Uniwersytet Ekonomiczny ZARZĄDZANIE WIEDZĄ I DYFUZJA INNOWACJI W PROCESIE RESTRUKTURYZACJI PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁU ROLNO - SPOŻYWCZEGO Krzysztof Firlej dr hab. prof nadzw. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Przemysł spożywczy jest jednym z najważniejszych i najbardziej dynamicznych sektorów europejskiego przemysłu. Składa się na niego około 310 000 firm, w których pracują ponad 4 miliony osób. Osiągając roczne przychody wynoszące ponad 900 miliardów euro ten zróżnicowany przemysł jest silnym eksporterem produkującym niezliczone ilości gotowych wyrobów w ramach niezwykle konkurencyjnych rynków krajowych i międzynarodowych.

Ogólnie uważa się, że wiedza jest podstawową potrzebą i zdolnością człowieka wyróżniającą go spośród innych jednostek, pozwalającą budować i interpretować otoczenie, zmniejszać niepewność, kształtować i wyrażać stosunek do otaczającej rzeczywistości. W doktrynie nauk ekonomicznych podkreśla się rosnące znaczenie informacji i wiedzy dla rozwoju cywilizacyjnego.

Menedżerowie przedsiębiorstw przemysłu spożywczego często zastanawiają się w jaki sposób zarządzać wiedzą i innowacjami, tak aby jego możliwości wykorzystać optymalnie, jak również tworzyć właściwe warunki dla jego rozwoju. Realizacji tych zamierzeń może sprzyjać właściwe wykorzystanie posiadanej wiedzy, która umożliwi wskazanie i wprowadzanie niezbędnych innowacji, prowadzących w długim okresie do stabilnego rozwoju. Wiedza ma przyczynić się do rozwoju społeczeństw, ich gospodarek i funkcjonujących w nich przedsiębiorstw. Zasoby wiedzy połączone z kreatywnością, sprawnymi procesami innowacyjnymi i tzw. kulturą innowacyjną sprzyjają wymiernemu wzrostowi ich konkurencyjności.

A. Toffler uważa, iż w dziejach ludzkości spotykamy się z tzw A. Toffler uważa, iż w dziejach ludzkości spotykamy się z tzw. trzecią falą następującą po rewolucji agrarnej i rewolucji przemysłowej – z erą informacji i erą wiedzy. P. Drucker przewiduje ukształtowanie się nowego typu społeczeństwa – „społeczeństwa opartego na wiedzy”, a wraz z nim gospodarki opartej na wiedzy. Jakkolwiek by nie nazywać kształtujących się obecnie makroukładów społecznych (wymiennie funkcjonują określenia: społeczeństwo sieciowe, społeczeństwo wiedzy, społeczeństwo cyfrowe, społeczeństwo postindustrialne) i dokonujących się równolegle zasadniczych zmian w gospodarce, to trzeba podkreślić - że w centralnym miejscu przeobrażeń sytuuje się wiedzę. Potwierdzenie wyraźnej tendencji wzrostu roli wiedzy widoczne jest w wartości rynkowej organizacji gospodarczych, gdyż 60-80% tworzonej w przedsiębiorstwach wartości dodanej związane jest z wiedzą i ten odsetek rośnie.

Cel i metodyka badań Celem metodologicznym badań było kompleksowe zaprezentowanie aktualnego wpływu zasobów wiedzy na stan funkcjonowania przedsiębiorstw i analiza ich oddziaływania na zarządzanie i rozwój Celem przeprowadzonych badań jest także przedstawienie: w jaki sposób zasoby wiedzy w przedsiębiorstwach spożywczych mogą wpływać na ich rozwój, jak wykorzystuje się ją w zarządzaniu jednostką, czy prawidłowe jest zarządzanie posiadanymi jej zasobami, czy wykorzystuje się ją w kategoriach konsultingowych.

Termin badania – został wyznaczony w przedziale od 1.05.2004 do 1.12.2012 roku i dotyczył przedsiębiorstw przemysłu spożywczego należących do indeksu WIG – Spożywczy na GPW w Warszawie. Badania zostały wykonane metodą wywiadu kwestionariuszowego. Próba celowo dobrana. Respondentami byli pracownicy firm zatrudnieni w działach marketingu oraz organizacji i zarządzania. W badaniach wykorzystano analizę retrospektywną.

Ponadto wyznaczono pozostałe czynniki wpływające na konkurencyjność i bezpośrednio związane z posiadanymi zasobami wiedzy, za które autor uznał: redukcję kosztów, wzrost poziomu innowacyjności produktów i usług, wzrost wydajności, poprawę relacji z klientem, rozwój kapitału ludzkiego, społeczną odpowiedzialność organizacji oraz zachowanie jej etycznych aspektów działalności.

Próba - celowo dobrana, gdyż wybrane przedsiębiorstwa należą do dobrze funkcjonujących spółek w przemyśle spożywczym. Respondentami w wywiadach bezpośrednich - byli pracownicy firm zatrudnieni w działach marketingu oraz organizacji i zarządzania. W badaniach wykorzystano analizę retrospektywną, którą uznano za stanowiącą podstawę projektowania przyszłych strategii konkurencyjnych.

W analizie posłużono się także: metodami o charakterze indukcyjno-dedukcyjnym, analogii i porównań, metodami statystycznymi, wyniki przedstawiono w formie tabelarycznej i opisowej. Badania zostały przeprowadzone na podstawie publikowanych przez spółki informacji, sprawozdań i wyników finansowych.

FAKTOGRAFIA: WIG-Spożywczy - indeks giełdowy spółek sektora spożywczego Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Ten subindeks giełdowy indeksu WIG obliczany jest od 31 grudnia 1998 roku.

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż ADVADIS AMBRA Spółka Branża Nr i klasa EKD ADVANCED DISTRIBUTION SOLUTIONS S.A w Krakowie, browarnicza, alkoholowa 15.96 produkcja piwa Ambra S.A. w Warszawie winiarska 15.93 produkcja win gronowych

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż ELSTAR OILS KERNEL KRUSZWICA Spółka Branża Nr i klasa EKD Elstar Oils S.A. w Elblągu tłuszczowa 15.41 produkcja nieoczyszczonych olejów i tłuszczów Kernel Holding z siedzibą w Luksemburgu 15.40 prod. olejów i tłuszczów poch. roślinnych i zwierz. Zakłady Tłuszczowe Kruszwica w Kruszwicy 15.43 produkcja margaryny i roślinnych tłusz. jadalnych

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż WILBO SEKO Spółka Branża Nr i klasa EKD Graal S.A. w Wejherowie rybna 15.20 przetwarzanie, konserwowanie ryb i produktów rybołówstwa SEKO S.A. w Chojnicach Wilbo S.A. we Władysławowie 15.20 przetwarzanie, konserwowanie ryb i produktów rybołówstwa

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż WAWEL MIESZKO Spółka Branża Nr i klasa EKD WAWEL S.A. w Krakowie cukiernicza 15.84 produkcja kakao czekolady i innych wyrobów cukierniczych Zakłady Przemysłu Cukierniczego MIESZKO SA w Warszawie

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż ASTARTA HOLDING z siedzibą w Amsterdamie Produkcja cukru w tys. ton Spółka Branża Nr i klasa EKD Astarta Holding NV z siedzibą w Amsterdamie cukrownicza, zbożowa 15.83 produkcja cukru

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż MAKARONY POLSKIE Dane w euro na osobę Sprzedaż dań gotowych w UE – 2007 r Spółka Branża Nr i klasa EKD MAKARONY POLSKIE S.A. w Rzeszowie przetwórstwa zbożowego 15.85 produkcja makaronów klusek i podobnych produktów mącznych

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż PEPEES SA Spółka Branża Nr i klasa EKD Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego PEPEES SA w Łomży ziemniaczana, browarnicza 15.31 przetwórstwo ziemniaków produkcja piwa produkcja pasz; 15.96

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż INDYKPOL Spółka Branża Nr i klasa EKD Indykpol S.A. w Olsztynie drobiarska 15.12 prod. przetw. i kons. mięsa drob.; chów drobiu;

Spółki z indeksu WIG – Spożywczy wg branż Spółka Branża Nr i klasa EKD Mispol S.A. w Suwałkach mięsna 15.13 produkcja konserw przetworów z mięsa, z podrobów mięsnych i krwi Pamapol S.A. w Ruścu 15.13 Produkcja wyrobów z mięsa włączając wyroby z drobiu i królików Polski Koncern Mięsny Duda w Warszawie 15.11 produkcja przetwórstwo i konserwowanie mięsa

Wyniki badań Efekty Motywy i chęci Wiedza

WIG Spożywczy i WIG 20 na GPW 1.05.2004 - 17.01.2012r. 2007-2009 2009-2011 3486 2452 2006-2007 2011-2012 2004-2006 WIG 20 +27 % 2009-2011 2240 1767 2009-2011 2011-2012 2007-2009 Źródło: http://gielda.onet.pl/wig-spozywczy,18649,102,6,3105,profile-indeks-sklad

WIG 20 – WIG Spożywczy w 2011 roku Statystyki» WIG 20 – WIG Spożywczy w 2011 roku Zmiana kursu (%): 5 sesji: -1,74 1 rok: -14,45 10 sesji: -5,04 2 lata: 22,88 1 miesiąc: -5,71 3 lata: 109,29 3 miesiące: -19,68 5 lat: 0,92 6 miesięcy: -21,74 maks: -76,51 Źródło: http://gielda.onet.pl/wig-spozywczy,18649,102,6,3105,profile-indeks-sklad

Spółki spożywcze GPW - wskaźniki spółek Nazwa spółki kapitalizacja (tys. PLN) l.akcji (mln szt.) free float P/E P/BW ROE ROA Dług/EBIT AGROTON (AGT) 604 592,99 21,67 26,18 -24,09 3,61 --- -23 AGROWILL (AWG) 60 819,42 71,55 28,24 8,02 0,53 23 AMBRA (AMB) 172 413,45 25,21 31,28 8,94 0,86 0,22 0,05 3,5 ASTARTA (AST) 1 750 000,00 25 37,04 18,54 7,22 0,13 1,4 COLIAN (COL) 312 523,63 143,36 29,91 9,67 0,11 3,3 DUDA (DUD) 166 801,38 278 66,32 5,9 0,01 6,2 ELSTAROIL (ELS) 310 967,39 48,21 37,22 -53,18 1,85 0,04 10,1 GRAAL (GRL) 42 699,13 8,06 42,59 -5,28 0,19 0,03 0,02 17,7 IMCOMPANY (IMC) 275 440,01 31,3 28,7 3,77 2,3 INDYKPOL (IND) 114 044,25 3,12 24,18 38,69 0,73 0,07 24,4 KERNEL (KER) 4 972 244,91 79,68 56,45 23,69 4,9 0,21 0,1 1,8 KOFOLA (KFL) 680 487,65 26,17 5,71 -20,4 1,39 -0,14 -0,02 11,2 KRUSZWICA (KSW) 1 655 060,33 22,99 10,51 2,45 -0,33 -0,07 2,1 KSGAGRO (KSG) 354 032,85 14,93 23,71 4,94 5,55 2,8 MAKARONPL (MAK) 45 325,35 9,25 45,62 184,28 0,76 9,6 MIESZKO (MSO) 108 294,90 40,87 34,1 8,39 0,84 0,12 6,4 MILKILAND (MLK) 632 812,50 31,25 27,21 46,57 5,12 16,3 MISPOL (MIP) 68 860,14 17,89 17,56 -4,28 0,71 0,28 14,6 OTMUCHOW (OTM) 73 939,85 12,75 30,86 10,52 0,65 0,14 21,3 OVOSTAR (OVO) 359 400,01 6 19,5 12,16 0,8 PAMAPOL (PMP) 76 218,44 23,17 23,63 17,74 0,57 14,1 PBSFINANSE (PBF) 18 291,00 52,26 45,33 -7,91 1,44 -1,1 PEPEES (PPS) 60 590,00 83 61,86 6,59 0,7 0,06 2 SEKO (SEK) 49 875,00 6,65 15,57 1,07 0,27 -39,8 SOBIESKI (BVD) 432 284,48 2,99 77,52 -1,66 0,08 WAWEL (WWL) 667 390,98 1,5 34,57 2,89 1 WILBO (WLB) 12 491,66 16,22 57,82 -0,62 0,09 -5,3 Źródło: http://gielda.onet.pl/wig-spozywczy,18649,102,6,3105,profile-indeks-sklad

Źródło: opracowanie własne Rola kapitału ludzkiego w firmach należących do indeksu WIG - Spożywczy. Źródło: opracowanie własne W przeprowadzonych badaniach próbowano określić rolę kapitału ludzkiego w firmach. Za wysoką uznano ją w 16 firmach (co stanowi 80% ogółu), za średnią w 3 (15%), a w przypadku 1 (5%) za słabą. Respondenci zauważyli, że kapitał ludzki wraz ze swoimi elementami jest warunkiem prawidłowego zarządzania przedsiębiorstwem spożywczym. Jakość tego zarządzania, wspomaganie informatycznymi systemami i ich ciągły rozwój decydują o sukcesie rynkowym przedsiębiorstwa.

Źródło: opracowanie własne Jakość kultury i klimatu organizacyjnego w firmach z indeksu WIG – Spożywczy. Źródło: opracowanie własne W firmach kulturę i klimat organizacyjny uznano jako za bardzo dobre w 6 przypadkach (30%), dobre w 12 (60%), a tylko w 2 (10%) uznali respondenci, że są średnie. Świadczy to o bardzo efektywnym dostosowaniu się spółek Wig – Spożywczy do współczesnych standardów względem zarządzania kulturą i klimatem organizacyjnym firm. Respondenci badanych firm podkreślali, że spotykają się często z pełnym zaangażowaniem pracowników w całości procesu produkcyjnego, przez co powierzone im zadania wykonywane są na bardzo wysokim poziomie. Kwalifikacje, umiejętności i doświadczenie pracowników powiększają wartość dodaną produktu, co także tworzy wizerunek firmy w otoczeniu.

Deklarowana przez firmy kwota z zysku z przeznaczeniem na rozwój informatycznego wspomagania zarządzania organizacją W przypadku 9 firm (45%) określono tę kwotę na 3%, 7 z nich (35%) - chce przeznaczyć 5%, 3 (15%) - przeznaczy 10%, a tylko jedna (5%) - na ten cel nie będzie przeznaczać żadnych środków. Otrzymane wyniki niestety potwierdzają słabe zainteresowanie firm wykorzystaniuem tego rodzaju instrumentów.

Działania wspierające restrukturyzację spółek w praktyce Działania o charakterze restrukturyzacyjnym i modernizacyjnym Spółka Działania wspierające restrukturyzację spółek w praktyce Elstar Oils S.A. w Elblągu Głównym założeniem strategii Elstar Oils S.A. jest dążenie do rozwinięcia i umocnienia pozycji jako znaczącego producenta olejów rafinowanych i tłuszczów roślinnych dla odbiorców w segmencie B2B. Celem Spółki jest rozwijanie produktów dla odbiorców z branży przetwórstwa spożywczego oraz budowa nowego segmentu produkcji, jakim są biokomponenty z oleju rzepakowego dla przemysłu paliw płynnych. Graal S.A. w Wejherowie Spółka jest zainteresowana kreacją własnych marek, wprowadzeniem i wykorzystywaniem najnowocześniejszych linii technologicznych, zachowaniem bardzo wysokich norm jakościowych. Strategicznym celem Graal S.A. jest osiągnięcie pozycji lidera na rynku konserw rybnych w Polsce, m.in. poprzez przejęcia innych podmiotów oraz stałe doskonalenie jakości produkowanych wyrobów oraz obsługi. Indykpol S.A. w Olsztynie Spółka jako największy w Polsce producent mięsa i przetworów indyczych z pozycją lidera Grupy Kapitałowej zamierza zająć pozycję lidera w eksporcie mięsa i przetworów indyczych. Strategia rozwoju zakłada stały wzrost potencjału produkcyjnego oraz tworzenie pionowo zintegrowanej organizacji. [1] Elstar Oils, Perspektywy rozwoju, http://www.elstaroils.pl/articles/view/203:perspektywy-rozwoju, dostęp 4.05.2011. [2] http://www.graal.pl/, dostęp 4.05.2011. [3] http://www.indykpol.pl/, dostęp 4.05.2011.

Działania o charakterze restrukturyzacyjnym i modernizacyjnym Makarony Polskie S.A. w Rzeszowie Makarony Polskie S.A., są jednym z największych i dynamicznie rozwijających się producentów makaronu w Polsce z bogatymi tradycjami i długoletnim doświadczeniem. Cel dla grupy na ten rok - to osiągnięcie 8-proc. marży EBITDA (zysk operacyjny plus amortyzacja). Wawel S.A. w Krakowie W 2006 r. została ukończona inwestycja firmy Wawel S.A. w Dobczycach, związana z realizacją planów strategicznych firmy, obejmujących przeniesienie produkcji do nowego zakładu, w wyniku czego powstał nowoczesny zakład spełniający wszelkie standardy wymagane przy produkcji żywności. W 2011 roku Wawel planuje inwestycje na poziomie 25 mln zł. Firma kończy obecnie rozbudowę fabryki w Dobczycach. Seko S.A. w Chojnicach Spółka, jako jedno z czołowych przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego w Polsce planuje pozyskane środki z emisji akcji przeznaczać na przejęcia przedsiębiorstw z branży rybnej, budowę nowego zakładu produkcyjnego przetwórstwa marynat rybnych, rozwój sieci sprzedaży i działu handlowego. W I kwartale 2011r. Spółka zakończyła realizację zaplanowanej inwestycji pod nazwą "Rozbudowa zakładu przetwórni ryb", przeprowadziła wstępne rozruchy linii technologicznych oraz rozpoczęła produkcję w nowej części zakładu produkcyjnego. [1] http://www.makarony.pl/firma.html, dostęp 5.03.2011. [2] GPW: Spółka dnia: Makarony Polskie, http://www.inwestycje.pl/gpw/analizy/gpw__spolka_dnia__maka-rony_polskie;75610;0.html, dostęp 5.03.2011. [3] http://www.wawel.com.pl/pl, dostęp 5.05.2011. [4] Wawel S.A. podsumowuje 2010 rok, http://www.wawel.com.pl/pl/biuroprasowe/informacje/, dostęp 5.05.2011. [5] http://www.sekosa.pl, dostęp 5.05.2011. [6] Informacja dodatkowa do raportu kwartalnego SEKO S.A. za I kwartał 2011. http://grafika.parkiet.com/, dostęp 5.05.2011.

Działania o charakterze restrukturyzacyjnym i modernizacyjnym Wilbo SA w Gdyni W planach firmy założono realizowanie polityki zmierzającej do wzmacniania marek na rynku oraz ciągłe poszukiwanie nowych możliwości rozwoju. W 2011 roku spółka zamierza poszerzać gamę produktów i wzbogacać swój asortyment. ZPC Mieszko S.A. w Warszawie Mieszko S.A. jest nowoczesną i dynamicznie rozwijającą się firmą, starannie monitorującą rynek i reagującą na zachodzące zmiany. Celem strategicznym firmy jest zaplanowany rozwój i nieustanne kształcenie. Spółka planuje wprowadzenia nowoczesnych rozwiązań w obszarze unowocześnienia produkcji i poszerzenia oferty asortymentowej. Pamapol S.A. w Ruśćcu Zaplanowane wówczas działania polegające na pozyskaniu kapitału przyczyniły się do realizacji strategii polegającej na powiększaniu Grupy Kapitałowej Pamapol S.A. W ten sposób powstała spółka dominująca Pamapol S.A., która planuje kolejne inwestycje. Obecne plany firmy to dynamiczne zwiększanie skali działania oraz poprawa efektywności wykorzystania posiadanego majątku. Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego PEPEES S.A. w Łomży Spółka w swych planach ma zamiar powiększać eksport swoich produktów na rynki światowe, takie jak: Azji, Ameryki i kraje Unii Europejskiej. Ponadto spółka zamierza w dalszym ciągu realizować ekspansywną politykę sprzedaży. Obecnie spółka stosuje najnowocześniejsze technologie i wykorzystuje park maszynowy renomowanych i najlepszych światowych producentów, a w planach zamierza stale go modernizować. [1] http://www.wilbo.pl/, dostęp 5.05.2011. [2] http://www.mieszko.com.pl/, dostęp 5.05.2011. [3] http://www.pamapol.com.pl/pl, dostęp 6.05.2011. [4] http://www.pepees.pl/, dostęp 6.05.2011.

Wnioski: Szeroki wachlarz instrumentów wykorzystywanych w celu podniesienia konkurencyjności firm przemysłu spożywczego pomaga w ich pozycjonowaniu na ogromnym rynku unijnym. Wiedza, informacja oraz ich jakość i aktualność są dla przedsiębiorstw czynnikami wzmacniającymi sukces, który wyraża się we wzroście ich konkurencyjności i lepszej pozycji rynkowej. Wykorzystanie technik informatycznych w bieżącym funkcjonowaniu spółek pomaga w zorganizowany sposób wykorzystać posiadane kwalifikacje i umiejętności oraz zagospodarować posiadany kapitał. W wartości przedsiębiorstwa wysoko należy pozycjonować kapitał intelektualny, przedsiębiorczość zarówno odtwórczą, jak i kreatywną.

Wnioski: 5. W budowaniu konkurencyjności firm za niezbędne należy uznać zarządzanie kulturą i klimatem organizacyjnym oraz przekształcenia restrukturyzacyjne. 6. Przedsiębiorstwa z WIG Spożywczy wykorzystują nowoczesne systemy zarządzania, informatyczne środki pomocne zarządzaniu, dbają o kapitał intelektualny i nadzór właścicielski. 7. Koniecznym wydaje się wykorzystanie wciąż niedocenianych metod scenariuszowych w zarządzaniu przedsiębiorstwami przemysłu spożywczego, co wpłynie na znaczne podniesienie ich konkurencyjności.

Wnioski: 8. Zauważalne jest pozytywne nastawienie dla przeprowadzanych zmian restrukturyzacyjnych w firmach, co rokuje nadzieję na rozwój przekształceń technologicznych i szeroko pojętego kapitału ludzkiego. 9. W badanych przedsiębiorstwach rośnie społeczna odpowiedzialność biznesu i już na średnim poziomie uwzględniane są etyczne aspekty działalności. 10. Zintensyfikowane działania w obszarze rozwoju i konkurencyjności firm spożywczych z pewnością przyczynią się do wzmocnienia ich pozycji rynkowej i w konsekwencji szerokiej ekspansji na rynki światowe.

Dziękuję za uwagę