SZKOŁY a WYDZIAŁY RODZINNE I NIELETNICH SĄDÓW REJONOWYCH WSPÓŁPRACA

WSTĘP W 1899 r. w Chicago utworzono pierwszy na świecie sąd dla nieletnich. W Polsce sądy takie powstały dwadzieścia lat później i funkcjonują do dzisiaj jako wydziały rodzinne i nieletnich sądów rejonowych.

Nadmierna surowość jest wyrazem bezsilności świata dorosłych i płonnej nadziei, że kara zastąpi żmudny proces wpajania własnym przykładem postaw i zasad moralnych, których wymaga się od młodzieży. Teraźniejszość promuje działania pedagogiczne i psychologiczne ukierunkowane na diagnozę, terapię, odbudowanie rodziny, autorytetu szkoły.

PODSTAWA PRAWNA Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej; Prawo oświatowe; Karta Nauczyciela; ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich; ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy; ustawa z dnia 17 października 1964 r. – Kodeks postepowania cywilnego;

PODSTAWA PRAWNA ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi; Konwencja o Prawach Dziecka; rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 sierpnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania wywiadów środowiskowych o nieletnich;

PODSTAWA PRAWNA rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 czerwca 2003 r. w sprawie regulaminu czynności w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzoru tego wywiadu; rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych.

USTAWA O POSTĘPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH Wydziały rodzinne i nieletnich sądów rejonowych działają w oparciu o ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przepisy ustawy stosuje się wobec osób, które popełniły czyn karalny po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły 17 lat. Celem nadrzędnym jest profilaktyka mająca przeciwdziałać demoralizacji i przestępczości młodych sprawców.

NIELETNI Ustawa o postepowaniu w sprawach nieletnich reguluje odpowiedzialność nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem bądź wykazują przejawy demoralizacji. Określenie nieletni nie oznacza osoby niepełnoletniej, jak potocznie rozumiany jest to określenie. Zgodnie z art. 1, §1 przepisy ustawy stosuje się do różnych grup wiekowych (od 0 do 21 lat): w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły 18 lat;

NIELETNI w postępowaniu w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły 17 lat; w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – do ukończenia przez sprawcę 21 lat.

CZYN KARALNY W myśl art. 2, przewidziane w ustawie działania podejmuje się, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Przez czyn karalny rozumie się przestępstwa określone m. in. w artykułach kodeksu wykroczeń: zakłócanie porządku i spokoju publicznego; przeciwko instytucjom państwowym (niszczenie znaków umieszczonych przez organ państwowy);

CZYN KARALNY przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji, np. uszkodzenie znaku drogowego, rzucanie kamieniami w pojazd mechaniczny będący w ruchu; przeciwko mieniu, np. kradzież, paserstwo, niszczenie cudzej rzeczy, gdy jej wartość nie przekracza 250 zł; przeciwko interesom konsumentów, np. nabycie biletów na imprezy w celu odsprzedaży z zyskiem; przeciwko urządzeniom użytku publicznego, np. zniszczenie ławki w parku.

DEMORALIZACJA Oznacza to, że wobec ucznia, który ukończył 13 lat, sąd rodzinny może zastosować przewidziane w ustawie środki (łącznie z umieszczeniem w zakładzie poprawczym), jeśli dopuści się czynu karalnego. Określenie przejawy demoralizacji stosujemy często zamiennie z niedostosowaniem społecznym. Charakterystyczne cechy to: podziw dla tzw. złych czynów, cynizm, brawura, nieżyczliwy stosunek do człowieka, picie alkoholu, używanie narkotyków, przerwanie nauki, ucieczki z domu, a w końcu popełnienie czynu zabronionego.

ŚRODKI WYCHOWAWCZE Zwalczanie demoralizacji nieletnich powinno być realizowane przy pomocy środków wychowawczych i poprawczych. Środki wychowawcze mogą być stosowane wobec nieletnich, którzy wykazują objawy demoralizacji, jak również wobec tych, którzy popełnili czyn karalny. Środki wychowawcze to: upomnienie; zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia szkody, przeproszenia pokrzywdzonego, podjęcia nauki lub pracy, zaniechania używania alkoholu lub środków odurzających;

ŚRODKI WYCHOWAWCZE nadzór rodziców; nadzór organizacji młodzieżowej, osoby godnej zaufania; nadzór kuratora; skierowanie do ośrodka terapeutycznego lub ośrodka kuratorskiego; zakaz prowadzenia pojazdów; przepadek rzeczy uzyskanych z popełnienia czynu karalnego; umieszczenie w rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo – wychowawczej albo ośrodku szkolno – wychowawczym.

ŚRODEK POPRAWCZY Środek poprawczy, w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, stosujemy wobec nieletniego, który popełnił czyn karalny oraz jeżeli przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji, charakter czynu, a także wówczas, gdy inne środki okazały się nieskuteczne. Decydując się na zastosowanie konkretnego środka, sąd rodzinny ma zawsze na uwadze dobro nieletniego, osiągnięcie korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu.

USTAWA O POSTEPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH art. 4 § 1. Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletnich, a w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w odurzenie, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu.

USTAWA O POSTEPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH art. 4 § 2. Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję.

USTAWA O POSTĘPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera katalog środków, jakie sąd rodzinny może zastosować wobec nieletniego, który wykazuje przejawy demoralizacji (np. wagaruje, pije alkohol, jest agresywny, wulgarny) lub dopuścił się czynu karalnego (np. zniszczył ławki w szkole, palił marihuanę, pobił kolegę). W praktyce najczęściej stosowanym środkiem nie izolacyjnym jest nadzór. Może on przybrać trojką formę:

NADZÓR nadzoru odpowiedzialnego – rodziców lub opiekuna, nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania udzielającej poręczenia za nieletniego, nadzoru kuratora.

NADZÓR RODZICA Nadzór rodziców stosujemy, jeżeli istnieje: pozytywna ocena środowiska rodzinnego, przeświadczenie, że ingerencja czynnika zewnętrznego, np. kuratora jest zbędna, nie zostały zerwane więzi emocjonalne nieletniego z rodzicami.

NADZÓR ORGANIZACJI, ZAKŁADU PRACY, OSOBY GODNEJ ZAUFANIA - charakteryzuje się koniecznością udzielenia poręczenia za nieletniego przez te podmioty. Sąd stosuje te środki wówczas, gdy dochodzi do przekonania, że rodzice nie są w stanie – z różnych przyczyn – samodzielnie zahamować postępującego procesu demoralizacji dziecka i zachodzi ewidentna potrzeba ingerencji czynnika fachowego, pochodzącego z reguły z zewnątrz (wychowawca klasy, trener klubu sportowego).

NADZÓR KURATORA - jest w praktyce, najszerzej stosowanym środkiem wychowawczym. Zadania kuratora: kształtowanie osobowości i poczucia odpowiedzialności dziecka, wzmocnienie więzi rodzinnych, kształtowanie prawidłowych postaw rodzicielskich, nawiązanie kontaktu ze szkołą.

KURATOR SĄDOWY Kuratorami sądowymi są: - zawodowi kuratorzy sądowi; - społeczni kuratorzy sądowi. Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych, a wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi. Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo – resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń, zarządzeń i poleceń sądu.

KURATOR SĄDOWY Czynności kuratora sądowego można podzielić na: - czynności związane z procesem sądowym, tj. przeprowadzanie w postępowaniu wyjaśniającym na zlecenie sądu wywiadu środowiskowego. Służy to wstępnemu rozpoznaniu sytuacji środowiskowej nieletniego lub małoletniego, a więc jego rodziny, sytuacji szkolnej, zdrowotnej, rówieśniczej, poziomu przystosowania społecznego, sytuacji materialno – bytowej rodziny, itp.;

KURATOR SĄDOWY - czynności związane z wykonywaniem orzeczonego środka w postępowaniu wykonawczym, tj. sporządzenie planu postępowania korekcyjnego i wychowawczego odnośnie osoby poddanej nadzorowi i takie działanie, aby cele te osiągnąć. Cele te kurator winien realizować metodą indywidualnych przypadków. Na działanie kuratora w każdym konkretnym przypadku składa się sprecyzowanie problemu i metod jego rozwiązania przy współudziale rodziny, szkoły i środowiska lokalnego (np. świetlica, poradnia, opieka społeczna, dzielnicowy itd.). W praktyce oznacza to sprawną wymianę informacji i spostrzeżeń, szybką interwencję w sytuacjach tego wymagających, poszukiwanie nowych rozwiązań w pracy z podopiecznym, wszechstronną pomoc w rozwiązywaniu trudności życiowych, podnoszenie poziomu kultury osobistej itp.

KURATOR SĄDOWY - czynności profilaktyczne w środowisku lokalnym, tj. podejmowanie działań wspierających rodzinę, organizowanie doradztwa wychowawczego, inspirowanie i współrealizowanie programów edukacyjno – profilaktycznych.

PROCEDURY WSPÓŁPRACY Z KURATOREM SĄDOWYM Warto wypracować w szkole własne wewnętrzne procedury współpracy z kuratorem sądowym, które zostaną zapisane w stosownych dokumentach (statut szkoły, program wychowawczo – profilaktyczny). W przyjętych postanowieniach trzeba określić w sposób konkretny zasady współpracy, z uwzględnieniem potrzeb i specyfiki danej szkoły. Z ustaleniami powinni być zapoznani: pedagog szkolny, wychowawcy, nauczyciele i pozostali pracownicy szkoły, ale również sami kuratorzy.

Dziękuję za uwagę Dorota Drożdżowska - Rejmak - przygotowano na podstawie opracowania Anny Marii Wesołowskiej: Poradnik prawny § „Bezpieczeństwo młodzieży”; - www.experto24.pl Dziękuję za uwagę Dorota Drożdżowska - Rejmak