Europejski Trybunał Praw Człowieka Michał Małaszkiewicz Katedra Prawa Międzynarodowego i Europejskiego UWr.

ETPCz jako sąd międzynarodowy kwalifikacja: stały sąd międzynarodowy/o jurysdykcji regionalnej/ wyspecjalizowanej (prawa człowieka) funkcjonowanie: w ramach Rady Europy jednak nie jako jej organ/ uprawnienia Komitetu Ministrów Rady Europy/ Sekretarza Generalnego Rady Europy/ Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy podstawa działania: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) wraz z protokołami dodatkowymi

Specyfika systemu EKPC Prawa Człowieka jako lex specialis/ special regime/ self-contained regime system EKPC jako regionalny system ochrony praw człowieka konstytucyjny charakter = EKPC jako instrument europejskiego porządku publicznego (zagadnienie przystąpienie UE do EKPC) wpływ orzecznictwa ETPC na interpretację postanowień EKPC- tworzenie standardów/ specyfika wykładni efektywność EKPC i wpływ na krajowe porządki prawne

Powstanie i rozwój ETPC powstanie Rady Europy na mocy Statutu Rady Europy (Traktat Londyński) z dnia 5 maja 1949 r. podpisanie EKPC 4 listopada 1950 r., wejście w życie 3 września 1953 r. po ratyfikacji przez 10 państw cel powołania ETPC: zagwarantowanie przestrzegania praw człowieka zawartych w PDPCZ reformy ETPC: PD 11 (wejście w życie 10 listopada 1998 r.)- reforma instytucjonalna = likwidacja Komisji/ uprawnień decyzyjnych KM RE + „udrożnienie” systemu PD 14 (wejście w życie 1 czerwca 2010 r.) – zaostrzenie przesłanek dopuszczalności/ wyroki pilotażowe/ wnioski o interpretacje/ wnioski o stw niewykonania ostatecznego wyroku PD 16 (nieratyfikowany przez Polskę) – opinie doradcze na wniosek sądów najwyższych art. 19 EKPC W celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań wynikających dla Wysokich Układających się Stron z Konwencji i jej protokołów tworzy się Europejski Trybunał Praw Człowieka, zwany dalej “Trybunałem”.

Podstawa funkcjonowania i procedowania podstawowe dokumenty: EKPC/ Regulamin Trybunału/ Wytyczne Prezesa ETPCz znaczenie orzecznictwa ETPCz EKPC – Rozdział I = katalog praw i zasady odnoszące się do ich stosowania (art. 2- 18) Rozdział II przepisy ustrojowe i proceduralne (art. 19- 51) Rozdział III postanowienia art. 52- 57 – pozostałe postanowienia

Zakres jurysdykcji ETPCz obowiązek przestrzegania postanowień Konwencji = zakres jurysdykcji ETPC Art. 1 Wysokie Układające się Strony zapewniają każdemu człowiekowi, podlegającemu ich jurysdykcji, prawa i wolności określone w Rozdziale I niniejszej Konwencji zakres podmiotowy= każdy człowiek podlegający jurysdykcji zakres przedmiotowy= prawa zawarte w EKPC i protokołach zakres terytorialny= terytorium podlegające jurysdykcji – kwestia ekstraterytorialnego stosowania EKPC (sprawa Al Skeini) zakres czasowy od notyfikacji SG RE (art. 56 ust.1 EKPC) do chwili skutecznego wypowiedzenia EKPC- ograniczenia z art. 58 ust. 2 EKPC

EKPC – jurysdykcja przedmiotowa- katalog praw katalog praw objętych ochroną (art. 2- 14 + protokoły dodatkowe) = co do zasady prawa I generacji prawo do życia (art. 2) zakaz tortur (art.3) zakaz niewolnictwa (art. 4) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art.5) prawo do rzetelnego procesu (art. 6) zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7) prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art.8) wolność myśli sumienia i wyznania (art. 9) wolność słowa (art. 10) wolność zgromadzeń (art. 11) prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12) prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13)

Zasady stosowania postanowień EKPC klauzule limitacyjne (każdy przepis + art. 18 – zakaz stosowania ograniczeń w innych celach niż przewidziane) klauzula derogacyjna (art. 15) i prawa niederogowalne (art. 2,3, 4 ust. 1 i 7) zakaz dyskryminacji (art. 14) zakaz nadużycia praw (art. 17)

Kompetencja ETPcz rodzaje postępowań: skarga indywidualna (art. 34 EKPC) skarga międzypaństwowa (art. 33 EKPC) opinie doradcze na wniosek Komitetu Ministrów Rady Europy (art. 47 EKPC) opinie doradcze na wniosek „Highest courts and tribunals of a High Contracting Party” wskazane przez Państwo- Stronę (art. 1 i 10 PD 16) pytanie skierowane przez KM RE dotyczące interpretacji wyroku pytanie skierowane przez KM RE dotyczące przestrzegania ostatecznego wyroku (art. 46 ust. 4 EKPC)

Sędziowie 1 sędzia z każdego Państwa Strony (47 sędziów) wymogi sprawowania urzędu: najwyższy poziom moralny/ kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego/ prawnicy o uznanych kompetencjach (art. 21 EKPC) wybór: przez Zgromadzenie Parlamentarne RE spośród trzech kandydatów przedstawionych przez państw kadencja: 9 lat (do wieku 70 lat) – kontynuacja niezakończonych spraw

Struktura ETPCz Składy Trybunału i ich kompetencje 1 sędzia decyzje o niedopuszczalności skargi indywidualnej/ skreśleniu skargi z listy komitet 3 sędziów decyzje o niedopuszczalności/ skreślenie- jednomyślnie) lub: decyzja o dopuszczalności i wydanie wyroku in meriti jeżeli: „tkwiące u podstaw sprawy zagadnienie dotyczące wykładni lub stosowania niniejszej konwencji lub jej protokołów jest już przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa Trybunału” (art. 28 ust.1 lit b EKPC)

Struktura ETPCz Izba (7 sędziów) decyzja o dopuszczalności/ decyzja merytoryczna w przypadku skarg indywidualnych decyzja o dopuszczalności/ decyzja merytoryczna w przypadku skarg indywidualnych (możliwość zrzeczenia się właściwości Wielka Izba (17 sędziów) „odwołania” od wyroków Izby (decyzja wstępna w składzie 5 sędziów) rozpatrywanie wniosków o wydanie opinii doradczych (art. 47 EKPC)/ PD 16 zrzeczenie się właściwości przez Izbę (art. 30 EKPC) zapytania o niewykonanie ostatecznego wyroku (art. 46 ust. 4 EKPC)

Struktura ETPCz Zgromadzenie Plenarne wybór przewodniczącego i 1 lub 2 wiceprzewodniczących uchwalenie Regulaminu ETPCz wybór szefa Kancelarii i jego zastępców tworzenie Izb i wybór ich przewodniczących/ czasowe zmniejszenie składu Izby do 5 sędziów Kancelaria (Szef Kancelarii i sekretarze) kompetencje Komitetu Ministrów Rady Europy (przekazanie ostatecznego wyroku do KM RE, do którego kompetencji należy „czuwanie nad wykonaniem wyroku” (art. 46 ust. 2 EKPC

Skarga indywidualna i skarga międzypaństwowa Art. 34 EKPC Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w niniejszej konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa. Art. 35 EKPC Każda z Wysokich Układających się Stron może wnieść skargę do Trybunału, jeśli uważa, że inna Wysoka Układająca się Strona naruszyła postanowienia niniejszej konwencji lub jej protokołów.

Warunki dopuszczalności skargi wyczerpanie drogi krajowej (wszystkie środki odwoławcze) termin: 6 miesięcy od daty doręczenia ostatecznej decyzji bez rozpatrzenia: skargi anonimowe Skarga „co do istoty identyczna ze sprawą już rozpatrzoną przez Trybunał lub ze sprawą, która została poddana innej międzynarodowej procedurze dochodzenia lub rozstrzygnięcia, i jeśli skarga nie zawiera nowych, istotnych informacji.” (art. 35 ust.2 EKPC) niedopuszczalność (na każdym etapie postępowania) skarga w sposób oczywisty niezasadna/ stanowi nadużycie prawa do skargi brak znaczącego uszczerbku (chyba że wymaga tego poszanowanie praw człowieka + nie może być odrzucona na tej podstawie skarga nienależycie rozpatrzona przez sąd krajowy)

możliwość interwencji Państwa Strony – art. 36 ust. 1 EKPC, art. 44 ust. 1 Regulaminu inne podmioty: na zaproszenie Przewodniczącego Języki postępowania: do zawiadomienia Umawiającej się strony- każdy język urzędowy Stron, po zawiadomieniu - język angielski lub francuski

Ostateczność wyroków Art. 44 EKPC 2. Wyrok Izby staje się ostateczny a) jeżeli strony oświadczą, że nie będą składać wniosku o przekazanie sprawy do Wielkiej Izby, lub b) po upływie trzech miesięcy od daty wydania wyroku, jeżeli nie złożono wniosku o przekazanie sprawy do Wielkiej Izby, lub c) jeżeli zespół Wielkiej Izby odrzuci wniosek o przekazanie sprawy Wielkiej Izbie w trybie artykułu 43. Procedura odwoławcza: Art. 43 1. W okresie trzech miesięcy od daty wydania wyroku przez Izbę każda ze stron postępowania może, w wyjątkowych przypadkach, wnioskować o przekazanie sprawy do Wielkiej Izby. 2. Zespół pięciu sędziów Wielkiej Izby przyjmie wniosek, jeżeli w sprawie pojawia się poważne zagadnienie dotyczące interpretacji lub stosowania Konwencji lub jej Protokołów lub istotna kwestia o znaczeniu ogólnym.

Procedura wyroku pilotażowego Artykuł 61 Regulaminu ETPCZ 1. Trybunał może wszcząć procedurę wyroku pilotażowego i wydać wyrok pilotażowy, gdy okoliczności faktyczne skargi wskazują na istnienie w zainteresowanej Układającej się Stronie problemu strukturalnego lub systemowego bądź innej podobnej dysfunkcji, która spowodowała lub może spowodować podobne skargi. 3. W wyroku pilotażowym Trybunał określa zarówno charakter problemu strukturalnego lub systemowego bądź innej ustalonej dysfunkcji, jak i typ środków naprawczych, które podjąć ma zainteresowana Układająca się Strona na szczeblu krajowym na mocy sentencji wyroku.

Kompetencje doradcze ETPCz opinia doradcza na wniosek KM RE „ (…)w kwestiach prawnych dotyczących wykładni Konwencji i jej Protokołów.” (art. 47 ust.1 EKPC) Art. 47 ust. 2 EKPC Powyższe opinie nie mogą dotyczyć treści i zakresu praw i wolności określonych w Rozdziale I Konwencji i jej Protokołach, ani jakichkolwiek innych zagadnień, które Trybunał lub Komitet Ministrów mogłyby rozpatrywać w wyniku postępowania podjętego na podstawie postanowień Konwencji KM RE decyzja w sprawie złożenia wniosku większością głosów -> decyzja ETPCz o dopuszczalności wniosku (zakres kompetencji) możliwość zgłaszania przez sędziów opinii odrębnych

Zasady wykładni wypracowane w orzecznictwie wykładnia ewolucyjna/dynamiczna- koncepcja living instrument (sprawa Tyrer ) koncepcja obowiązków pozytywnych państw zasada efektywności = wykładnia funkcjonalna/ „standard” wykładnia autonomiczna doktryna marginesu oceny – zróżnicowanie zakresu „marginesu” zasada proporcjonalności wykładnia porównawcza

Oddziaływanie EKPC i orzecznictwa ETPCz na prawo krajowe pośrednie i bezpośrednie stosowanie w prawie krajowym obowiązek wykonywania wyroków skutek inter partes wyroków/ względny skutek erga omnes (?)/ skutek „orientujący” konsekwencje wyroku: odszkodowanie/ zadośćuczynienie / wznowienie postępowania (?)/ zmiana prawa krajowego (?)/oddziaływanie na wykładnie EKPC = doktryna res interpretanda procedura wyroków pilotażowych