Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Podsumowanie wykładu (WDS 2013/2014 nr 15)

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells (1) Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to zmiana skokowa, pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i „usieciowionej”: czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych; istotą tego społeczeństwa jest sieć relacji społecznych oraz swobodny dostęp do uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki; jednostka („węzeł sieci”) organizuje swoje życie prawie wyłącznie dzięki własnym wyborom interakcji z innymi (tworzy się sieć wzajemnych relacji); nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione wcześniejszego znaczenia strukturalnego). społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych) relacjach społecznych i ekonomicznych – zmierzch „industrialnego kapitalizmu” i systemu socjalistycznego, powstanie „kapitalizmu informacyjnego”.

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells) (2) obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji sieciowej i zarządzania dystrybucją informacji: tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych, politycznych i ekonomicznych praktyk; reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form „sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji; elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes) – węzły, jednostki w sieci (np. przyjaciele, komputery, firmy); powiązania (ties) – łączy jeden węzeł z drugim (np. korespondencja, połączenia kablowe, kontrakty); przepływy (flows) – to, co przechodzi pomiędzy węzłami wzdłuż powiązań (np. plotka, dane, pieniądze).

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells (3) Płaszczyzny życia społecznego: Właściwości gospodarka czas i przestrzeń kultura władza struktura społeczna główne konflikty zglobalizowana, oparta na modelu sieci i transferze informacji, „kapitalizm informacyjny”; ponadczasowość i „przestrzeń przepływów”; kultura „rzeczywistej wirtualności”; kontrola dostępu do znaczących sieci, media jako uprzywilejowana przestrzeń polityki; wkluczanie i wykluczenie cyfrowe (brak dostępu do ważnych sieci); napięcie między brakiem umiejscowienia a przywiązaniem do określonej przestrzeni.

Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej nowoczesności”) społeczeństwo ponowoczesne – główne punkty: „płynna nowoczesność” jest kontynuacją i jednocześnie przeciwstawieniem się nowoczesności (społeczeństwo jako proces): „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) „nowoczesność; społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”. wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz „uwodzi” obywateli przy pomocy mediów); „płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i tożsamość jednostki i życie codzienne: „nowoczesne Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i zakotwiczone, bez długotrwałych zobowiązań (poczucie fragmentaryczności i epizodyczności); konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk na życie „tu i teraz” (niechęć do planów i odłożonej gratyfikacji).

Historyczne warunki narodzin i rozwoju socjologii cztery „rewolucje” w rozwoju wiedzy społecznej: odróżnienie porządku ludzkiego od porządku natury; odróżnienie społeczeństwa od państwa; powstanie systematycznej refleksji nad społeczeństwem i wykrywaniem praw nim rządzących; sformalizowanie („unaukowienie”) refleksji o społeczeństwie. nowoczesność i „powstanie socjologii” (przełom XVIII – XIX wieku): rewolucja francuska i amerykańska (obywatel, naród, państwo i społeczeństwo); rewolucja przemysłowa (społeczeństwo przemysłowe i urbanizacja); poczucie zmiany porządku społecznego (chaos, czy pojawia się nowy porządek? – jeżeli tak, to jaki?); pojawienie się „kwestii socjalnych” (nierówności, ubóstwo itp.), z którymi należy sobie radzić (kto - państwo, społeczeństwo, ludzie)? obecnie: wyzwania „późnej nowoczesności” !

Rozwój i „odkrycia” socjologiczne instytucjonalizacja socjologii: etapy instytucjonalizacji (epoka „samotnego uczonego”, nauka amatorska, początki nauki akademickiej, nauka ustabilizowana i „wielka nauka”); początki i rozwój socjologii w Europie i USA; socjologia jako dyscyplina o światowym zasięgu. tabela „odkryć” socjologicznych: próba budowy ogólnej teorii socjologicznej (1951 – T. Parsons); konfliktowy model społeczeństwa (1957 - Ralph Dahrendorf); wykluczenie/ekskluzja (1963 - Michel Foucualt); „system światowy” (1974 - Immanuel Wallerstein); „społeczeństwo ryzyka” (1986 - Ulrich Beck); „społeczeństwo sieciowe” (1996 - Manuel Castells).

Socjologia światowa a socjologia polska (zarys historii) (1) „prehistoria” (przed 1918 r.): dociera z Europy Zachodniej, rodzi się ona trochę „na uboczu”; Józef Supiński (1860), F. Krupiński (1869) i B. Limanowski (1875); Ludwik Gumplowicz, Ludwik Krzywicki, Edward Abramowski, Kazimierz Kelles-Krauz, Florian Znaniecki, Bronisław Malinowski. okres międzywojenny 1918 – 1939 (początki socjologii akademickiej): instytucjonalizacja socjologii w Polsce: 1919 r. – pierwsza katedra socjologii powstaje na Uniwersytecie Warszawskim, na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych (L. Petrażycki), 1925-1930 Katedra Etnologii i Socjologii UJ w Krakowie (S. Bystroń), Poznań – 1920 r. – F. Znaniecki. 1930 r. – pierwszy zjazd socjologiczny (PTS), konkursy pamiętnikarskie, badania narodowościowe, obywatelskie zaangażowanie, intensywne kontakty międzynarodowe. F. Znaniecki, S. Czarnowski, Maria i S. Ossowscy, J. Obrębski.

Socjologia światowa a socjologia polska (zarys historii) (2) druga wojna światowa – destrukcyjne skutki: straty liczebne i emigracja (F. Znaniecki); „tajne nauczanie”; powstaje wiele prac dotyczących zapisu doświadczeń wojennych. lata 1945 – 1948 - odtwarzanie instytucji i instytucjonalizacji socjologii: odbudowa kadry i instytucjonalnych podstaw socjologii na uczelniach wyższych – Łódź (badania S. Ossowskiego na Opolszczyźnie i Warmii). lata 1948 – 1956 – „stalinizm”, okres ideologicznego zamknięcia i politycznych ingerencji, dyskryminacja wielu uczonych, brak kontaktów zagranicznych; lata 1956 – 1958 – „rekonstrukcja” i „reaktywacja” socjologii: Józef Chałasiński, S. Ossowski, Julian Hochfeld, Jan Szczepański; instytucje (IFiS PAN - czytelnia, OBOP, Ośrodek Badań Prasoznawczych, IRWiR).

Socjologia światowa a socjologia polska (zarys historii) (3) lata 1958 – 1975 – „złoty wiek” polskiej socjologii (stabilizacja socjologii jako dyscypliny akademickiej w Polsce): młode pokolenie socjologów, duże badania empiryczne (S. Nowak); kontakty międzynarodowe i dobry poziom nauczania; czasopisma i seria „Biblioteka Socjologiczna”; socjologia staje się nauką „normalną”. rok 1968! – skutki istnieją do dnia dzisiejszego; lata 1975 – 1980 – okres kryzysu: podział na dwa „obiegi” (oficjalny i opozycyjny),; rola Polskiego Towarzystwa Socjologicznego i zjazdów socjologicznych; lata 1980 – 1990 – zbliżanie dwóch obiegów. po 1990 r. – czy powrót do „normalności” w nauce?

Czynniki rozwoju socjologii w Polsce po 1945 r. i po 1989 r. po 1945 r. - rola cenzury i „gry z polityką”, kontakty międzynarodowe, prestiż społeczny i pomyślna sytuacja kadrowa; po 1989 r. – socjologia „po Wielkiej Zmianie”?: rynek i demokracja; socjologia na uczelniach - szerokie upowszechnienia socjologii jako kierunku akademickiego; nowe ośrodki - rynek ośrodków badawczych i rynkowych; nowe socjologiczne obszary badawcze (skutki transformacji, struktura społeczna i ubóstwo, polityka, religijność, płeć, etniczność); ogólnopolskie zjazdy socjologiczne w latach 1990-2013 (ostatni zjazd odbył się w 2013 r. w Szczecinie); obecność międzynarodowa; czy socjolog (socjologia) jest jeszcze zawodem?

Socjologia jako nauka i jako „rzemiosło” naukowe dąży nie tylko do opisu, ale także do wyjaśnienia (zrozumienia) zjawisk społecznych (socjologia to nie tylko „opisówka”); postępowanie według uznanych reguł warsztatu (socjolog jako „rzemieślnik”?) – projekt badawczy: określenie problemu badawczego (co decyduje o jego wyborze?); zbieranie danych zgodnie z uznanymi metodami badawczymi (metody badawcze decydują o przebiegu badania, a każda z metod ma swoje ograniczenia, stosowanie różnych metod -„triangulacja”); jawność warsztatu badawczego; logiczne wnioskowanie; odpowiedzialność za słowo. odróżnianie twierdzeń opartych na faktach od hipotez.

Socjologia – terminologia, etyka i kumulacja wiedzy neutralność i powstrzymanie się od wartościowania: głębszy ogląd w terminach ogólnych – abstrakcyjnych i naukowych (nie - indywidualnych), stąd znaczenie terminologii socjologicznej; podważenie tego, co „utrwalone” i zastane (uznawane za często „normalne”, że tak „zawsze jest” itp.); wiedza „krytyczna” i „niewygodna” (szersze spojrzenie na całość, pokazanie stosunków władzy i dominacji). dylematy etniczne badań socjologicznych: stosunek do badanych, ogłaszanie wyników i jawność warsztatu. problemy wiedzy socjologicznej: zmienność rzeczywistości społecznej; kulturowe wymiary rzeczywistości społecznej; znaczenie metodologii badań społecznych; brak kumulacji osiągnięć poznawczych („wieczna młodość” nauki?).