Trzy układy kultury według Antoniny Kłoskowskiej Socjologia kultury, 5LBD i 5 LBD-GK

Antonina Kłoskowska, 1919 – 2001 socjolog kultury, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, wieloletnia red. nacz. czasopisma „Kultura i Społeczeństwo”

Trzy modele kultury Antonina Kłoskowska, jako naukowiec z krwi i kości, była zwolenniczką poszukiwania obiektywnych, formalnych kryteriów opisu zjawisk kulturowych (kategorii, dziedzin, typów) i unikania kryteriów wartościujących Biorąc pod uwagę kryteria społecznie określonych nadawców i odbiorców treści kulturalnych, same te treści i proces ich transmisji, zaproponowała trzy modele kultury

Uproszczona wersja modelu komunikacji Romana Jakobsona Desygnat Nadawca Przekaz Odbiorca Kod kontakt

Model 1 – model kultury aktualnie społecznej W modelu tym nadawca kieruje przekaz do odbiorcy bezpośrednio, „aktowi symbolizowania towarzyszy (…) percepcja symbolu” (chodzi o związek czasowy i przestrzenny) Model ten nie ogranicza się do układów mikrostrukturalnych. Techniczne środki komunikowania rozszerzają zakres tej sytuacji także na makrostruktury

Model 2 – model kultury potencjalnie społecznej Nadawca formułuje przekaz w sposób intersubiektywnie dostępny i zgodnie z kodem, którym są reguły i środki porozumienia wspólne dla jakiejś grupy, ale… Proces komunikowania aktualnie nie zachodzi, przekaz nie jest doraźnie percypowany przez żadnego odbiorcę zdolnego do jego odebrania Jeśli przekaz został sformułowany w formie nietrwałej, nie stanie się aktem komunikacji; jeśli jednak ma formę trwałą (zapis, obraz, rzeźba, nagranie) – może przekształcić się w model pierwszy, przy przyjęciu szerszych ram czasowych

Model 3 – model kultury utajonej Przekaz sformułowany zgodnie z konwencjonalnie ustalonym kodem, odnosi się do jakiegoś desygnatu różnego od samego przekazu, odnosi się do minionych społecznych doświadczeń Nie jest jednak sformułowany w sposób intersubiektywnie dostępny Ma charakter intrasubiektywny (nie ma ani aktualnie, ani potencjalnie postaci komunikowania Jest to proces charakterystyczny dla etapu twórczości przygotowawczego (zob. wypowiedź Sztompki, zob. dzienniki „utajone”)

Trzy układy kultury wg A. Kłoskowskiej W oparciu o przedstawione modele kultury, krzyżując dodatkowo dychotomię nietrwałych i trwałych środków przekazu z dychotomią środków bezpośrednich i pośrednich (chodzi o sposób, w jaki nośnik przekazu łączy nadawcę z odbiorcą) oraz… nakładając na to dodatkowo podział styczności (kontaktów) obu stron sytuacji komunikacyjnej na formalne bądź nieformalne, Kłoskowska zaproponowała trzy układy kultury.

Skrzyżowanie dychotomii dotyczących środków przekazu Środki Bezpośrednie Pośrednie Nietrwałe A (podstawowe media ludzkiego porozumienia: język, gesty, taniec, spektakl sceniczny, stroje, muzyka; są nietrwałe, mają ograniczony zasięg przestrzenny; nadawca i odbiorca musza być w zasięgu wzroku i słuchu) B (nietrwałe środki pośredniego komunikowania, tj. nośniki umożliwiające równoczesny kontakt nadawcy i odbiorcy w sytuacji, gdy ich zmysły na taki kontakt nie pozwalają; telegraf, telefon, radio, telewizja) wymiar przestrzeni Trwałe C (sytuacja rzadka; bywa jednak, że nadawca dokonuje utrwalenia swego przekazu w obecności odbiorcy; przykładem forma komunikowania się ogłuchłego Beethovena z otoczeniem) D (przekaz trwały i pośredni; to przekazy ikoniczne typu rysunki naskalne, freski, obrazy sztalugowe; pismo utrwalone w formie rękopisów, druku; nośniki archiwizujące przekazy wizualne i dźwiękowe) czasu

Trzy układy kultury wg A. Kłoskowskiej Pierwotny układ kultury charakteryzują go styczności bezpośrednie (czyli „pierwotne”, podstawowe) nadawców i odbiorców przekazów kulturowych oraz… brak wyraźnego podziału na twórców i odbiorców (nie jest to sformalizowane; jest spontaniczne, przechodnie) obejmuje treści oparte na wspólnym kodzie kulturowym (z zakresu obyczajów, wiedzy, twórczości, wierzeń) jest układem kultury demokratycznej (dostępnej prawie bez kosztów, nie rozgraniczanej na dziedziny kultury, splecionej z codziennymi czynnościami) występuje w kulturach pierwotnych i kulturach typowych dla wspólnot tradycyjnych (wiejskich, sąsiedzkich, rodzinnych, grup koleżeńskich, kręgów towarzyskich; w takim czy innym sensie odrębnych, autarkicznych)

Trzy układy kultury wg A. Kłoskowskiej Instytucjonalny układ kultury charakteryzują go styczności bezpośrednie nadawców i odbiorców przekazów oraz (w odróżnieniu od układu pierwotnego)… formalny charakter kontaktów, zinstytucjonalizowana formuła interakcji (ich uczestnicy występują w ściśle określonych rolach: aktor wobec widza, nauczyciel wobec ucznia, kapłan wobec wiernego i vice versa; w tym przypadku role nadawcy i odbiorcy nie są przechodnie) twórcy to profesjonaliści, odbiorcy jako tacy – niekoniecznie (ich rola jest czasowa, często incydentalna; kiedy indziej, w innej sytuacji mogą być nadawcami) obejmuje treści tworzone/odtwarzane i przekazywane w ramach formalnie zorganizowanych instytucji (szkoła, uczelnia, kościół, teatr, filharmonia)

Trzy układy kultury wg A. Kłoskowskiej Trzeci układ kultury [środków masowego przekazu] styczności pośrednie (zapośredniczone przez trwałe środki przekazu) nadawców i odbiorców przekazów treści kultury docierają poprzez czas i/lub przestrzeń) instytucjonalizacja obejmuje wyłącznie nadawców, odbiorcy – jak w pierwszym układzie – znajdują się w sytuacji niesformalizowanej jednostronność przekazu mają swobodę wyboru treści, ale niekiedy pozorną; przy tym bywają przedmiotem manipulacji nadawców typowy dla społeczeństwa masowego; umożliwia dyfuzję kultury, zmniejsza dystans między odbiorcami

Czwarty układ kultury (wg Mariana Golki) Układ „zamiejscowy” dotyczy kontaktów z wytworami kultury, ich „nosicielami” poza miejscem zamieszkania i pracy odbiorców, ale i samych twórców, nadawców możliwy dzięki ruchliwości przestrzennej odbiorców i twórców/nadawców realizowany w ramach turystyki, pielgrzymek, ale i za sprawą technicznych środków przekazu