Historia języka polskiego jako dyscyplina językoznawcza Periodyzacja dziejów języka polskiego Halina Karaś Instytut Języka Polskiego UW

Historia języka polskiego jako dyscyplina językoznawcza 1.1. Syntezy dziejów języka polskiego, sylwetki autorów 1.2. Hjp a ghjp. 1.3. Periodyzacje dziejów polszczyzny.

Syntezy dziejów języka polskiego Antoni Kalina, Historia języka polskiego, t. I : Formy gramatyczne, Lwów 1883  Aleksander Brűckner, Dzieje języka polskiego, Kraków- Warszawa1906.  Jan Niecisław Baudouin de Courtenay, Zarys historii języka polskiego, Warszawa1922.  Stanisław Słoński, Historia języka polskiego w zarysie, Lwów 1934. Tadeusz Lehr-Spławiński, Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1947 Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1961-1972 Bogdan Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, Poznań 1995 S. Dubisz, Język – historia – kultura, t. 1, 2, 3, Warszawa 2002, 2007, 2012  

Antoni Kalina (1846-1906) HJP, 1883 [spis treści książki] Skrócenia źródeł Wstęp Odmiana wyrazów Deklinacja imionowa Zaimkowa zaimków rodzajowych Zaimkowa złożona Zaimkowa zaimków osobistych Koniugacja Tematy trybu bezokolicznego Tematy czasu teraźniejszego Czasy złożone A-Deklinacja Tematy rodzaju męskiego Tematy rodzaju nijakiego Tematy rodzaju żeńskiego I-Deklinacja U- Deklinacja Deklinacja spółgłoskowa

Aleksander Brűckner (1856-1939) Dzieje języka polskiego, 1906 – Podział: Doba przedhistoryczna (600-1100) Pierwsza doba historyczna (1100-1500) Druga doba historyczna (1500-1768) Doba najnowsza

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay Zarys historii języka polskiego, 1922: Dzieje (obiektywne zmiany w języku) historia (naukowy opis i objaśnianie dziejów). Historia zewnętrzna – „losy danego środowiska zbiorowego, w ten lub ów sposób ujęzykowionego” Historia wewnętrzna - historia „zbiorowo-indywidualnego myślenia językowego polskiego”. Historia wyobrażeń wymawianiowo-słuchowych Historia wyobrażeń pisaniowo-wzrokowych

Historia języka polskiego w zarysie, 1934: Stanisław Słoński (1879-1959) Historia języka polskiego w zarysie, 1934: Okres przedpiśmienny do wieku XIV pierwszy od przegłosu do końca XI w., drugi – wieki XII (tu Bulla) i XIII) Okres piśmienny od początku XIV w. I – do połowy XVI w. , II – od połowy XVI w. do drugiej połowy XVII w., III – od polowy XVII w. do schyłku XVIII w. IV – od schyłku XVIII w. czasy nowsze).

T. Lehr-Spławiński (1891-1965) Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, 1947: Czasy przedpolskie (do początków państwowości) Czasy polskie (od X w. do współczesności) A. Doba staropolska (do końca XV w.) 1.Polszczyzna XII-XIII w. 2. Polszczyzna XIV-XV w. B. Wiek złoty (do połowy XVII w.) C. Doba powolnego upadku języka literackiego (połowa XVII w. – połowa XVIII w.) D. Doba odrodzenia języka literackiego (połowa XVIII w. – połowa XIX w.) E. Doba najnowsza (od połowy XIX w. po współczesność -1947)

Zenon Klemensiewicz 1891-1969 HJP, 1961-1972 Wprowadza pojęcie systemu i podsystemów Wskazuje na uwarunkowania zewnętrzne zmian systemowych: czynniki społeczno-polityczne, kościelno-wyznaniowe, i kulturalno-oświatowe.

Definicja historii języka Historię języka interesuje ewolucja języka w powiązaniu z dziejami ludzi (wspólnot) nim mówiących, tym samym staje się również historią społeczności tym językiem się posługującej. Pozwala zrozumieć obecny stan polszczyzny i te zmiany, które się w niej dokonują, z drugiej zaś uzupełnia ogólną edukację historyczną, gdyż język jest narzędziem kultury umysłowej narodu i jednym z najważniejszych wykładników świadomości narodowej (B. Walczak, 1995)

Historia wewnętrzna języka przedstawia Ewolucję, rozwój systemu językowego, jego podstawowych podsystemów: gramatycznego (fonetyka, morfologia, składnia), leksykalnego (słownictwo) i stylistycznego, przez porównanie synchronicznych stanów języka w określonych przekrojach czasowych.

Historia zewnętrzna języka uwzględnia: Dzieje wspólnoty komunikatywnej, Uwarunkowania socjolingwistyczne, Czynniki kulturalne, Czynniki polityczne Czynniki ekonomiczne

Współczesne modele opisu hjp Strukturalistyczny : Np. Irena Bajerowa, Zarys historii języka polskiego 1939–2000, Warszawa 2003), B. Walczak (1995), S. Dubisz (2002, 2008) Kognitywistyczny: Np. Aleksandra Niewiara ( 2009, Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI–XX w.), Katowice), Dorota Kozaryn (2009, Językowy obraz faz życia ludzkiego w utworach Mikołaja Reja, Szczecin)

Historia języka polskiego jako dyscyplina językoznawcza (1) Cecha Ghjp Hjp Językoznawstwo diachroniczne + Przedmiot opisu Wewnętrzny rozwój systemu językowego Wewnętrzny rozwój systemu językowego oraz rozwój zewnętrzny (rozwój społecznej komunikacji językowej) Zakres opisu Geneza systemu języka polskiego (fonetyka i fonologia, gramatyka) Geneza języka polskiego, system gramatyczny, leksykalny i stylistyczny, związki rozwoju języka z historią i kulturą narodową Typ opisu Analityczny Syntetyczny

Ghjp a HJP (2) Fakty jednostkowe i szczegółowe Przedmiot analiz Procesy rozwojowe – przyczyny zmian językowo-kulturowych, tendencje rozwojowe i ich wyniki, prawa rozwoju języka z historią i kulturą narodową Cel analiz Rejestracja i klasyfikacja zmian systemowych i niesystemowych wewnętrznojęzyko-wych Rejestracja i klasyfikacja zmian systemowych zarówno wewnętrznojęzykowych, jak i zewnętrznojęzykowych

GHJP a HJP (3) Jakość analiz Równy stopień uszczegółowienia w odniesieniu do faktów systemowych i niesystemowych Analiza szczegółowa w odniesieniu do faktów systemowych, praw i tendencji, marginalizacja analizy faktów niesystemowych, jednostkowych, wyjątkowych Typ subdyscypliny badawczej Językoznawstwo – subdyscyplina analityczna i szczegółowa Językoznawstwo – stylistyka – socjolingwistyka, subdyscyplina syntetyczna i sumaryczna

Metody badawcze 2. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej 1. Metoda filologiczna 2. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej 3. Metoda historycznoporównawcza 4. Metoda strukturalna

Periodyzacja dziejów języka polskiego: Autorzy, podziały, kryteria

Podział Klemensiewicza Epoka przedpiśmienna Epoka piśmienna Doba staropolska XII-XV/XVI Doba średniopolska XVI-l. 80. XVIII w. Doba nowopolska K. XVIII w. – 1939 r. [1945]

Stanisław Urbańczyk, 1963 2. DOBA ŚREDNIOPOLSKA do ok. 1775 r. 1.       DOBA STAROPOLSKA do około 1520 roku a)      OKRES GLOS do połowy XIV w. b)      OKRES TEKSTÓW CIĄGŁYCH do roku ok. 1520 2.       DOBA ŚREDNIOPOLSKA do ok. 1775 r. a)      OKRES ROZKWITU do połowy XVII w. b)      OKRES SCHYŁKU do ok. 1775 roku 3.       DOBA NOWOPOLSKA do czasów obecnych a)      I OKRES przed rokiem 1850 b)      II OKRES między 1850- 1945 c)      III OKRES po 1945 r.

Ramowy podział wg Borawskiego i Dubisza S. Borawski (Tradycja i perspektywy. Przeszłość i przyszłość nauki o dziejach języka polskiego, Wrocław 1995) S. Dubisz - formy komunikacji (2002) Doba początkowa (966-1300) Faza komunikacji oralnej (966-c. 1513) Pierwsza doba wspólnoty stanowej (1300-1500) Druga doba wspólnoty stanowej (1500- 1760) Faza komunikacji oralno-graficznej (1513- c. 1863) Faza komunikacji mieszanej – oralnej i graficznej (1863-c. 1920) Doba tworzenia podwalin nowoczesnej wspólnoty zintegrowanej (1760-1815) Doba rozbiorów – terytorialnej dezintegracji (1830-1918) Doba nowoczesnej współpracy (1918-2000>) Faza komunikacji graficznej i oralnej (1920-c.1960) Faza komunikacji graficzno-oralno- wizualnej (1960-2000>)

Kryteria Epoki: kryterium filologiczne: zabytki / zakres polszczyzny Doby: kryterium historycznojęzykowe: Wewnętrznojęzykowe (wewnętrzny rozwój polszczyzny) i Zewnętrznojęzykowe (zewnętrzny rozwój polszczyzny)

Kwestie dyskusyjne 1) Granica dolna doby staropolskiej 2) Koniec doby nowopolskiej: 1939 czy 1945 3) Umowny charakter cezur; przejściowość okresów pomiędzy: Dobą staropolską a średniopolską (do l. 40. XVI w.) Dobą średniopolską a nowopolską (l. 70 XVIII w. a 20-30. XIX w.)

Czynniki wewnętrznojęzykowe XV/XVI – fonetyka i fonologia zanik iloczasu > powstanie samogłosek ścieśnionych; ustalenie się dwóch artykulacyjnie zróżnicowanych samogłosek nowych: ę i ą Dyspalatalizacja c dz ż sz cz dż Palatalizacja k, g + e, y > k’, g’

c.d. FLEKSJA Wyjście z użycia w XVI w. form typu języce, bodze Wyjście z użycia formy imiesłowu żeńskiego na -ęcy Ukształtowanie się kon. –am, -asz, -em, -esz; Nowa odmiana słowa posiłkowego być: jestem, jesteś (: jeś, jeś);

c.d. Słowotwórstwo Kontynuacja stanu staropolskiego pod względem jakościowym (znaczeniowej funkcji morfemów słowotwórczych) i ilościowym (zasobu struktur słowotwórczych); Innowacje: np. wzrost (szczególnie w poł. XVI w.) liczby formacji utworzonych za pomocą suf.–ość (nazwy abstrakcyjne: poważność, prostość, drogość)

c.d. - Składnia Kontynuacja konstrukcji odziedziczonych; szerokie użycie acc. c. i, po czas. postrzegania, mówienia, wskazywania, chęci, woli, prośby (widząc go już być w męskich leciech), zastępowanie zaimka jen, jenże (są diabli, jiż ze wszemi z tymi, coż się im modlą… wiecznemu ogniu przysądzeni będą) przez co, który.

c.d. - słownictwo Nie notuje SXVI: młodziwny (młodziwna żona) ‘kobieta po raz pierwszy rodząca’; młożność ‘mnożenie się’ nie notuje Sstp, notuje SPXVI: obieracz ‘ten, który wybiera na urząd’, oblewiny ‘oblewanie (uczta) domu’, obywacz ‘mieszkaniec’, obywatel ‘mieszkaniec’, ochromak ‘szybki koń’ z tur. argamak;

c.d. Odmiany komunikatywne polszczyzny: Krystalizowanie się opozycji: język mówiony – język pisany Znaczna stratyfikacja polszczyzny kulturalnej literackiej (na style funkcjonalne: potoczny, retoryczny, artystyczny, naukowy) Wyraźne zaznaczenie się wariantów regionalnych polszczyzny kulturalnej  

Średniopolska/nowopolska - fonetyka zanik a ścieśnionego, (o ścieśnione zanika XVIII/XIX; kreskowanie e utrzymuje się do końca XIX w.) zanik miękkości spółgłosek wargowych w wygłosie [potwierdzenie w projekcie deputacji ortograficznej z 1830]

c.d. - Fleksja Zanik M. typu psi, bycy, krucy, orłowie (B. psy, kruki, orły); [przejściowo: moda na używanie biernika zamiast mianownika (Trembecki: doktory, autory, senatory); Turki, chrześcijany, syny, osły]:„gdy czasem myślimy upodlić niecnotliwą osobę ludzką i do zwierząt przyrównać” (Kopczyński), „rzeczowniki męskie przybierają niekiedy w 1. przypadku zakończenie rodzaju nijakiego (!), co im daje pomysł upośledzenia: popy, chłopy, żydy” (Mroziński)]. Utrwalenie –łszy w imiesłowie uprzednim (temat czasu przeszłego zakończony na spółgłoskę): rzekszy > rzekłszy, padłszy : napisawszy

c.d. - Słowotwórstwo Kontynuacja stanu średniopolskiego; zmiany stopnia produktywności formantów [gwałtowny wzrost –(i/y)ciel, -acz – Linde neologizmy dla –(i/y)ciel 404, dla –acz 305]

c.d. - Składnia Kontynuacja procesów wcześniejszych: Składnia npol. przekształca się w składnię opartą na zasadach gramatycznych Intelektualizacja języka widoczna we wzroście zdań przyczynowo-skutkowych Zanika składnia a.c.i. przełom XVIII/XIX w.

c.d. XVIII/XIX Słownictwo intensywny rozwój słownictwa specjalistycznego (np. klasa robotnicza, obywatel świata, ruch ludowy, partia opozycyjna) tworzenie podstaw polskiej terminologii naukowej; zmiany o charakterze jakościowym i ilościowym.

c.d. XVIII/XIX Odmiany komunikatywne polszczyzny Rozziew między rozwojem języka kulturalnego (literackiego > ogólnopolskiego standardowego) a dialektami i gwarami ludowymi (niekulturalne i nieogólnopolskie warianty) (zanik a ścieśnionego); oderwanie od podłoża gwarowego; Początek samodzielnego kształtowania i samodzielnego rozwoju dialektów i gwar miejskich  

Czynniki zewnętrznojęzykowe Doba staropolska, np. Powstanie państwa, Chrzest Szkoły przyklasztorne; katedralne ;1364 akademia; Kolonizacja na prawie niemieckim, rozwój miast

Czynniki zewnętrznojęzykowe doba średniopolska, np. upowszechnienie druku; wydawanie książek w języku polskim; reformacja rozwój szkolnictwa; szkolnictwo innowiercze (gimnazjum w Elblągu 1535); humanizm; egzekucja praw; małżeństwo Zygmunta Starego z Boną

Czynniki zewnętrznojęzykowe doba nowopolska, np. Założenie Collegium Nobilium 1740 (Konarski) 1764 (wstąpienie na tron S.A. Poniatowskiego), 1768 (konfederacja barska), 1772 (I rozbiór Polski), 1773 (powołanie KEN), 1795 (III rozbiór), Literatura okresu oświecenia

Periodyzacja dziejów literatury 1. ŚREDNIOWIECZE 2. ODRODZENIE 3. BAROK 4. Oświecenie 5. Romantyzm 6. Pozytywizm 7. Młoda Polska 8. 20-lecie międzywojenne Literatura staropolska (dawna) Literatura nowopolska (nowa)