POCZĄTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ

Prawa kardynalne: 1) wiara katolicka w obu obrządkach jest religią panującą; 2) król i królowa muszą być wyznawcami religii katolickiej; 3) odejście od Kościoła katolickiego do innego wyznania podlega karze; 4) wyznawcom innych niż katolicka religii gwarantuje się „pokój w wyznaniu i obrządkach”; 5) unia Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego jest trwała i niewzruszalna; 6) Rzeczpospolita polsko-litewska jest państwem suwerennym, a więc niepodległym i samowładnym;

7) gwarancje udzielone rządowi polskiemu przez obce mocarstwa są nieważne; 8) w Rzeczypospolitej obowiązują jedynie prawa uchwalone przez stan szlachecki na sejmach; tylko prawo daje podstawę do działania jakiejkolwiek władzy urzędowej; 9) wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej bez względu na stan i kondycję gwarantuje się praworządność; 10) prawo neminem captivabimus nisi iure victum, czyli prawo nietykalności osobistej 11) szlachcie i innym obywatelom gwarantuje się prawo wolnego głosu na sejmikach, zjazdach publicznych, a także w pismach i drukach, pod odpowiedzialnością sądow.

Reformy Sejmu 1764 – 1766 1773 – 1776 1767-1768 1788 - 1792

DOROBEK PRAWNY SEJMU CZTEROLETNIEGO

SEJM CZTEROLETNI OBRADOWAŁ W LATACH 1788 – 1792 inaczej zwany Sejmem Wielkim, rozpoczął obrady 6 października 1788 roku, które trwały do 31 maja 1792, za jedno z najbardziej znaczących osiągnięć obrad tamtych dni, z zakresu legislacji, uważa się Konstytucję 3 maja czyli Ustawę rządową z dnia 3 maja 1791 r. oraz ustawy okołokonstytucyjne. Reformy podjęte w latach 1788 – 1792: zniesienie Rady Nieustającej, opodatkowanie szlachty i mieszczaństwa, utworzenie komisji porządkowych cywilno-wojskowych, podniesienie stanu armii do 100 tys. żołnierzy.

Oficjalna nazwa: Ustawa rządowa z dnia 3 maja 1791 r. Pierwsza nowoczesna konstytucja w Europie. Twórcy: Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, Stanisław August Poniatowski, Hugo Kołłątaj. Konstytucja regulowała ustrój społeczny i polityczny. W tym zakresie przeprowadzono też najistotniejsze reformy. Obecnie przechowywana w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

Zakres przedmiotowy Konstytucja 3 maja składała się z preambuły i 11 artykułów: I Religia panująca II Szlachta ziemianie III Miasta i Mieszczanie IV Chłopi włościanie V Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych VI Sejm, czyli władza prawodawcza VII Król, władza wykonawcza VIII Władza sądownicza IX Regencja X Edukacja dzieci królewskich XI Siła zbrojna narodowa

Zasady Konstytucji 3 maja 1. Zasada suwerenności narodu: wyrażona po raz pierwszy w Konstytucji 3 Maja, określana jako „niepodległość zewnętrzna i wolność wewnętrzna narodu”, inaczej zwana zasadą zwierzchności narodu, w doktrynie wskazuje się, że zachowując istotę zwierzchnictwa przy sobie, naród deleguje atrybuty jego organom, wykonującym oznaczony Konstytucją zakres władzy.

Zasady Konstytucji 3 Maja 2. Zasada trójpodziału władzy została wyrażona w art. V Rząd czyli oznaczenie władz publicznych: Wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc wolność obywatelską, porządek społeczności i całość państw Rzeczypospolitej na zawsze zabezpieczyć; trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą; to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych; władza najwyższa wykonawcza w królu i straży, i władza sądownicza w juryzdykcyach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających

Zasady Konstytucji 3 Maja 3. Zasada jednolitości państwa Konstytucja pomijała tę kwestię, utrzymując dotychczasowy charakter Rzeczypospolitej, Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów – Uchwała Sejmu Czteroletniego, zachowanie parytetu w obsadzie stanowisk państwowych Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego

Zasady Konstytucji 3 Maja 4. Zasada dziedziczności tronu zlikwidowano wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miała objąć saska dynastia Wettynów.

Zasady Konstytucji 3 Maja 5. Wprowadzenie religii panującej Artykuł I Konstytucji 3 maja zatytułowany o religii, gwarantował wolność w krajach polskich dla wszelkich obrządków i religii. Jednocześnie uznawał religię katolicką za panującą i zabraniał przejścia z katolicyzmu na inne wyznania pod karą apostazji.

Ustrój społeczny Utrzymano stanowy ustrój społeczny. Szlachcie, ale tylko ziemianom, zatem szlachcie posiadającej, inaczej posesjonatom, zapewniono wszystkie swobody, wolności, prerogatywy pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym. Konstytucja potwierdziła wszelkie przywileje nadane szlachcie począwszy od Kazimierza Wielkiego, a skończywszy na ostatnim Jagiellonie – Zygmuncie Auguście. Za fundamentalne prawa przyznane szlachcie uznano: równość szlachty między sobą, wolność osobistą, własność, bezpieczeństwo osobiste. W konsekwencji dawne, najistotniejsze prawa stanu szlacheckiego zostały nienaruszone.

Mieszczanie Status stanu mieszczańskiego został unormowany w prawie o miastach królewskich z dnia 18 kwietnia 1791 roku, co potwierdzał artykuł III Konstytucji uznając go zarazem za część składową konstytucji. Zaprzestano różnicowania zawodów pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem. W miastach nie tylko stan mieszczański, ale i szlachecki mógł trudnić się handlem. Od 1791 roku szlachcic, który mierzył towary łokciem i kwartą nie tracił z tego powodu szlachectwa. Mieszczanom wolno również nabywać dobra ziemskie i wykonywać zawód rolnika. W przyszłości przynależność do pewnego stanu nie mogła tamować swobody ruchu w dziedzinie gospodarczej. Utrzymano dawniejszy rozdział w sprawie dostępu do urzędów ziemskich i państwowych. Te zastrzeżono dla szlachty z małymi wyjątkami na rzecz mieszczaństwa – (funkcje kancelaryjskie, stopień regentów, przyznano im wstęp do palestry sądowej, komisje porządkowe cywilno-wojskowe w liczbie 3 delegatów, wstęp do wojska i dosłużenie do rangi oficera, za wyjątkiem kawalerii narodowej).

Mieszczanie W granicach miasta władzę nad obywatelami sprawowały władze miejskie. Z kolei w sferze praw politycznych mieszczanie nadal nie byli reprezentowani w sejmie w sposób równouprawniony ze szlachtą. Kompensowały to liczne ułatwienia nobilitacji zaoferowane urzędnikom miejskim i osobom zamożnym. Prawo o miastach obejmowało tylko miasta królewskie, zatem z mocy ustawy wyłączone zostały miasta prywatne i biskupie (miasta w dobrach prywatnych ibiskupich). Z woli właścicieli mogły one uzyskać status miast wolnych i zostać objęte prawem o miastach.

MIASTA KRÓLEWSKIE 375 (26%) BISKUPIE 145 (10%) PRYWATNE 932 (64%)

Chłopi włościanie Ludności chłopskiej w konstytucji 3 maja poświęcono obszerny artykuł IV zatytułowany Chłopi Włościanie. Poza okólnikową deklaracją przyjęcia ludności chłopskiej pod opiekę prawa i rządu zamieszczono jedynie zachętę skierowaną do dziedziców, by zawierali z gromadami wiejskimi umowy ustalające wzajemne prawa oraz obowiązki chłopów i dziedziców wsi. Pełną wolność gwarantowano jedynie chłopom osadnikom przybyłym z zagranicy.

Władza wykonawcza Władza wykonawcza: król, Straż Praw, komisje wielkie. W zakresie władzy wykonawczej król przewodniczył Straży Praw, nominował ministrów i innych najwyższych urzędników. Wprowadzono zasadę nieodpowiedzialności monarchy. Akty wydawane w imieniu króla wymagały kontrasygnaty jednego z ministrów.

Władza wykonawcza Straż Praw – centralny organ władzy wykonawczej składający się z króla jako przewodniczącego, prymasa jako głowy duchowieństwa i przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej, ministra policji (jeden z marszałków), ministra pieczęci czyli spraw wewnętrznych (jeden z kanclerzy), ministra interesów cudzoziemskich (drugi z kanclerzy), ministra wojny (jeden z hetmanów), ministra skarbu (jeden z podskarbich). Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali Marszałek Sejmu i pełnoletni następca tronu.

Władza wykonawcza Ministrów do Straży Praw powoływał król. Ministrowie za swoją działalność ponosili odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną. Odpowiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa) ministrowie ponosili przed sądem sejmowym. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) ministrowie ponosili przed sejmem, który większością 2/3 mógł uchwalić wobec nich wotum nieufności za kierunki i celowość prowadzonej polityki. Do kompetencji Straży Praw należało czuwanie nad przestrzeganiem prawa oraz wydawanie rezolucji.

Władza wykonawcza Komisje wielkie: Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej, podporządkowane Straży Praw, struktura kolegialna (przewodniczący, minister niewchodzący w skład Straży Praw + 14-15 komisarzy wybieranych przez sejm na okres 2 lat), wspólne dla Korony i Litwy.

Władza ustawodawcza Sejm : - był dwuizbowy, składał się z izby poselskiej oraz senatu. W izbie poselskiej zasiadało 204 posłów wybieranych przez szlachtę - posesjonatów na sejmikach oraz 24 plenipotentów miast z głosem doradczym w sprawach miejskich, przemysłu i handlu. Posłowie stali się przedstawicielami narodu. Zniesiono moc wiążącą instrukcji poselskich.

Władza ustawodawcza Senat składał się ze 102 wojewodów i kasztelanów oraz 30 biskupów diecezjalnych i ministrów. Przewodniczącym senatu był król. Prawo weta zawieszającego. Brak inicjatywy ustawodawczej.

Władza ustawodawcza Kompetencje sejmu: - ustawodawcze, - ustrojodawcze: nadzwyczajny sejm konstytucyjny zwoływany po upływie 25 lat dla rewizji konstytucji, - ratyfikacja umów międzynarodowych, - nakładanie podatków, - kontrola władzy wykonawczej.

Władza ustawodawcza Sejm miał być zawsze gotowy. Wyróżniono sesje zwyczajne, odbywane co dwa lata przez 70 dni, z możliwością przedłużenia obrad do 100 dni oraz sesje nadzwyczajne, które zwoływał król lub marszałek sejmu w okresie kadencji dla załatwienia najpilniejszych spraw. Posłów wybierano na 2 lata. Zniesiono liberum veto. Wprowadzono zasadę większości głosów – zwykłą lub kwalifikowaną 2/3 lub ¾.

Władza sądownicza Władza sądownicza została uregulowana w art. VIII. Ustanowiono ramową strukturę sądów dla poszczególnych stanów społecznych – szlachty, mieszczan i chłopów. Nie wspomniano o stanie duchownym, pozostawiając w tym zakresie istniejące status quo. Władza sadownicza nie może być wykonywana ani przez władze prawodawcza, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane. Powinna zaś być tak do miejsc przywiązana, zeby każdy człowiek bliska dla siebie znalazł sprawiedliwość, zeby przestępny widział wszędzie groźna nad sobą rękę krajowego rządu.

Władza sądownicza 1-mo Ustanawiamy przeto sady pierwszej instancji dla każdego województwa, ziemi i powiatu, do których sędziowie wybierani będą na sejmikach. Sądy pierwszej instancji będą zawsze gotowe i czuwające na oddanie sprawiedliwości tym, którzy jej potrzebują. Od tych sądów iść będzie apelacja na trybunały główne, dla każdej prowincji być mające, złożone również z osób na sejmikach wybranych. I te sądy tak pierwszej, jako i ostatniej instancji, będą sądami ziemiańskimi dla szlachty i wszystkich właścicielów ziemskich z kimkolwiek, in causis iuris de facti. 2-do Jurysdykcje zaś sądowe wszystkim miastom podług prawa Sejmu teraźniejszego O miastach wolnych Królewskich, zabezpieczamy. 3-tio Sądy referendarskie dla każdej prowincyi osobne, mieć chcemy w sprawach włościan wolnych dawnymi prawami sądowi temu poddanych. 4-to Sądy zadworne, asesorskie, relacyjne i kurlandzkie zachowujemy. 5-to Komisje wykonawcze będą miały sądy w sprawach, do swej administracji należących. 6-to Oprócz sądów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów, będzie sąd najwyższy, sejmowy zwany, do którego przy otwarciu każdego sejmu wybrane będą osoby. Do tego sądu należeć będą występki przeciwko narodowi i królowi, czyli crimina status. Nowy codex praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez Sejm osoby spisać rozkazujemy.

USTAWA OKOŁOKONSTYTUCYJNA to ustawa wydana w związku z ustawą zasadniczą, w celu jej uściślenia lub wykonania. Prawo o miastach królewskich z 18 kwietnia 1791 r. oblatowane pt. Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej Prawo o sejmikach z 24 marca 1791 r., oblatowane 28 maja 1791 r. Sejm konstytucyjny extraordynaryjny z 28 maja 1791 r. Urządzenie wewnętrzne miast wolnych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim Prawo o sejmikach uchwalone w dniu 24 marca 1791 r., oblatowane dopiero 28 maja roku 1791. Prawa kardynalne niewzruszone z 8 stycznia 1791 r. Deklaracja stanów zgromadzonych z 5 maja 1791 r. Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów z 22 października 1791 r. Ustawa z 28 maja 1791 r. pt. Sejmy

Ustawy okołokonstytucyjne Ustawa o prawie łaski z 31 maja 1791 r. Ustawa o Straży Praw z 6 czerwca 1791 r. Ustawa o Komisji Policji z 21 czerwca 1791 r. Ustawa o Komisji Skarbowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów z 29 października 1791 r. Ustawa o Komisji Wojskowej Obojga Narodów z 31 maja 1792 r. Ustawa pt. Rozkład województw, ziem i powiatów, z oznaczeniem miast, a w nich miejsc konstytucyjnych dla sejmików w prowincjach Koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2 listopada 1791 r. Urządzenie sądów miejskich i asesorii z 6 października 1791 r. Ustawa o gotowości do obrony pospolitej z 17 kwietnia 1792 Księstwa Kurlandii i Semigalii oblatowana 31 maja 1792 r.

Konfederacja targowicka Przeciwnicy reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja zawiązali w Petersburgu konfederację targowicką, co stało się dla Rosji pretekstem do zbrojnej interwencji w Rzeczypospolitej. Wojna rosyjsko – polska (1792). W konsekwencji w 1793 roku doszło do drugiego rozbioru Polski dokonanego przez Rosję i Prusy. W dniu 17 czerwca 1793 r. zwołano sejm w Grodnie.

Sejm grodzieński Na sejmie zawiązano konfederację grodzieńską, która formalnie: - zawiesiła funkcjonowanie Konstytucji 3 maja, - usankcjonowała rozbiory, - wprowadziła reformy w zakresie ustroju społecznego i politycznego zawarte w tzw. Konstytucjach grodzieńskich.

Insurekcja kościuszkowska Akt Powstania Obywatelów z dnia 24 marca 1794 r. Władze powstania: 1) Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, 2) Rada Najwyższa Narodowa. Reformy chłopskie Uniwersał połaniecki z dnia 7 maja 1794 r. - zniesienie poddaństwa osobistego, - uzyskanie własności podległej.