Kara pozbawienia wolności i jej konsekwencje. Przestępczość powrotna.

Działania zapobiegające przestępczości 1. Etapy działań związanych z zapobieganiem przestępczości: etap działań pierwotnych (eliminowanie warunków sprzyjających powstawaniu środowisk przestępczych) etap działań wtórnych (usuwanie warunków sprzyjających przestępczości i utrudnianie popełniania przestępstw) etap działań następczych (to już reakcje na popełnienie przestępstwa; zapobieganie recydywie, „promieniowaniu”)

Sformalizowana reakcja na przestępczość 2. Reakcja na przestępczość, podobnie jak kontrola, przybiera postać: niesformalizowanej (gdy reakcję tę podejmują podmioty kontroli niesformalizowanej, np. wspólnota sąsiedzka); sformalizowanej (gdy reakcję tę podejmują agendy sformalizowanej kontroli prawnej)

Sformalizowana reakcja na przestępczość 3. Reakcja sformalizowana, determinowana przez politykę karną, ma trójetapowy charakter: określenie przedmiotu reakcji, tj. stanowienie norm prawnych (etap legislacyjny) stosowanie przepisów prawnokarnych (proces w zw. z naruszeniem normy prawnej – etap realizacyjno-represyjny) wykonanie sankcji określonej przez sąd (inny organ – etap wykonawczy)

Sformalizowana reakcja na przestępczość Etap legislacyjny (płaszczyzna ustawowego zagrożenia karą) od polityki karnej na tym etapie zależy zakres kryminalizacji (zbiór zachowań zaliczanych do przestępczych) przykład: Antynarkotykowa krucjata, Ewa Siedlecka, „GW”, 18-19 grudnia 2010, s. 6 „Prokurator generalny blokuje zmianę ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Chce, by ścigać za posiadanie małej ilości narkotyku”

Sformalizowana reakcja na przestępczość Prokurator generalny Andrzej Seremet: „Przepis może być wykorzystywany przez dealerów narkotykowych” Minister spraw. Krzysztof Kwiatkowski: „W 1999 r., zanim wprowadzono obecne przepisy, czyli karalność posiadania każdej ilości narkotyku, za posiadanie skazano 1900 osób, a za handel – 1800. W 2009 r. – za handel 900, za posiadanie - 20 tys. Karzemy ofiary dealerów!!!”

Sformalizowana reakcja na przestępczość Etap realizacyjno-represyjny – cele stosowania sankcji prawnokarnych: cel sprawiedliwościowy (zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości) cel ogólnoprewencyjny (oddziaływanie na społeczeństwo) cel szczególnoprewencyjny (oddziaływanie na sprawcę) cel kompensacyjny (naprawienie/zmniejszenie wyrządzonego zła)

Sformalizowana reakcja na przestępczość To, czy system preferuje takie, czy inne cele, zależy od przyjętej teorii kary. Wyróżnia się: teorie absolutne teorie względne teorie mieszane

Reakcja na przestępczość w teoriach absolutnych (związek z celami sprawiedliwościowymi) kara jest uważana za sprawiedliwą, należną odpłatę za zło w teoriach względnych (związek z celami ogólno- i szczególnoprewencyjnymi) kara nie ma być odwetem, lecz zapobiegać wyrządzeniu zła w przyszłości w teoriach mieszanych kara ma łączyć aspekty kar z dwu poprzednich teorii; sprawiedliwa odpłata nie może pomijać właściwości sprawcy...

Kara pozbawienia wolności – etap wykonawczy Wg kodeksu karnego (art. 32) karami są: grzywna (wymierzana w tzw. stawkach dziennych, których wielokrotność to 10 do 540, nie niższych niż 10 zł i nie wyższych niż 2 tys. zł) ograniczenie wolności (od miesiąca do 12 mies. + nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne: 20 – 40 godzin miesięcznie, lub potrącanie na cele społeczne 10 – 25 proc. wynagrodzenia) pozbawienie wolności (od miesiąca do 15 lat) 25 lat pozbawienia wolności dożywotnie pozbawienie wolności

Problematyka kary pozbawienia wolności Zasadność kary pozbawienia wolności jako powszechnego sposobu reagowania na przestępstwo jest podważana, bo: wskazuje się na niemożliwość efektywnego przywracania sprawcy społeczeństwu (resocjalizacji) w izolacji od tego społeczeństwa przywołuje się negatywny wpływ izolacji penitencjarnej na psychikę człowieka (na zaspokajanie jego potrzeb; stąd podkultura, „drugie życie więzienia”)

Instytucja totalna Instytucja totalna wg Ervinga Goffmana Organizacja, która dla pewnej zbiorowości (grupy) jest miejscem długotrwałego odizolowania od społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom regulującym wszystkie czynności życiowe „podopiecznych” Przykłady: więzienia, szpitale psychiatryczne, sierocińce, klasztory, garnizony wojskowe itp.

Instytucja totalna Pytanie zasadnicze: czy człowiek izolowany może zostać przygotowany/przywrócony do życia na wolności? Badania dowodzą destruktywnego wpływu izolacji na psychikę człowieka: wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale niezaspokajanych, przeszkadza w wytworzeniu nawyków niezbędnych do życia w innych warunkach. 13

Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana Instytucja totalna Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana życie w grupie (wszystkie czynności codzienne odbywają się w grupie złożonej z tych samych osób) „dwuczłonowa struktura” (wyraźny podział na tych, którzy rządzą, i tych, którzy im podlegają, bez możliwości wpływania na warunki funkcjonowania; ta dychotomia i stosowane mechanizmy sprawiają, że strony postrzegają się negatywnie) Zob. eksperyment Ph. Zimbardo w Stanford Univ. http://www.prisonexp.org 14

Funkcje kary pozbawienia wolności – instytucje totalne „perspektywa instytucjonalna” (ogólny reżim postępowania, także harmonogram dnia, są uważane za konieczne z punktu widzenia celów, do jakich instytucja ta została stworzona) sankcje negatywne, jako narzędzie wykonywania władzy, mają charakter uniwersalny i globalny (za przewinienie w jednej sferze można ponieść karę w innej) 15

„Skazani na Shawshank” Instytucja totalna W instytucjach totalnych jednolite postępowanie z podopiecznymi ułatwiają następujące mechanizmy: Obnażanie (stripping, pozbawianie tożsamości) chodzi o obnażanie szerzej rozumiane, o pozbawienie wszystkiego, co stanowiło o dotychczasowej tożsamości człowieka ubiór imię/nazwisko (numer) prawo dopytywania o najintymniejsze sfery życia konieczność zwracania się z prośbą o pozwolenie wykonania elementarnej czynności „Skazani na Shawshank” Tim Robbins i Morgan Freeman

Instytucja totalna Kontrola środków (generalnie kontrola informacji dotyczących więźnia, pacjenta, ale i instytucji) Ograniczenie ruchliwości (poruszanie się poza wyznaczoną strefą jest zabronione; życie toczy się na niewielkiej powierzchni) UWAGA na konflikt pomiędzy celami: sprawnego zarządzania i resocjalizacji

Problematyka kary pozbawienia wolności Techniki radzenia sobie z dolegliwościami więzienia jako izolacji przymusowej (kryteria akceptacji porządku i sposobów ich realizacji): zadomowienie (typowe dla recydywistów) - konwersja (konformizm) - zimna kalkulacja (niby-rytualizm) wycofanie (odcięcie od otoczenia, zwrot ku sobie) hamowanie (odcięcie się, dewaluacja przeszłości) fiksacja (utrwalenie pewnych sposobów zachowania) bunt (tu: przynależność do podkultury więziennej)

Problematyka kary pozbawienia wolności Pojęcie prizonizacji (twórcą Donald Clemmer, The prison community), czyli asymilacji kultury więziennej, zwłaszcza nieformalnych norm subkultury (zespołu symboli i wartości określających odrębność danej grupy od innych) więziennej Prizonizacja jest konsekwencją uczenia się specyficznych dla środowiska więźniów: postaw (w konsekwencji zachowań) zwyczajów Sprzyja jej: recydywa, czas osadzenia, osobowość, związki ze światem zewn., akceptacja świata wewn.

Problematyka kary pozbawienia wolności Funkcje prizonizacji: z jednej strony łagodzi dolegliwości więzienia (bo oswaja z nim, daje poczucie bezpieczeństwa) z drugiej strony – jest przejawem integracji ze strukturami nieformalnymi, działającymi na obrzeżach powszechnie obowiązującego systemu aksjonormatywnego, tym samym może prowadzić do akceptacji przestępczości przez utrwalanie norm i wzorów zachowań nagannych...

Psychiczne następstwa izolacji więziennej Stygmatyzacja: naznaczenie skazanego jako przestępcy (wyrok, osadzenie w zakładzie karnym) Standaryzacja: unifikacja, ujednolicenie skazanych - ubiór, posiadane przedmioty, harmonogram dnia, zasady poruszania się, widzenia (swoiste „odczłowieczenie” – zob. depersonalizacja) Degradacja (poniżanie, manipulowanie, naruszanie godności skazanych) Depersonalizacja (subiektywne odczucie, ale i zamierzone oddziaływanie oraz zmiana osobowości)

Problem resocjalizacji Resocjalizacja to proces zindywidualizowanego oddziaływania, którego celem jest przynajmniej jurydyczna poprawa przestępcy to cel minimum, którego osiągnięcie pozwala sprawcy po wyjściu z więzienia funkcjonować w zgodzie z obowiązującymi normami prawnymi cel maksimum – sprawca, po wyjściu z zakładu karnego, respektuje nie tylko normy prawne, ale też moralne

Podkultura więzienna To rodzaj podkultury dewiacyjnej (cechującej się brakiem lub małym respektem dla wartości i norm uważanych poza więzieniem za pożądane) - utrudniającej proces resocjalizacji i stanowiącej kontrpropozycję dla zasad instytucji penitencjarnej Obejmuje (jak każda kultura): wartości, normy, wzory zachowania, sposoby komunikowania Ma charakter hierarchiczny i niejawny Zwana jest także „drugim życiem więziennym” lub „grypserą” (od języka tej podkultury)

Podkultura więzienna - funkcje Zaspokajanie potrzeb więźniów: bezpieczeństwa (chroni przed agresją więźniów i daje poczucie ochrony przed naciskami personelu więziennego) stymulacji (urozmaica życie, dostarcza bodźców) seksualnej (akceptuje przemoc seksualną) agresji (zwłaszcza wobec więźniów spoza subkultury)

Podkultura więzienna przynależności grupowej (w zastępstwie opuszczonych grup ze świata wolnościowego) odrębności (podział na swoich i nie-swoich) uznania i aprobaty poczucia własnej wartości posiadania (akceptuje i ułatwia przemyt dóbr, umożliwia integrującą praktykę dzielenia się) wiedzy i zrozumienia (oswojenia i komunikacji)

Przejawy subkultury więziennej Nieformalny kodeks postępowania więźniów jawna opozycja do systemu więziennego promowanie siły fizycznej (i jej stosowanie), odwagi i przestępczego stylu życia, agresja zwalczanie osób nienależących do subkultury wykorzystywanie więźniów spoza podkultury solidarność grupowa Podległość hierarchiczna Zasady komunikowania się (grypsera) Zachowania samoagresywne Tatuaż

Przeciwdziałanie podkulturze więziennej Subkultura więzienna utrudnia resocjalizację ma wpływ kryminogenny Można jej przeciwdziałać: zmniejszając przeludnienie rozpoznając i klasyfikując skazanych podnosząc kwalifikacje personelu urozmaicając formy aktywności więźniów

Przestępczość a działania ją redukujące Zamiast sankcji w postaci pozbawienia wolności można próbować tworzyć instrumenty prawne służące kompensowaniu strat: wyrównywaniu szkód, zmniejszaniu skutków przestępstw, jednaniu z poszkodowanymi... Chodzi zatem o tworzenie większego zestawu środków szczególnoprewencyjnych, umożliwiających indywidualne podejście do sprawców (warunkowe nieorzekanie kar, częściowe lub całkowite wstrzymanie ich wykonywania - na próbę, nałożenie obowiązków, nadzór kuratora itp.)

Przestępczość a działania ją redukujące Uwaga: podejście kompensacyjno-szczególnoprewencyjne nie oznacza jednak zerwania z karą w rozumieniu prawa karnego jako sposobem reakcji na przestępstwo!!! Nie oznacza też pomijania innych celów kary – np. ogólnoprewencyjnych; dlatego jest to rozwiązanie stosowane generalnie w przypadku przestępstw drobnych, sporadycznie – w przypadku przestępstw poważnych. Oczywiście sięganie po te środki zależne jest od realizowanej polityki karnej – restrykcyjnej bądź łagodnej…

Przestępczość a działania ją redukujące - abolicjonizm Podejście abolicjonistyczne - dwa założenia: jak najmniej państwa w reakcjach na zachowania szkodzące innym ludziom jak najmniej wyrządzania dolegliwości przy reagowaniu na zachowania szkodzące innym W postaci skrajnej postuluje likwidację prawa karnego (znikają przestępstwa, są najwyżej dewiacje), wyklucza pozbawianie wolności. W postaci umiarkowanej – dopuszcza działalność agend kontroli społecznej, ale postuluje „prywatyzację” ich reakcji, minimalizację stygmatyzacji sprawcy, a pozbawienie wolności dopuszcza tylko w celach terapeutycznych.

Abolicjonizm - krytyka * Społeczeństwo nie może przyzwolić na zachowania destruktywne; Nie może przystać na nierozróżnianie czynów pożądanych i niepożądanych, Grozi to bowiem rozkładem wspólnot (opartych o systemy norm) i brakiem odpowiedzialności za nie

Przestępczość a działania ją redukujące - diversion Terminem diversion (obejście, skierowanie na inną drogę) określa się inne niż abolicjonizm koncepcje racjonalizowania reakcji na zachowania naruszające normy prawa karnego. Koncepcje spod znaku diversion postulują więc możliwie szerokie unikanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności, zwłaszcza krótkoterminowej, i odebranie takiej karze waloru miernika (bo oznacza to „naznaczanie” kogoś w sposób z góry przyjęty jako kogoś gorszego niż ci, którzy takiej karze nie zostali poddani).

Przestępczość a działania ją redukujące - diversion Zamiast pozbawiania wolności zwolennicy tego podejścia postulują nieizolacyjne, a zarazem kreacyjne sposoby reakcji na czyny przestępcze (szkolenia, naprawianie szkód, inne formy kompensacji) - patrz slajd nr 5! Nie domagają się jednak zniesienia zinstytucjonalizowanych form reakcji na czyny naruszające normy prawa karnego!

Przestępczość powrotna Przestępca powrotny to osoba co najmniej raz skazana za popełnienie przestępstwa, która ponownie została skazana za przestępstwo popełnione po poprzednim skazaniu

Przestępczość powrotna Recydywista to przestępca powrotny, który: poprzednio został skazany na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne odbył karę co najmniej 6 miesięcy pozbawienia wolności (co najmniej roku, gdy mowa o tzw. recydywie kwalifikowanej, a więc w przypadku popełnienia tym razem przestępstwa cięższego gatunku – art. 64 par. 2 kk) został skazany za popełnione w ciągu 5 lat po odbyciu kary przestępstwo podobne do tego, za które został skazany (przy recydywie kwalifikowanej – za przestępstwo określone w art. 64 par. 2 kk)

Przestępczość powrotna Recydywista penitencjarny to osoba przynajmniej po raz drugi odbywająca karę pozbawienia wolności Sprawca wielokrotnie karany to osoba skazana za przestępstwo co najmniej po raz czwarty

Przestępczość powrotna - przyczyny teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne pochodzenie z niskich warstw społecznych niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym (rozpad rodziny, negatywne wzorce postępowania) niepowodzenia szkolne nadużywanie alkoholu naznaczenie wynikające z popełnienia przestępstwa i/lub skazania za nie odrzucone, często nie znajdują akceptacji w zbiorowości innej niż przestępcza stąd aktywność przestępcza

Przestępczość powrotna - przyczyny teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne wobec sprawcy zastosowano niewłaściwe (nieskuteczne) środki karne i/lub pozostawiono go w kryminogennym środowisku społecznym naznaczenie przyciąga uwagę agend kontroli społecznej i powoduje, że osoby skazane znajdują się pod szczególną kontrolą łatwiej zatem wychwycić ponowne popełnienie przez nie przestępstwa, po czym skazać

Przestępczość powrotna - przyczyny teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne kara pozbawienia wolności uważana jest za bezskuteczną postuluje się ograniczenie jej stosowania, zwłaszcza w przypadku młodocianych, i położenie nacisku na efektywną resocjalizację kara pozbawienia wolności wręcz sprzyja ponownemu popełnianiu przestępstw po odbyciu kary powrót do „zdrowego” układu społecznego bywa niemożliwy to zwiększa prawdopodobieństwo powrotu do przestępczości