PODSTAWY TEORII KULTURY (1)

CZŁOWIEK I KULTURA Poznanie kultury ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia człowieka W najwcześniejszych naukach o kulturze (etnologia, etnografia) przedmiotem badań były ludy pierwotne, przedpiśmienne (trzeba przy tym zauważyć, że „piśmienność” stawała się tu kategorią wartościującą, stawiającą daną zbiorowość „wyżej” lub „niżej” w hierarchii i w stopniu zaawansowania. Takie ustalenie przedmiotu zainteresowań nauk o kulturze dowodzi, że chciano kulturę badać niejako in statu nascendi, w momencie „zerowym” – co było oczywistym błędem metodologicznym: żadna kultura – biorąc pod uwagę nasze dzisiejsze przekonania – nie znajduje się w momencie „zerowym”

ZAINTERESOWANIA PIERWSZYCH BADACZY KULTURY Obecnie na określenie nauk badających kulturę częściej stosuje się nazwę antropologia kultury, podkreślając w ten sposób, że finalnie bada się tutaj człowieka, a nie tylko jego wytwory materialne i niematerialne W XX wieku antropologia kulturowa wkracza w dziedziny zjawisk odróżnianych od natury, a nawet często jej w przeszłości przeciwstawianych (wyobrażenia, wzorce zachowań społecznych, mity, obyczaje i zwyczaje)

Kultura (z łac. colere = "uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie") – termin ten jest wieloznaczny, pochodzi od łac. cultus agri ("uprawa ziemi"); interpretuje się go w wieloraki sposób przez przedstawicieli różnych nauk. Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania). Kultura to przekształcanie w wyniku ludzkich działań pewnego stanu przyrody w inny, bardziej pożądany przez człowieka. Tym samym kultura zostaje przeciwstawiona naturze, jest ładem narzuconym naturze przez jednostki i zbiorowości. Ze słowem „kultura” wiąże się także łacińskie słowo cultus, czyli kult: czynność skierowana albo na bogów, albo na przodków

KULTURA/CYWILIZACJA Pojęcie „kultury” wywodzi się z obszaru rolnictwa (cultura agri – kultura roli, zastąpione później przez cultura animi – kultura ducha). Po raz pierwszy nowoczesne zastosowanie pojęcia "kultura" pojawiło się w 1688 roku, użyte przez Samuela von Pufendorfa w pracy De iure naturae et gentium, gdzie zamieścił słowa takie jak: cultura czy cultura animi na oznaczenie wszelkich wynalazków wprowadzonych przez człowieka (takich jak ubranie, język, moralność kierowaną przez rozum i obyczaje, instytucje społeczne, polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania według wskazówek rozumu). Takie racjonalistyczne podejście do kultury było mocno propagowane w oświeceniu

KULTURA/CYWILIZACJA (2) Pojęcie „cywilizacji” zrodziło się z kategorii administracyjnych (civilis – społeczny, obywatelski; civitas – miasto) Pierwotnie terminu "cywilizacja" używano w odniesieniu do materialnych i instrumentalnych aspektów kultury ludzkiej, rozpatrując je w kategoriach technologii, nauki i podziału pracy. Cywilizacje były z reguły hierarchiczne i zurbanizowane. W tradycyjnym kontekście ludzie „cywilizowani" odróżniali się w ten sposób od „barbarzyńców", od ludzi „dzikich" i „prymitywnych", tymczasem w obecnym rozumieniu odróżnia się w ten sposób „ludzi cywilizowanych" od ludów tubylczych i plemiennych

KULTURA/CYWILIZACJA (3) Po raz pierwszy w XVIII wieku posłużył się terminem „cywilizacja” Victor Dymirovo –używał go jako rzeczownika odczasownikowego pochodzącego od „obyczaić” (czynić „obyczajnym”). Cywilizacja miała więc oznaczać pewien kierunek zmian ludzkości, odnosiła się do wzorca postępu społecznego i technologicznego, oznaczała oświecenie. Podobne koncepcje głosił w połowie XIX w. François Guizot. Cywilizacja jest to kategoria tożsama z postępem, który ma dwa wymiary:  społeczny – wiąże się z rozważaniem postępu jako poprawy warunków życia, poziomu umieralności, długości życia (kraj dominujący: Anglia);  intelektualny – ewolucja intelektualna – nastawienie na wiedzę i moralność, przyrost dobra w życiu człowieka (kraj dominujący: Niemcy). Guizot twierdził, że we Francji obie wersje postępu są realizowane. Wg niego postęp cywilizacyjny dokonuje się nie tylko w wymiarze społecznym i intelektualnym, ale również na różnych poziomach kultury, np. narodowym, ponad-narodowym

KULTURA/CYWILIZACJA (4) Edward Burnett Tylor – autor pierwszej antropologicznej definicji kultury – pojmował kulturę jako cywilizację – jest ona całością, która obejmuje wierzenia, sztukę, prawo, moralność, etc. Zwracał uwagę na wyliczający charakter kultury. Zakładał, że między kulturą a cywilizacją nie istnieje żadna różnica Robert McIver – zwrócił uwagę, że cywilizacja jest domeną, dziedziną realizowania wartości uniwersalnych, instrumentalnych i zobiektywizowanych, traktowanych jako środki do osiągania konkretnych celów, zaś kultura to przestrzeń autoteliczna, która obejmuje działania istotne dla samych kultur. Konsekwencją tego podejścia jest wyróżnienie kultury symbolicznej (sztuka, wiedza, religia, zabawa) Jean Maritain – w dziele Religia i kultura z 1937 roku uznał, że kultura ma szerszy zakres i odnosi się do życia rozumnego i moralnego, zaś cywilizacja do życia politycznego i organizacyjnego

KULTURA/CYWILIZACJA (5) Philip Bagby – zaproponował, aby terminu „cywilizacja” używać w odniesieniu do miasta, a terminu „kultura” do wsi. Cywilizacja to pewien wyższy typ kultury. Termin „cywilizacja” byłby sprowadzony do ogółu dóbr materialnych, a kultura wiązałaby się z duchową twórczością człowieka, z zespołem osiągnięć niematerialnych. Cywilizacja to wielkie społeczności, które posiadają wspólne, charakterystyczne cechy; to najogólniejsza forma życia zbiorowego – pewien zestaw kultur, które charakteryzuje wspólnota losu

KULTURA/CYWILIZACJA (6) Oswald Spengler – postrzegał problem cywilizacji i kultury przez pryzmat losu wartości duchowych. Uważał, że nie ma ludzkości, czy cywilizacji, są za to kultury – ograniczone, niezależne, niepowiązane ze sobą całości, które wyposażone są w unikalne cechy. Zadaniem badacza jest wydobywanie tych cech/różnic. Spengler wskazał osiem wielkich kultur, które wyróżnił w dziejach:  babilońska,  egipska,  chińska,  hinduska,  meksykańska,  antyczna,  zachodnioeuropejska,  rosyjska

KULTURA/CYWILIZACJA (6) Według Spenglera kultury, podobnie jak organizmy, przechodzą analogiczny cykl życia od narodzin do śmierci, zatem śmierć kultury jest nieuchronna. Cykl życiowy kultury wg Spenglera:  narodziny – moment, w którym duch ożywia kulturę, rodzaj duchowego tchnienia w rzeczywistość;  rozkwit – realizacja ducha kultury (np. kultura grecka została ożywiona i rozkwitła dzięki duchowi apolińskiemu), kultura taka charakteryzuje się twórczą werwą, płodną wiosną;  śmierć – schyłek kultury, czyli jej przejście, degeneracja w cywilizację, która pozbawia ją ożywiającego ducha. Cywilizacja to kultura, która utraciła duszę, miejsce duszy zajmuje intelekt, miejsce ludu – masa, miejsce ojczyzny – kosmopolityzm, miejsce serca – pieniądz, miejsce państwa - społeczeństwo, miejsce wsi – miasto. Cywilizacja wg Spenglera to kultura wielkich metropolii, które zabijają cnoty i prowadzą do upadku prowincji. W dziele „Zmierzch Zachodu” przedstawił przyczyny, dla których cywilizacja zachodnia dożywa swoich dni. Jego poglądy stanowiły podłoże dla postawy katastroficznej, która przejawiała się w filozofii i sztuce europejskiej w pierwszych dekadach XX wieku.

KULTURA/CYWILIZACJA (7) Podobne do spenglerowskich koncepcje pojawiają się w pracach polskiego historyka i historiozofa Feliksa Karola Konecznego (1862-1949). Najdobitniej wyraża ja pochodząca z 1935 roku książka „O wielości cywilizacyj” (tłumaczona także na Zachodzie). Koneczny wyróżnił siedem istniejących do dzisiaj cywilizacji: arabską, bizantyńską bramińską chińską łacińską turańską żydowską W poszczególnych cywilizacjach różnie kształtują się relacje jednostki i zbiorowości, inny jest stosunek do władzy i Boga. Koneczny kategoryzuje je jako relacje gromadnościowe i personalistyczne Katastroficzną wizję przyszłości kultury (i cywilizacji) zachodniej kreślił inny polski filozof i historiozof: Marian Zdziechowski (1861-1938). Zagrożenie widział on w ekspansji Wschodu i bolszewickiej Rosji, a także różnych form nacjonalizmu. Z Konecznym łączyła go wrogość wobec wszelkich totalitaryzmów.

KULTURA/CYWILIZACJA (8) Przedmowę do książki Konecznego napisał Arnold Joseph Toynbee – wyszedł od zdefiniowania pojęcia „cywilizacji” – jest to najmniejsza, samotłumacząca się jednostka badań historycznych, każdy kraj jest częścią cywilizacji. Toynbee wprowadził mapę kulturalną świata – wyznaczył ponad 20 cywilizacji, z których większość zakończyła swój żywot i zostało ich 5:  zachodnia,  prawosławna,  muzułmańska,  hinduska,  dalekowschodnia O różnicach między cywilizacjami decydują względy religijne i duchowe, m.in. koncepcja Boga i relacji między nim a ludźmi

KULTURA/CYWILIZACJA (9) Ze Spenglerem łączyło Toynbee’go przekonanie, że cywilizacje przechodzą, jak żywe organizmy, trzy fazy rozwojowe: narodziny – wiążą się z mechanizmem zw. challenge and response (wyzwanie i od-powiedź) – cywilizacja powołuje się do życia, gdy ma do pokonania naturalną lub historyczną przeszkodę. Dzięki wynalazczości jednostki mogą odpowiadać na wyzwanie rozwój – następuje kiedy cywilizacja jest ożywiana przez twórcze jednostki. Cywilizacja wymaga przywództwa, elity, władzy – chodzi tu o przywództwo duchowe, religijne. Na dynamikę wpływa stosunek między elitą i nietwórczą większością, która ma wybór: posłusznie wykonywać zalecenia elity lub stawić jej opór. Gdy załamuje się ta relacja dochodzi do schyłku cywilizacji. śmierć –długotrwały proces, który Toynbee opisał na przykładzie cywilizacji rzymskiej; spowodowały ją zamieszki, utworzenie państwa uniwersalnego, pojawia się kościoła oraz barbarzyńców, masy, która nie chce się podporządkować. Różnica między Toynbee’m i Spenglerem polegała na tym, że pierwszy nie traktował cywilizacji jak „samotnych wysp”, ale jak zespół wzajemnie na siebie oddziałujących struktur lub systemów. Dlatego też Toynbee uważany jest po części za prekursora dyfuzjonistycznej teorii kultury.

KULTURA/CYWILIZACJA (10) Jedną z nowszych teorii dotyczących cywilizacji jest ta, którą sformułował Samuel Huntington w książce „Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego”. (1996). Wyraził w niej pogląd, że po zakończeniu „zimnej wojny” miejsce sporów ideologicznych i politycznej rywalizacji przyczyną konfliktów staną się względy kulturowe i cywilizacyjne. Huntington wyodrębnił następujące cywilizacje: Cywilizacja zachodnia Cywilizacja prawosławna Cywilizacja latynoamerykańska Cywilizacja islamska Cywilizacja hinduistyczna Cywilizacja chińska Cywilizacja afrykańska Tereny zamieszkałe przez wyznawców buddyzmu Cywilizacja japońska   Byłe kolonie brytyjskie na Karaibach Państwa „samotne”