Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles Heroizacja komedii i udomowienie tragedii, czyli ewolucja teatru w XVIII wieku: ku dramatowi

Główne teatry paryskie XVII-XVIII w. W XVII wieku W XVIII wieku Hôtel de Bourgogne 1548-1680 Théâtre du Marais 1634-73 Trupa Moliera 1643-1658-1673 Comédie Française (1680) = Th. Guénégaud (Marais+Molier) + H. de Bourgogne Ancien Théâtre Italien (od 1680 z H. de Bourgogne; 1697 wygnany za wykpienie Mme de Maintenon, femme de Louis XIV w sztuce zapowiedzianej, La Fausse prude) L’opéra-comique de la Foire = teatr jarmarczny (sezonowy) Académie royale de Musique = Opéra (od 1669 po francusku, od 1673 3 x tyg. Perrin, Lulli, Quinault) Comédie Française depuis 1680 W 1789 podział na radykałów - przeszli do Théâtre de la République (do 1799) i rojalistów (w 1793 r. aresztowani, na krótko, a ich Th. de la Nation = fermé) Nouveau Théâtre Italien 1716 „trupa Regenta” Luigi Riccoboni L’opéra-comique de la Foire [z teatrem Włoskim od 1762, potem jako] Théâtres de boulevards Théâtres de société (prywatne) Académie royale de Musique = Opéra (cdn)

Komedia Francuska dzisiaj

Komedia Francuska w XVIII w. Siedziba w bocznym skrzydle Palais-Royal od XVIII w. Wnętrze teatru w XVIII w.

Przemiana estetyki Teatru Francuskiego w połowie XVIII w. Teatr słowa i obrazu: tableau stase/tableau comble czyli otwarcie i zamknięcie sceny/aktu – ekonomia słowa Ruch, gest, mowa = naturalne, w tym krzyki, nieartykułowane Kostium i dekoracje historyczne (couleur locale w romantyzmie) Muzyka, efekty specjalne i koordynacja (melodramat) Powstanie Stowarzyszenia Autorów i Kompozytorów Dramatycznych (1777 zał. Beaumarchais), 1791 prawa autorskie uchwalone przez Zgromadzenie Narodowe Teatr słowa, rapsodyczny Hieratyczne postawa, ruch, gest Gra nie ku aktorom ale na siebie Kostium bogaty ale dowolny, anachroniczny Stałe dekoracje (pałac – tragedia, plac – komedia, ogród – dramat pasterski) Likwidacja krzeseł kawalerów na scenie (zaczepki wobec aktorek) w poł. lat 60. (akcja Woltera)

Komedia Włoska

Estetyka Teatru Włoskiego Spadek po commedii dell’arte. Stary Teatr Włoski: D. Biancolelli, fixé à Paris depuis 1662, chassé en 16 Nowy Teatr Włoski: Luigi Riccoboni zwany Lelio (od 1716). Teatr słowa i gestu: francuski >wł. Teatr gestu i słowa: maski, lazzi Charles Mazouer, Le théâtre d'Arlequin: comédies et comédiens italiens en France au XVIIe siècle, https://books.google.pl/books?id=O1bmQNuLMkgC&pg=PA176&lpg=PA176&dq=arlequin+prot%C3%A9e&source=bl&ots=VTIEaS0Ob6&sig=hz8VBUDl857KH6ufiOSGasr2Bjw&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiOy5TfrqrfAhXOqIsKHb-rBUQQ6AEwC3oECAYQAQ#v=onepage&q=arlequin%20prot%C3%A9e&f=false, 18.12.2018 Antoine Watteau, Les Comédiens Italiens (1720). Huile sur toile, 64 × 76 cm, National Gallery of Art, Washington. Il s'agit de l'une des dernières toiles de Watteau qui aurait été donnée à son médecin anglais en paiement. Arlequin Protée, ou Avocat d’un Clerc, 1683 (éd. 1684), l’une des pièces françaises fournies par Anne Mauduit, sieur de Fatouville.

Teatr Jarmarczny :Foires Saint-Laurent, Saint-Germain et Saint-Ovide <= Depuis 1344, du 9 août au 29 sept., près de l’abbaye Saint-Lazare en plein air. <= Depuis 1176, comédies dès la fin du XVIe s. Au XVIIe, des ma- rionnettes, danseurs de corde, montreurs d’animaux ; à l’abri de la pluie. 1764-1777, la dernière, Saint- Ovide, en été, Pl. Louis XIV puis Pl. Louis XV. Incendie y mit fin. Pożar.

Estetyka jarmarcznej opery komicznej: dramatyczna hybryda Commedia dell’arte + francuska farsa + wodewil (interlude, final) Aktorzy m.in. Domenico Biancolelli, sieur Francisque = animator marionetek; autorzy: Lesage, d’Orneval, Fuzelier. Proza mieszana z wierszem (kuplety do znanej melodii) Styl burleskowy (zderzenie wysokiego i niskiego stylu) Schemat społecznego renversement (motywy karnawałowe): rewia, pochód Travestissement (temat serio, forma trywialna) i parodia (np. Bereniki) Walka z gigantami = Komediami Francuską i Włoską oraz Operą Gdy rywalki uzyskały restrykcje wobec gry jarmarcznych aktorów, np. zakaz mówienia dla wszystkich prócz jednego, powstała sztuka monodram w 3 aktach: Piron, Arlequin Deucalion 1711. Restrykcje zaostrzono: zakaz mówienia w ogóle, powstały sztuki z napisami (pièces à écriteaux = kuplety wykonywane przez widzów), np. Lesage, Arlequin roi de Serendib, 1713.

Udomowienie tragedii: proza polityki Mnożenie konfliktów tragicznych, jak w Rhadamiste et Zénobie (1711); między okrucieństwem a czułością, diapazon nie sprzyjający katharsis.

Od tragedii zgrozy do dramatu historycznego Prosper Jolyot de Crais-Billon zw. Crébillon, ojciec: Atreusz i Trestos (1707), bracia skłóceni, cudzołóstwo pomszczone dzieciobójstwem i kanibalizmem, obrzydzenie i zgroza => zanik katharsis; co z tragizmem? Voltaire: porachunki religijne z politycznymi elitami (Edyp 1718, Zaïre - Othello à la française(1732), Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète (1741) Marivaux Annibal sentymentalny i szlachetny (1720), Mahomet Second (1740, proza, tylko akt I) Houdar de La Motte: życie rodzinne (okrutne) na szczytach władzy w Inès de Castro (1723), synowej otrutej na rozkaz króla (dzieci na scenie, rozczula). Marmontel, Cléopatre (1750) Marie-Joseph Chénier, Charles IX ou la Saint-Barthélemy (1789) D.A.F. le marquis de Sade, dramat Oxtiern ou les Malheurs du libertinage (1791, wznowiony 1799) # Ernestine, nowela tragiczna z1799 (zob. Les Crimes de l’amour): w noweli zło nie zostaje ukarane, w teatrze reguły triumfują.

Ewolucja tragizmu Zanik transcendencji religijnej albo jej poddanie politycznym mocom Nowy tragizm (naturalizm vs determinizm psychologiczny) jest przedmiotem debaty u Marmontela, np. w przedmowie do Kleopatry: „Jeśli prawdą jest, jak utrzymuje kilku spośród mych krytyków, iż nie można interesować się losem postaci, którą namiętności uczyniły kowalem własnego nieszczęścia, przyznam, nie wiem już jak uczynić tragedię pożyteczną i interesującą. Postaci tragiczne muszą być nieszczęśliwe; a przykład nieszczęścia niezależnego od osoby, która je znosi, do niczego nie służy w zakresie obyczajów. […] Moją główną ambicją było to, by uczynić mnie podobnych lepszymi i szczęśliwszymi. […] Pytam więc mych Sędziów i Mistrzów: czy źródłem tragizmu należy uczynić charakter postaci? Czy ma być ono obce i nieuniknione? Pierwsze bardziej wzrusza, drugie jest bardziej moralne. Proszę się zdecydować, ja uznam ten wybór.” (tłum. IZ) Zwracam uwagę na podwójny cel teatru: pouczenie i przyjemność.

„Nowe rozdanie” w teatrze: Diderot i s-ka Komedia wesoła  / Comédie gaie  Komedia poważna / sérieuse Dramat / Drame Tragedia domowa / domestique Tragedia heroiczna / héroïque Przedmiot : śmiesznostki i przywary / ridicules et vices cnota, obowiązki człowieka / vertu et devoirs de l’homme powinności ludzkie / obligations de l’homme prywatne niepowodzenia / malheurs de héros klęski publi-czne możnych / malheurs publics des grands   Szlachetność / Noblesse Denis DIDEROT, Discours sur la poésie dramatique (1758) / Rozprawa o poezji dramatycznej (rozdz. II : O komedii poważnej)

Marivaux (1688-1763)i marivaudage 1720 debiut w Komedii Włoskiej (Arlequin poli par l’amour [Arlekin w szkółce miłości, przeł. Boy], 1 akt prozą, miłość + magia); w Komedii Francuskiej Annibal, tragedia w 5 aktach aleksandrynem, jedyna taka. Surprise de l’amour: „włoska” (1722 Teatr Włoski) i „francuska” (1727 T. Francuski), Le Jeu de l’amour et du hasard (1730, T. Włoski), L’Épreuve [Próba] (1740,T. Włoski), Les Acteurs de bonne foi (1757, T. Francuski?) Słowo pojawia się po raz pierwszy w 1760 r., jako pochodne od marivauder (sens negatywny: mówić o miłości w sposób zbyt subtelny i zawiły, sztuczny). Definicja skrótowa : sposób odczuwania odbity w sposobie mówienia (metafory, neologizmy, anakoluty, omownie, litoty, preterycje, eufemizmy). Punkt wyjścia: surprise de l'amour (zaskoczenie miłości); warunkiem afirmacji miłości (wyznaniem) jest przejście przez próbę épreuve. Nowe w mariwodażu: 1/ wyrzec to, co niewypowiadalne, nieświadome, i co sam język ujawnia wbrew naszej woli; 2/ wyznać to, czego nikt przedtem wyznać nie potrafił.

MARIVAUX i VOLTAIRE 2 wersje komedii poważnej Préjugé vaincu (Przesąd przezwyciężony) Wybory do Akademii Francuskiej: Marivaux 1742, poparcie Claudine de Tencin; Voltaire 1746, poparcie Mme du Deffand. Marivaux Le Préjugé vaincu 1746 Kom.Fr. ; PROZA (+żargon służących) Voltaire Nanine ou le Préjugé vaincu 1749 Kom.Fr.  WIERSZ 10-zgłoskowy (komiczny) Gat. uprawiany przez Mx od > 20 lat ; komizm+powaga przemieszone w słowach i sytuacjach, efekt naturalności Pierwsza komedia poważna Woltera. Z tragedii klasycznej : szlachetność serca, miłość bezinte-resowna; komizm+powaga, wedle postaci W centrum akcji kobieta =Angelika Kobieta=przedmiot, Hrabia prowadzi intrygę Przeszkoda wewn. = próżność Angeliki Przeszkoda zewn.=pycha matki Hrabiego Dyskretna lekcja : po 1.spotkaniu z Dorantem=surprise de l’amour Podniosły styl lekcji, retoryka na usługach, tyrady, sentencje Mx chce wzruszyć przez odwołanie do intymności uczuć osobistych, dowcipnie, działając także na intelekt Woltera poddaje przyjemność widza celon dydaktycznym, podobnie jak Diderot w swych dramatach : powaga i patos wspierają uczucie Konflikt wewn. Ang. = między szacun-kiem dla rodu (szlach.) a miłością Doranta, przeżywany w wahaniu => komizm : jej ojciec = pierwszy gotowy złagodzić ów konflikt Uczucia Hrabiego = szlachetne i wzniosłe, jego prawdy nie podlegające zwątpieniu   Mx nie lubi systematyzowania Wolter zwolennik logiki, racjonalnego ładu Skoncentrowany na jednostce zreduko-wanej do egzystencjalnego punktu ‘zero’ Skoncentrowany na zasadach

Marivaux, Przedmowa do Les Serments indiscrets [Niewczesne przysięgi] (1732) „Jak zdołają ukryć przed sobą wzajemną miłość ? Jak zdołają sobie ją wyznać ? Bo obie te rzeczy znajdą się we wszystkim, co sobie mówić będą.” Lucylla i Damis, zakochani w sobie, przysięgają sobie nigdy nie wspominać nawet o małżeństwie. W sytuacji, w której pozory przysłaniają to, co pozostaje nieuświadomione, idzie o to, by pozwolić postaci być sobą w pełni, i świadomie, aby w ten sposób osiągnąć pełnię bytu, przejść z poziomu słów na poziom serca i w ten sposób osiągnąć wewnętrzną jasność i przejrzystość. Mariwodaż, to konieczność zarazem psychologiczna i dramatyczna, bo uwalnia postaci z nawet nieuświadomionych lęków (fobia matrymonialna, a raczej strach przez dwoistością partnera, gdy w zaciszu domowym zdejmie maskę grzeczności – por. Gra miłości i przypadku, 1730). To także wymóg moralny, gdyż trzeba pokonać dwoistość języka : naturalność dominuje konwencję (efekt komiczny i poetyczny zarazem). Odgrywa rolę w dojrzewaniu jednostki, zgodnie z wiarą Marivaux w człowieka i jego możliwości samodzielnego formowania siebie w oparciu o potencjalne zalety. Ów „dyskurs oślepiony” (porażony nagłym uczuciem), który tworzą neologizmy, wieloznaczności, wielomówstwo, rozdźwięk między mową a uczuciami, przesunięcia znaczeń, qui pro quo – odzwierciedla kryzys języka, kryzys przezwyciężony, pożyteczny, bo rozwija osobowość postaci (por. teoria dezintegracji pozytywnej prof. Kazimierza Dąbrowskiego). Interpretacja słów (kontekst!) oznacza dla postaci więcej niż same te słowa. Wersja negatywna (czarna kontra różowa, o której powyżej): instrumentalizacja drugiego, przedmiot działania bohatera, zakłada opanowanie języka (mariwodaż jednostronny, por. La Fausse suivante ou le Fourbe puni / Łajdak ukarany czyli Fałszywa służąca 1724, Teatr Włoski); najczęściej jednak: akcja symetryczna i równoległa, jako próba, której mariwodaż jest zarazem przedmiotem i środkiem.

Ewolucja komedii: nie tylko wesoła Parodia Moliera: Marivaux, owoc zakładu z przyjaciółmi = Le Père prudent et équitable [Ojciec rozważny i sprawiedliwy, 1712], jedyna komedia wierszem zachowana; tytułowy bohater jest zaprzeczeniem obu tytułowych cnót. Pastisz Marivaux: Alexis Piron (1689-1773) w wierszowanej 5-aktowej komedii La Métromanie ou le Poète [Metromania czyli Poeta, 1738] = parodia Gry miłości i przypadku Marivaux z 1730 r. (scena niby-odwrotu Doranta, który tu myli służącą z panią - u Marivaux wykluczone, zob. akt IV, sc.7-8 = Th. du XVIIIe s., t. I, p. 1103-1106). Psychologiczna - Destouches, Le Glorieux, [Pyszałek,1732] : moralizatorstwo # Marivaux : naturalność stylu (proza!), analiza dogłębna dzięki możliwościom marivodażu; prócz "feerii" czyli przedstawień alegorycznych, jednoaktówki w scenerii realistycznej, ukazujące na ogół rodzinę « idealną », w której rodzice są przyjaciółmi dzieci na wydaniu, a nie ich tyranami – w ten sposób przeszkoda miłosna/dramatyczna zostaje uwewnętrzniona )np. w La Mère confidente [Matka konfidentka=powiernica, 1735, T. Włoski].

Comédie larmoyante = Komedia łzawa Wymyślona przez Nivelle de La Chaussée, w Mélanide (1741), L'Ecole des mères ([Szkoła matek,1744], luźno inspirująca się homonimiczną sztuką Marivaux z roku 1732), komedia łzawa, wg definicji Lansona z 1887 r.: « gatunek pośredni między tragedią i komedią, który wprowadza postaci prywatne, cnotliwe, lub na drodze do cnoty, poważną a czasem patetyczną akcję i który pobudza do cnoty rozczulając nas nad niepowodzeniami tejże i każe nam oklaskiwać jej triumf »; po raz pierwszy patos i czułość decydują o sukcesie, wbrew prawdopodobieństwu i psychologii a nawet moralności (np. wyrozumiała matka ni stąd ni zowąd każe córce wybierać miedzy klasztorem a małżeństwem ze starszym jegomościem). Por. „komedia wzruszająca” w Niemczech => Ch. F. Gellert, Das Los in der Lotterie [Los na loterię, 1746], Die zärtlichen Schwestern [Czułe siostry, 1747].

Tragedia domowa nie tylko wg Diderota Angielscy pionierzy: George Lillo, Le Marchand de Londres, ou l’Histoire de George Barnwell, 5 actes en prose, 1736 Niemieccy naśladowcy: Lessing, Miss Sara Sampson (1755), Emilia Galotti (1772) Francuska propozycja, czyli Diderot i S-ka (Sedaine, Beaumarchais, Mercier); teoria towarzyszy praktyce u Diderota i Beaumarchais Rozmowy o Synu naturalnym, Syn naturalny / Le Fils naturel (1757) Rozprawa o poezji dramatycznej (1758) = dodatek do Ojca rodziny ! Père de famille, jak u Beaumarchais (Préface à Eugenie = esej o „genre dramatique sérieux”) Sedaine, Le Philosophe sans le savoir (1765) Nowe wyzwania w teatrze przed i porewolucyjnym: rozproszenie uwagi (wiele ruchomych dekoracji) wyzwanie dla przyzwoitości (drastyczne sceny=> aktualne) wizualizacja (estetyka „obrazu” - tableau)

Drame bourgeois – teoria i praktyka « tel que l’a défini Diderot : écrit en prose, fondé sur une représentation réaliste faisant l’éloge des négociants, de la vie familiale, du travail, du sentiment et de la morale. » La genèse du Philosophe sans le savoir selon Sedaine (1719-1797) : « En 1765, m’étant trouvé à la première représentation des Philosophes* (mauvais méchant ouvrage en trois actes), je fus indigné de la manière dont étaient traités d’honnêtes hommes de lettres que je ne connaissais que par leurs écrits. Pour réconcilier le public avec l’idée du mot philosophe, que cette satire pouvait dégrader, je composai le Philosophe sans le savoir ». „W roku 1765 znalazłem się na premierze Filozofów [Palissota, 2 maja 1760] (kiepskie dziełko w trzech aktach). Oburzył mnie sposób, w jaki traktowano uczciwych pisarzy, których znałem jedynie z ich pism. Aby przywrócić przychylność publiczności słowu filozof, któremu ta sztuka mogła uchybić, stworzyłem Filozofa mimo woli.” *de Charles Palissot de Montenoy, première représentation à la Comédie Française le 2 mai 1760, 14 représentations en tout, peu jouée depuis ; satire mordante des philosophes, y compris de Rousseau, représenté par un valet Crispin, marchant à quatre pattes une feuille de laitue dans la bouche. Pour consulter la pièce de Sedaine en fr.: https://libretheatre.fr/wp-content/uploads/2015/11/Le_Philosophe_sans_le_savoir_Sedaine.pdf, 19.12.2018

Estetyka dramatu i tragedii domowej Cechy wspólne : proza, 3 jedności, postaci mieszczańskie i ludowe, Temat = życie codzienne (sprawy publiczne, rodzina, praca), Cel : uczyć cnoty pobudzając do jej miłowania (edukować i informować za Rewolucji) Scenografia sukcesywna wkracza między 1760 a 1770, ale nie znika od razu typ przestrzeni dramatycznej symbolizowanej przez dekorację symultaniczną. Estetyka obrazu i jej konsekwencje (wg Pierre’a Frantza):   odsłona Sylvie Paula Landois (1742 tragedia prozą w 1 akcie) = wzór tableau- stase (początek) / tableau-comble (punkt kulminacyjny) https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1084994.pdf, 19.12.2018 « partytura dramatyczna » czyli didaskalia; pantomima bohaterska, pantomima dialogowana początki melodramatu w l.1775-1795 w l’Ambigu-Comique publiczność słabo wykształcona ale wrażliwa na obrazy odległych stron, do których teatr przenosi ją jak we śnie (egzotyka, starożytność) konieczność starannej reżyserii (Pixerécourt) : do 30 prób !

Shakespeare naturalisé Français par Jean-François Ducis et Louis-Sébastien Mercier Hamlet – 1734, Voltaire, Lettres philosophiques (1re traduction du fameux monologue), 1745, Antoine Laplace, Théâtre anglais; 1776, Pierre Letourneur, Shakespeare traduit de l’anglais, enfin en 1769 Ducis (ignorant l’anglais), d’après Laplace: avec Molé dans comme Hamlet (Lekain odmawia, woli Corneille’a, Shakespeare „niestrawny”). Złagodzenie wg reguły przyzwoitości: urna z prochami Hamleta-ojca, zamiast ducha partneruje Hamletowi w I akcie. Roméo et Juliette => Les Tombeaux de Vérone w tłum. Merciera: Kapuleci padają w ramiona Montekich, Romeo i Julia wezmą ślub, zapowiedź pierwsza. Wyd. w 1778 r. w Amsterdamie w zbiorze sztuk Merciera, odrzucona przez Teatr Francuski w 1793, wystawiona przez Bogusławskiego we Lwowie w 1798 r.

Przygotowanie gruntu pod romantyzm? Między angielską swobodą a „burzą i naporem” twórczym od Niemiec, teatr francuski powoli, od środka, wybija się na niepodległość względem klasycystycznych zasad, głęboko zinterioryzowanych. Zainteresowanie psychologią i „klasą średnią” - pośrednią (mieszczaństwem zamożnym, zbiedniała szlachtą), jako idealnym przedmiotem obserwacji przemian, zwraca twórców ku nieobjętym konwencją: wnętrzu domu i jednostki. Inne zasady rekonstruowane, tak w życiu społecznym, jak i (odpowiednio)w inscenizacji (muzyka obraz). Rośnie rola iluzji przez zbliżenie do rzeczywistości (realizm, szczegół, aktualność za Rewolucji). Nowy porządek – zmienny, sukcesja obrazów na scenie. Magia zastąpiona techniką, bohaterka przemian. Obraz = słowo. Wyswobodzenie języka (nie tylko styl wysoki/niski): osobisty i niepowtarzalny, potoczny, naturalny, uczuciowy = słabo artykułowany, zindywidualizowany, oryginalny nawet dziwaczny (mariwodaż).