Konstytucja 3 maja 1791 roku

Uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa reguluje ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.

Konstytucja ta miała wprowadzić system monarchii parlamentarnej, wzmocnić pozycję tronu i rządu. Częścią składową Konstytucji były dwie uchwalone wcześniej ustawy: ustawa z III 1791 r. o sejmikach oraz ustawa z IV 1791 r. o miastach królewskich. W konstytucji zniesiono unię polsko-litewską, przy jednoczesnym zachowaniu federacyjnego charakteru Rzeczypospolitej. Wprowadzono zasadę zwierzchności narodu oraz podziału władzy zgodnie z zasadą Monteskiusza na ustawodawczą (stanowienie prawa), wykonawczą (wykonywanie prawa) i sądowniczą.

Miejscem obrad był Zamek Królewski w Warszawie strzeżony przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, który wraz z grupą oficerów znalazł się w izbie sejmowej w pobliżu tronu.

Oryginalny manuskrypt Konstytucji 3 Maja

Ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm Ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i złotej wolności.

Twórcami konstytucji byli:

Stanisław August Poniatowski ostatni król Polski, wprowadzony na tron dzięki poparciu Katarzyny II, założył Szkołę Rycerską, założył pismo „Monitor”, był mecenasem sztuki.

Hugo Kołłątaj czołowy ideolog polskiego oświecenia, ksiądz, pisarz i publicysta, rektor i reformator Akademii Krakowskiej, działacz KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

Ignacy Potocki czołowy działacz obozu reform w czasie Sejmu Wielkiego, marszałek wielki litewski, działacz KEN, inicjator Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

Stanisław Staszic polski działacz oświeceniowy, ksiądz, pisarz, publicysta, działał na rzecz rozwoju przemysłu, propagator i zwolennik reform.

Stanisław Małachowski polityk, marszałek Sejmu Czteroletniego, w jego mieszkaniu (Pałacu Czapskiego) redagowano na tajnych zebraniach tekst konstytucji.

Ustrój polityczny Sejm: stał się dwuizbowym organem władzy ustawodawczej, natomiast przestał być instytucją trójstanową. Król: miał stać na czele władzy wykonawczej. Straż Praw: posiadała według konstytucji najwyższą władzę wykonawczą. Sejmiki szlacheckie

Reforma sądów połączenie w obrębie sądownictwa szlacheckiego sądów grodzkich, ziemskich i podkomorskich, utworzenie w ich miejsce kolegialnych sądów ziemiańskich, ustanowienie w 1792 r. sądów 2 instancji dwóch Trybunałów: w Lublinie i Piotrkowie Trybunalskim, zreformowanie sądu sejmowego, zreorganizowanie sądu asesorskiego, zreformowanie sądów miejskich poprzez podział ich na dwa piony: cywilny i karny.

Reformy skarbowe przeznaczenie na armię tzw. ofiary dziesiętnego grosza, uchwalenie podatku dochodowego od stałego i pewnego dochodu, przejęcie dóbr biskupstwa krakowskiego na rzecz skarbu państwa, podwyższenie opłaty od dóbr królewskich, dzierżawionych przez szlachtę.

Reforma wojska zwiększenie liczby wojska do 100 tys., liczbę tę ze względów finansowych zmniejszono następnie na 65 tys., zmiana sposobu zaciągu, zapewnienie wolności osobistej każdemu żołnierzowi, który za pozwoleniem dziedzica przesłużył w wojsku 12 lat, określenie czasu służby wojskowej (6 do 8 lat) oraz wiek żołnierza (18-35 lat).

Stosunki wyznań Konstytucja gwarantowała wolność wyznań, przyznając pierwszeństwo religii katolickiej.

Szlachta zagwarantowanie dotychczasowych praw i swobód szlacheckich, ale jedynie właścicielom ziemskim, utrzymanie zwierzchności dominialnej szlachty nad chłopami, utrzymanie nietykalności osobistej i majątkowej szlachty, pozbawienie prawa udziału w sejmikach szlacheckich szlachty gołoty oraz dzierżawców, utrzymanie równości wewnątrz stanu szlacheckiego, utrzymanie zasady, iż świeże szlachectwo nie daje w pierwszym i drugim pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów.

Mieszczanie właścicielom nieruchomości ziemskich przyznano prawo nietykalności bez wyroku sądowego; nabywania dóbr ziemskich; dostępu do palestry piastowania wyższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach; osiągania niższych rang oficerskich w wojsku, ułatwiono ponadto mieszczanom możliwość nobilitacji do stanu szlacheckiego, mieszczanie z miast prywatnych, tak świeckich, jak i duchownych, nie uzyskali żadnych praw.

Chłopi przyjęcie chłopów pod opiekę „prawa i rządu krajowego”, co otwierało na przyszłość możliwość ingerencji administracji państwowej w stosunku pomiędzy panem a wsią, stworzenie zachęty dla właścicieli ziemskich do zawierania umów z chłopami, mających określać zakres obowiązków ciążących na poszczególnych gospodarstwach chłopskich wobec dworu, zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy oraz zbiegom, którzy powrócą do kraju.

Co znosiła Konstytucja 3 Maja? dualizm wewnętrzny Rzeczypospolitej, liberum veto, wolną elekcję, zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan i zakaz piastowania przez mieszczan wyższych urzędów i godności państwowych oraz wyższych szarż oficerskich, prawa kardynalne, konfederacje, prawo oporu, urząd starosty.

Grupa magnatów, która od początku była przeciwna Konstytucji, do której należeli Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, poprosili carycę Katarzynę o interwencję i przywrócenie im przywilejów, które zostały zniesione na mocy konstytucji. Z jej wsparciem utworzyli konfederację targowicką i proklamowali oni odrzucenie Konstytucji za rozsiewanie „zarazków idei demokracji”.

Król Polski i reformatorzy mogli wystawić tylko 37-tysięczną armię, którą w dużej mierze stanowili niedoświadczeni rekruci. Polska armia pod rozkazami bratanka króla Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki pokonała Rosjan w kilku bitwach. Śmiertelny cios sprawie polskiej zadał jednak sam król: kiedy w lipcu 1792 r. Warszawa była zagrożona oblężeniem Rosjan, król przestał wierzyć, że zwycięstwo nad Rosjanami mimo ich przewagi liczebnej jest możliwe. Uznał, że poddanie się jest jedyną alternatywą do totalnej klęski i masakry rewolucjonistów.

24 lipca 1792 roku król Stanisław August Poniatowski odstąpił od reformatorów i przyłączył się do konfederacji targowickiej. Polska armia uległa rozbiciu, a wielu reformatorów, uważając ich sprawę za przegraną, opuściło kraj, udając się na emigrację. Jednak król nie uratował Rzeczypospolitej. Ku zaskoczeniu targowiczan nastąpił w 1793 roku II rozbiór Polski, Rosja zagarnęła ok. 250tys km2 , a Prusy ok. 58 tys. Rzeczpospolita liczyła tylko ok. 212 tys. km 2 i stała się małym państewkiem buforowym z marionetkowym królem i rosyjską armią.

Konstytucja 3 maja znosiła formalnie odrębność ustrojową Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, powstała Rzeczpospolita Polska. Stworzono wspólne organy władzy centralnej w tym m. in. Komisje Wielkie Obojga Narodów. 20 października Sejm Czteroletni uchwalił przepisy wykonawcze do konstytucji 3 maja pod nazwą Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów. Mapa Polski w tym okresie:

Znaczenie Konstytucji próba uratowania I Rzeczypospolitej, wprowadzenie ustroju monarchii konstytucyjnej, osłabienie roli magnaterii, zakończenie okresu oligarchii magnackiej, nadanie praw mieszczanom miast królewskich dało nadzieję na zwiększenie znaczenia tego stanu, a w perspektywie na wykształcenie się nowożytnej burżuazji, pierwsza demokratyczna konstytucja w Europie.

Medale wybite z okazji uchwalenia Konstytucji 3 Maja

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja w setną rocznicę tego wydarzenia uwiecznił na płótnie Jan Matejko. Namalowane przez artystę dzieło przedstawia uroczysty pochód mieszkańców Warszawy, na którego czele znajduje się marszałek i posłowie Sejmu Wielkiego. Przybywają oni z Zamku Królewskiego- miejsca sejmowych obrad- do katedry św. Jana w celu ponownego zaprzysiężenia konstytucji.

Przygotowały: mgr Anna Szczepańska mgr Anna Borkowska