Osobowość jako organizacja cech Osobowość – specyficzna dla jednostki organizacja cech powszechnych i indywidualnych, pozwalająca opisać i przewidywać zachowanie. Cecha – predyspozycja do zachowań typowych, która ujawnia się przez podobieństwo reakcji człowieka w różnych sytuacjach i w różnym czasie. 17 954 słowa opisujace zachowania (Allport, Odbert, 1936). Były to: cechy, stany, oceny, metafory niejednoznaczne Goldberg, Cattel – skrócenie listy cech przez grupowanie. Uzyskano 5 wymiarów osobowości Hipoteza leksykalna najważniejsze różnice zachowań zapisane są w języku. Podstawy opisu: Hipoteza leksykalna (Galton, Goldberg, 1990) Analiza statystyczna wyników inwentarzy osobowości Zgodność obserwacji, samoobserwacji

Cechy wspólne jako zmienne są z definicji: Dwubiegunowe - (np.dominacja – submisja, zależność – autonomia) Dymensjonalne – nasilenie na skali W populacji przyjmują rozkład normalny Są od siebie względnie niezależne O zachowaniu decyduje konstelacja różnych cech(!!!) Wskaźniki cech.

Hierarchiczny model cech nabytych Nabywanie cech drogą uczenia się. Hierarchiczny model cech uwzględnia wymiary o różnym stopniu ogólności od pojedynczych reakcji aż po typ osobowości. Typ osobowości Cechy- ogólne czynniki Cechy Cechy Cechy Wzory zachowań reakcje reakcje reakcje

Status cechy Cecha jako: przyczyna zachowania (Allport) czynnik, który nie inicjuje zachowania, ale współdecyduje jak sytuacja wpływa na zachowanie człowieka (Eysenck) jako zagregowany, skrótowy opis powtarzalnych form zachowania (Zawadzki)

Gordon Allport (Personality -1937) - Nomotetyczne i idiograficzne podejście do badania osobowości. Znaczenie indywidualności. Znaczenie świadomości motywów i racjonalności zachowań człowieka oraz bezpośrednich metod badania osobowości. Aktywność intencjonalna (nie popędowa), zorientowana na teraźniejszość i przyszłość Podkreślanie spójności zachowania, jego złożoności i niepowtarzalności. Integracja osobowości poprzez struktury wyższego rzędu: preferencje i wartości Świadomość motywacji, integracja Ja na poziomie wartości, indywidualność, a nie traumy dzieciństwa, podlożem cech są struktury neurofizjologiczne a nie popędy

Definicja osobowości Osobowość – dynamiczna organizacja tych psychofizycznych układów (cech) jednostki, które determinują specyficzne dla niej przystosowanie do środowiska.

Cecha - Definicja i klasyfikacje Cecha – taka właściwość człowieka, która wyznacza spostrzeganie sytuacji (funkcjonalna równoważność S) i sposób reagowania na nią (funkcjonalna równoważność R). Rodzaje cech 1. Cechy powszechne i dyspozycje indywidualne 2. Cechy dominujące, centralne i wtórne Organizacja i funkcje cech Organizacja hierarchiczna Funkcja: wektorowa i ogniskująca

PROPRIUM Z zróżnicowanych cech i dyspozycji rozwijają się struktury i funkcje, które organizują się w centralny system osobowości - proprium. Funkcje proprium spójna t o ż s a m o ś ć a u t o n o m i a (zewnętrzna i wewnętrzna).

Rozwój proprium C e c h y i d y s p o z y c j e niemowlęcia (zalążki proprium) Różnicowanie ja - nie ja ( do około 3 r.ż): poczucie cielesnego Ja, poczucie ciągłości Ja w czasie (tożsamości) potrzeba szacunku i własnej wartości Poszerzanie Ja poza granice ciała. Włączanie innych osób, wartości, cech uważanych za własne. Obraz siebie (4-6 r.ż.). Self jako sprawca. Racjonalność, konfrontacja potrzeb i zewnętrznej rzeczywistości (6-13r.ż.) Plany na przyszłość – dążenia propriacyjne

Autonomia Autonomia życia psychicznego – niezależność od uwarunkowań biologicznych Niezależność motywacji wewnętrznej od pierwotnych potrzeb – autonomia funkcjonalna motywów. Autonomia p e r s e w e r a c y j n a: czynności rutynowe, nawyki, automatyzmy, uzależnienia. Autonomia p r o p r i a c y j n a (obraz siebie, styl życia, wartości, cele).

Kryteria dojrzałości osobowości Autonomia życia psychicznego Stosunek do siebie - samowiedza, realizm w poznawaniu siebie i w działaniu Relacje z innymi - empatia, poszerzenie zasięgu proprium poza własne Ja i jego cele (praca, altruizm, odpowiedzialność). Jednocząca filozofia życiowa Uczucia i cele, dyspozycje osobiste, zainteresowania,wartości, obraz siebie i styl życia. Ukierunkowuje działania i jest podstawą interpretacji doświadczeń i integracji osobowości.

Typy psychologiczne Organizacja osobowości wg.wartości tworzy 6 typów orientacji: Człowiek t e o r e t y k – wartość odkrywania p r a w d y Typ ekonomiczny – wartości utylitarne Esteta - harmonia i jej forma Typ społeczny – miłość Polityk – władza Typ religijny - duchowość Koncepcja nie precyzuje mechanizmów zmiany. Jest jednak heurystyczna, otwarta, inspirująca do dalszych badań

Pośrednie i bezpośrednie badanie osobowości a zdrowie psychiczne Metody bezpośrednie – samoopis, wypowiedzi osobiste Metody pośrednie – np. metody projekcyjne Osoby psychicznie zdrowe o harmonijnym rozwoju są świadome własnych motywacji i zachowań, zatem powinny w obu typach badań uzyskiwać zbieżne wyniki.

Kontynuacja idei Allporta Nancy Cantor (1990) – dla opisania „intencjonalnej struktury osobowości w działaniu” wprowadza: pojęcie schematu - zapis wiedzy o własnym działaniu w danej sytuacji, poznawcze nośniki dyspozycji (por. Allporta funkcjonalną równoważność sytuacji i reagowania). zadania (wynikające ze schematów) strategie – sposoby realizacji zadań

Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella (1950) Osobowość –definicja pojęcia Zintegrowana konfiguracja zachowań pozwalająca przewidywać pewne zachowania na podstawie innych. Cecha Struktura psychiczna, wywnioskowana z zachowania, wyjaśniająca jego spójność i powtarzalność Żródła/rodzaje danych: Obserwacyjne (L-life) Samoopisowe (Questionnaire – Q) Testowe (T) – obiektywne badania eksperymentalne Punktem wyjścia w konstrukcji 16 czynnikowego kwestionariusza było 171 słów z listy Allporta i Odberta

Klasyfikacja cech Pochodzenie: Środowiskowe (nabyte) Konstytucjonalne (wrodzone) 2. Rodzaj: Dynamiczne (motywacje) Zdolnościowe (kompetencje, poziom wykonania) Temperamentalne (formalne cechy zachowania) 3. Jawność Powierzchniowe (skorelowane, obserwowalne zachowania) Źródłowe (wewnętrzne czynniki uzyskane drogą analizy czynnikowej warunkujące spójność cech powierzchniowych).

Strukturalny układ cech Cechy powierzchniowe Cechy źródłowe dynamiczne zdolnościowe temperamentalne sentymenty postawy ergi Dane T Dane Q Dane L Źrodło : Strelau, 2000

Cechy dynamiczne: dynamika zachowania- dążenia i konflikty Ergi - wrodzone cechy źródłowe natury popędowej Sentymenty – nabyte cechy źródłowe Postawy- nabyte cechy powierzchniowe, intensywność i kierunek zachowania wobec obiektu np.towarzyskość Postawy Wspólnych 12 czynników z danych Q(kwestionariusz) i L (oceny obserwatorów) (dane typu T (eksperyment)- okazały się zbyt szczegółowe, niejasne, opaarte na pojeciach i kryteriach subiektywnych np.potrzeba afiliacji sentymenty np.Bezpieczeństwo. ergi

cyklotymia – schizotymia ogólna inteligencja – upośledzenie umysłowe Lista 16 cech uzyskana z badań leksykalnych, analizy czynnikowej cech zdolnościowych, temperamentalnych i dynamicznych: cyklotymia – schizotymia ogólna inteligencja – upośledzenie umysłowe siła ego (równowaga emocjonalna) – nerwicowość dominowanie – uległość ekspansywność – brak ekspansywności (surgencja-desurgencja)_ silne superego – brak standardów wewnętrznych smiała cyklotymia – wycofująca się schizotymia wrażliwość emocjonalna – surowa dojrzałość paranoidalna schizotymia – ufna przystępność beztroska – zainteresowania praktyczne wyrafinowanie – szorstka prostota niespokojna nieufność – spokojna ufność Q1. radykalizm – konserwatyzm Q2. niezależność (samowystarczalność) Q3. samokontrola i siła charakteru Q4. napięcie nerwowe 1-12 z danych L i Q Q1-4 wyłącznie dane typu Q

Cechy i typy osobowości wg Hansa Eysencka Cecha – współwyznacza wpływ sytuacji na zachowanie Ekstrawersja vs Introwersja Neurotyzm vs Stabilność Wartość – status teorii temperamentu Opis zachowania i próba wskazania podstaw i mechanizmów biologicznych. Introwersja i ekstrawersja a zapotrzebowanie na stymulację i latwość warunkowania Hierarchiczność organizacji osobowości Typ (np. introwersja) Cecha (nietowarzyski) Nawyk (opuszcza spotkania) Zachowanie (opuścił spotkanie) Cecha wg Eysencka – wspołzmieniający się zespół aspektów behawioralnych który ujawnia się jako zasada organizująca wydedukowana z obserwowanej ogólnosci zachowania.

Wymiary i typy temperamentu Kapryśny, lękowy,sztywny,pesymista, nie-towarzyski Neurotyzm (niestabilny) drażliwy, niespokojny, pobudliwy,agresywny,impulsywny choleryk melancholik Introwersja Ekstrawersja: Towarzyski, otwarty Zywy, aktywny, asertywny,dominujący, beztroski, itd Bierny ostrożny, rozważny,roztropny, spokojny flegmatyk sangwinik stabilny

Psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera Wymiary temperamentu (operacjonalizacja w formie kwestionariuszaTCI). 1. Poszukiwanie nowości: Ciekawość vs sztywność, Impulsywność vs refleksyjność, Ekstrawagancja vs powściągliwość, Nieuporządkowanie vs zdyscyplinowanie. 2. Unikanie szkody: Pesymizm vs Skrajny Optymizm, Lęk przed tym co niepewne vs ufność, Lęk społeczny vs towarzyskość, Męczliwość vs vigor 3. Zależność od nagrody: Sentymentalność vs oderwanie,dystans Zależność vs niezależność 4. Wytrwałość

c.d.Cechy charakteru (nabywane w procesie rozwoju, uczenia się i wychowania) Samokierowanie Zdolność do współpracy Autotranscendencja

Wielka V NEOUS (OCEAN) P. COSTA i R. Mc CRAE (1989) Zródła koncepcji: Z badań leksykalnych (Lewis Goldberg*) i analizy czynnikowej struktury cech. surgencja (rozmowny, asertywny, energiczny/por. ekstrawersja) ugodowość sumienność stałość emocjonalna intelekt neurotyczność i ekstrawersja (z kwestionariusza Cattela) otwartość na doświadczenie (z badań własnych) (L.Goldberg -autor terminu „Wielka Piątka”)

System osobowości System osobowości - trwałe i zmienne elementy centralne komponenty peryferyjne oraz procesy dynamiczne Komponenty centralne: Podstawowe, względnie stałe, tendencje endogenne – c e c h y, zdolności, talenty artystyczne. Charakterystyczne p r z y s t o s o w a n i a ( w tym obraz siebie)

Komponenty peryferyjne i procesy dynamiczne Podstawy biologiczne i wpływy zewnętrzne Biografia obiektywna– osiągnięcia i działania osoby Procesy dynamiczne – funkcje i procesy psychiczne) Allport, Cattel – cechy mogą być nabyte podobnie jak nawyki. Clonninger – temperamnet i charakter – podstawowe tendencje

Model systemu osobowości Costy i Mc Crae Podstawy biologiczne Biografia obiektywna Wpływy zewnętrzne Charakterystyczne przystosowania Podstawowe tendencje N-E-O- U-S R.Mc Crae,P. Costa (2005) Osobowość dorosłego człowieka Rozwojowo Interakcja cech podstaw biologicznych i wpływów zewnętrznych ---- charakterystyczne przystosowania ---- biografia Obraz siebie Procesy dynamiczne

Wielka V a inne teorie osobowości Cechy NEOUS wyprowadzono z opisów zachowania i samoopisów używanych w potocznym języku. Otrzymane wymiary zbieżne są wymiarami funkcjonowania psychicznego w teoriach uznanych za podstawowe w psychologii osobowości Uspołecznienie (U) i odpowiedzialność (S) por. Freudowska Miłość i Praca – główne aspekty funkcjonowania człowieka; ekstrawersja i ugodowość - kołowe modele przestrzeni interpersonalnej(miłość i władza). Ekstrawersja i Neurotyzm – wymiary temperamentu wg Eysencka Otwartość na doświadczenie – otwartość umysłu, intelekt (typy umysłu Jung, – doznaniowość a intuicja; sumienność (myślenie a percepcja); ugodowość – myślenie a emocje Emocje – ekstrawersja i neurotyzm Postawy – ugodowość i otwartość

Psychometryczna wartość cech Uniwersalność (niezależne od płci, kultury, rasy) Względna stabilność wyników badań podłużnych Zgodność samoopisu i szacowań innych osób Podstawy biologiczne (30-40% odziedziczalności) Znaczenie w procesach adaptacji i wartość predykcyjna

Cechy NEOUS a efektywność zawodowa Barrick i Mount (1991) Tett i wsp. (1991) Hough i wsp.(1991) Salgado(1997) Sprzedawcy Sumienność ekstrawersja - sumienność Menadżerowie Sumienność, stabiln.Ekstrawersja Policjanci Wolne zawody (lekarze,prawnicy) Pracownicy wykwalifikowani (urzędnicy) Wszystkie grupy łącznie Sumienność -Stabilność, ugodowość, otwartość na doświadczenie Sumiennośćstabilność Sum., Stab. Ekstr. Sum, Stab. Ugod. Otwartość na dośw. Sum., Stab. Ugo- dowość,Otwartość Sumienność, stabilność emocjonal.

Cechy a funkcjonowanie psychologiczno-społeczne. 1. Korelaty satysfakcji z życia: Ugodowość, Sumienność, Ekstrawersja Neurotyzm 2. Czynnik moderujący ryzyko choroby wieńcowej - Ugodowość 3. Cechy a integracja osobowości Neurotyczność vs Otwartość na doświadczenie

Kontekstowy charakter cech osobowości Strukturalny model osobowości (Personality and Role Identity Structural Model –PRISM; Wood&Roberts, 2006) Ogólna koncepcja Ja - jaki jestem na ogół? Tożsamość roli - jaki jestem jako pracownik? Ekstrawersja cecha ogólna Kontekst 1. Kontekst 2 Kontekst 3 cecha kontekstowa

Formalne i treściowe aspekty cechy a zmienność (Deci, Ryan, La Guardia, 2007): a.Treść: Im > Ne tym>zmienność; Im>EOSU tym < zmienność b. Potrzeba: Im > wsparcie dla autonomii tym < Ne a > EOSU

Kontekstowość cech a przystosowanie Zmienność cechy w kontekście (roli, sytuacji, potrzeby) a przystosowanie. Im większe zróżnicowanie zbioru cech w różnych rolach tym gorsze wskaźniki przystosowania (Block, Donahue, Robin, Roberts i inni, 1993) 2. Im większa złozoność koncepcji siebie tym większa ochrona przed „zalaniem” negatywnym afektem (Linville 1975)

Podsumowanie Idiograficzność a nomotetyczność Status pojęcia cechy. Cech ogólna i kontekstowa 4. Cecha globalna jako zmienna wyjaśniająca - Dawid Funder (1991) . 5. Endogenny i egzogenny charakteru cechy (Cloninger, Costa, Mc Crae – Allport, ). 6. Czynniki sytuacyjnej i czasowej zmienności cechy: Przedmiotowe: treściowe i formalne charakterystyki cechy (intensywność, zmienność, globalność), Podmiotowe: płeć, wiek, stan zdrowia osoby Lamiell (1987) Badanie osobowości powinno się dokonywać metodą idiotetyczną – opis jednostki na tle tego kim dana osoba nie jest, a mogłaby być i jest, tylko przypadkowo (jeśli w ogóle) odzwierciedlony w tym, jakim człowiekiem jest ktoś inny.