zachowań, skutecznego komunikowania się werbalnego, aktywnego słuchania,

empatii, rozumienia i wspierania innych ludzi, korzystania z własnych praw, realizowania własnych obowiązków, rozpoznawania i kierowania się w działaniu własnymi ważnymi potrzebami i pragnieniami, panowania nad impulsami, kontroli emocjonalnej, odraczania, zaspokojenia, stawiania granic, asertywnego egzekwowania swoich praw, odmawiania, nie ulegania wpływom presji, podejmowania dobrych decyzji, twórczego rozwiązywania problemów i konfliktów, rozpoznawania stereotypów i uprzedzeń wobec osób odmiennych niż on sam.

Warto nawiązać indywidualną relację pomiędzy dzieckiem a osobą wspierającą. Dzieciom żyjącym w rodzinach dysfunkcyjnych bardzo potrzebne jest wsparcie w przetrwaniu. Należy pomóc dziecku w radzeniu sobie w różnych trudnych czy niebezpiecznych sytuacjach rodzinnych np. gdy ojciec jest agresywny, dzieci zostają same w domu bez opieki. Można wspólnie z dzieckiem opracować takie strategie zachowania, które umożliwią mu zachowanie adekwatne do danej sytuacji. Osoba wspierająca może też budować wspólnie z dzieckiem system wsparcia zewnętrznego, a więc poszukiwać bezpiecznych miejsc i osób, na pomoc których dziecko może liczyć (np.: dziadkowie, ciocia, sąsiadka).

Ważne, by pomóc dziecku w zrozumieniu tego, co dzieje się w rodzinie oraz w radzeniu sobie z lękiem, bólem, samotnością, poczuciem winy czy innymi trudnymi uczuciami. Trzeba to robić ostrożnie, by nie naruszać więzi dziecka z rodzicami. Edukacja dotycząca uzależnienia może być zagrażająca dla dziecka, którego rodzice nie leczą się. Podjęcie tego tematu może spowodować uruchomienie u dziecka mechanizmów obronnych i w konsekwencji wycofanie. Dlatego nawiązując kontakt należy być uważnym we wchodzeniu w sytuację i problemy dziecka. Warto czujnie otwierać przestrzeń kontaktu, nie przyspieszając na siłę swoich działań (jeśli nie są to działania interwencyjne).

 Wychowawca w kontakcie z uczniem z rodziny dysfunkcyjnej może przeżywać różne trudne uczucia: bezradność, gniew, złość, rozdrażnienie, urazę, zniecierpliwienie, itp. Nauczyciel powinien unikać: krzyku, obrażania, przezywania, sarkazmu, wyśmiewania, braku dyskrecji, izolowania niektórych uczniów, nie dopuszczania ucznia do wypowiedzenia własnego zdania w istotnych sprawach dotyczących jego osoby, niesprawiedliwości w ocenianiu, naznaczania ucznia, chłodu emocjonalnego.

 Mając takiego ucznia w klasie, nauczyciel chcąc pomóc mu musi zaakceptować jego odmienny charakter i odmiennie je traktować. Olbrzymią rolą nauczyciela jest także zachowanie zadawalającej współpracy ze środowiskiem rodzinnym dziecka, co w dużym stopniu umożliwi mu zdobycie cennych informacji o dziecku, jego rodzicach, rodzeństwie, warunkach bytowych i relacjach panujących w domu. Posiadając powyższa wiedzę nauczyciel może umiejętnie dobrać formy i metody pracy dla ucznia, jak też może pozyskać sympatię i zaufanie dziecka poprzez dostarczanie mu „jawnych dowodów” interesowania się nim i jego problemami. We współpracy z rodzicami nauczyciel musi wykorzystać umiejętności komunikacji werbalnej i niewerbalnej przekazując im jednocześnie jasno sprecyzowane stanowisko co do wymagań szkoły wobec nich i ich dziecka.

Dziękuję za uwagę

Literatura Auleytner J., Głąbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa Bloomquist M.L. Trening Umiejętności dla dzieci z zachowaniami problemowymi, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Grucy- Miąsik U.., Dziecko i rodzina. Społeczne powinności opieki i wychowania, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Wyd. „Trans Humana”, Białystok Izdebska J., Rodzina, dziecko telewizja, Wyd. Trans Humana”, Białystok Jagieła J., Socjoterapia w szkole, Rubikon, Kraków Jodłowska B., Dziecko w kręgu wychowania, Impuls, Kraków Kawula S, Brągiel J., Janka A. W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń Łuczyński A, Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, KUL, Lublin Materna J., Pedagogika socjalna. Systematyzacja zagadnień i pojęć, Wyd. Mater, Szczecin Pacewicz A., Dzieci alkoholików, Wyd. Bivar, Warszawa Prajsner M., Remedium, Lipiec Sierpień, Warszawa Przetacznik – Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa Sawicka K., Socjoterapia, CMPPP, Warszawa Seweryńska A. M., Uczeń z rodziny dysfunkcyjnej, WSiP, Warszawa Wachowiak A., Współczesne problemy socjologii rodziny, Akademia Rolnicza, Poznań Walkowiak P., Poznańskie Zeszyty Humanistyczne nr XVI, Wyd. Rys, Poznań Ziemska M., Rodzina a osobowość, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.