1.52. Jak człowiek zmienia ekosystemy? Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

 Stosunek człowieka do przyrody na różnych etapach jego rozwoju ulegał zmianie.  Od początku swojego istnienia człowiek wykorzystywał przyrodę nie zakłócając jej równowagi biologicznej.  W miarę rozwoju cywilizacji i wzrostu liczebności populacji presja człowieka na przyrodę stawała się coraz większa.  Na przestrzeni dziejów miało to istotne znaczenie dla funkcjonowania ekosystemów.

W zgodzie z naturą  Człowiek pierwotny był całkowicie uzależniony od otaczającej go przyrody.  Zaspokajał swoje potrzeby życiowe, korzystając z zasobów naturalnych, nie naruszając równowagi ekosystemu.  W swoich działaniach wzorował się na zwyczajach i zachowaniach zwierząt.

Zbieractwo i myślistwo  W najwcześniejszym okresie gospodarka człowieka opierała się na zbieractwie i myślistwie, które dalej równoważyły siły przyrody.  Wzrastająca stopniowo znajomość sił rządzących przyrodą, wynalezienie narzędzi, nauczenie się korzystania z ognia pozwoliły pierwotnemu człowiekowi wykorzystywać bogactwa przyrody.  Człowiek rozpoczął opanowywanie i podporządkowywanie sobie środowiska.

Pasterstwo i rolnictwo  Rozwój pasterstwa i rolnictwa wywołała zmianę koczowniczego trybu życia na osiadły.  Wraz ze wzrostem liczebności populacji ludzkiej nastąpił wzrost zapotrzebowania na przestrzeń.  W celu uzyskania miejsc na nowe domostwa, pastwiska i pola uprawne ludzie zaczęli karczować lasy.  Wzrosło również zapotrzebowanie na produkty spożywcze dla ludzi jak i hodowanych przez nie zwierząt.  Działalność pasterska i rolnicza przyczyniła się do wyginięcia wielu gatunków roślin i zwierząt.  Człowiek stopniowo zamieniał zróżnicowane ekosystemy naturalne na monokultury wrażliwe na zakłócenia ich stabilności.

Karczowanie lasów  W wyniku karczowania lasów w celu uzyskania gruntów ornych odsłonięta zostaje gleba, która teraz podlega silnym wpływom erozyjnym - zmywanie lub zwiewanie warstwy próchnicy.  Wyniszczenie lasów powoduje obniżenie się poziomu wód podziemnych, które stają się trudniej dostępne dla roślin.  Szybki spływ wody po odsłoniętej glebie - szczególnie w górach powoduje deficyt wody i w efekcie spadek plonów w dolinach. W innych miejscach prowadzi do szybkiego gromadzenia się nadmiaru wody i powoduje podtopienia i powodzie.

Myślistwo i rybołówstwo  Człowiek, w wyniku milionów lat ewolucji stał się najgroźniejszym drapieżnikiem na Ziemi.  Człowiek jest w naturze niemal jedynym łowcą, który całkowicie wybija populacje swych ofiar.  Jako bezwzględny myśliwy znacznie zmniejsza liczebność swych ofiar, doprowadzając wielokrotnie do wyginięcia gatunku.  Działalność człowieka doprowadziła do zniszczenia naturalnych siedlisk zwierząt i ograniczenia powierzchni ich łowisk, co w konsekwencji również przyczyniło się do drastycznego zmniejszenia ich liczebności lub wymarcia.  Rybacy są morskimi myśliwymi. Odławianie nadmiernej ilości ryb i innych organizmów morskich spowodowało zniszczenie wielu bogatych niegdyś łowisk.  Obecnie liczba pozyskiwanych z morza ryb jest ograniczona przez tzw. limity połowowe.

Udomowienie zwierząt  Uważa się, że pierwszym udomowionym zwierzęciem dwanaście tysięcy lat temu był pies.  Później udomowiono owce, kozy, bydło domowe, konie i inne zwierzęta. Każde zwierzę domowe ma swoich dzikich przodków.  Od przeszło pięciu tysięcy lat udomowione zwierzęta transportują ludzi i towary. Są nimi: konie, osły, wielbłądy, słonie, lamy, renifery.  Zwierzęta dostarczają ludziom: futer, skór, wełny, mięsa, mleka, jaj.  Chów zwierząt dostarcza dużych ilości pokarmu i jest dzisiaj na świecie prowadzony na skalę przemysłową.  Hodowla zwierząt wykorzystuje osiągnięcia genetyki i zajmuje się doskonaleniem dziedzicznych cech udomowionych zwierząt. Ma także na celu wytwarzanie nowych ras o pożądanych walorach użytkowych.

Chemizacja środowiska  Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla zespołów roślinnych i zwierzęcych, a także dla samego człowieka jest chemizacja środowiska.  Chemizacja polega na wprowadzeniu do ekosystemów obcych substancji, będących głównymi lub ubocznymi produktami gospodarki ludzkiej.  Do głównych produktów należą substancje celowo wytwarzane, takie jak nawozy sztuczne lub środki ochrony roślin.  Produktami ubocznymi są odpady przemysłowe, powstające przy produkcji zasadniczej.  Produkty chemiczne dostają się do atmosfery, wody i gleby.  Substancje toksyczne, wprowadzane do ekosystemów, włączane są do naturalnych obiegów materii i bardzo długo krążą w ekosystemach.

Urbanizacja  Wraz z przyrostem liczby ludności, potrzeby ludzi stawały się większe, co wywoływało kolejne zmiany w ekosystemach.  Zmiany w środowisku potęgowała nadmierna eksploatacja zasobów Ziemi w celu zdobycia przestrzeni życiowej i pożywienia.  Wykorzystanie zdobyczy techniki i postępujący rozwój przemysłu przyczyniły się do przekształcenia pierwotnego środowiska przyrodniczego.  Cywilizacja ludzka, poprzez swoją ingerencję w ekosystemy, zaczęła coraz bardziej naruszać ich równowagę.  Wraz z działalnością człowieka pojawiło się coraz więcej negatywnych skutków nadmiernej eksploatacji przyrody.  Rozwój przemysłu prowadzi do rozwoju miast i napływu ludzi ze wsi do miasta.  Prowadzi to do przestrzennego rozwoju miast, zmiany stylu życia oraz podwyższenia jego standardu.  Tworzą się aglomeracje miejskie, w których ludność utrzymuje się z wykonywania zawodów pozarolniczych

W mieście  Szybko przybywa nowych miast, powiększa się liczba ich mieszkańców.  Często miasta łączą się ze sobą, tworząc ogromne aglomeracje miejskie.  Z czasem następuje pogorszenie warunków życia w mieście.  Pojawiają się trudności z zaopatrzeniem w wodę, żywność, brakuje mieszkań i pracy, występują problemy komunikacyjne.  W miastach przede wszystkim następuje koncentracja źródeł zanieczyszczeń środowiska.  Miasta to również miejsca ogromnego natężenia transportu drogowego i hałasu.

 Rozwój miast, rozwój budownictwa miejskiego i przemysłowego powoduje ubytek terenów zielonych, zmienia się również ukształtowanie powierzchni.  Budując miasta, fabryki, lotniska, autostrady i inne budowle ludzie bezpośrednio niszczą naturalne ekosystemy.  Ekosystemy naturalne są wypierane przez człowieka i na ich miejsce wchodzą ekosystemy sztuczne.  Naturalne tereny, mogące służyć do rekreacji są intensywnie użytkowane, a tym samym ulegają zniszczeniu.  Rolnictwo, przemysł urbanizacja są źródłem zanieczyszczeń środowiska na skalę światową.

Skutki zmian ekosystemów Od czasu rewolucji przemysłowej człowiek doprowadził do tak wielkich zmian w środowisku przyrodniczym, że dalszy rozwój cywilizacji zaczyna być niebezpieczny dla niego samego. W wyniku działalności człowieka:  wycięto 2/3 lasów Ziemi,  wyginęło około 1000 gatunków zwierząt,  zagrożonych wyginięciem jest kolejne 1000 gatunków,  zniszczono 500 milionów hektarów pól uprawnych,  zatruto ponad 15% wód powierzchniowych,  nagromadzono w środowiskach wiele substancji szkodliwych dla organizmów,  zanieczyszczono atmosferę, glebę, padają kwaśne deszcze, nastąpiły zmiany klimatyczne, nastąpił wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne.

O naruszeniu równowagi biologicznej i wpływu człowieka na zanieczyszczenie atmosfery, wody i gleby będzie mowa w następnych prezentacjach.

Zadania Oceń prawdziwość stwierdzeń: 1. Współcześni myśliwi pełnią funkcję dużych drapieżników. 2. Rozwój miast sprzyja utrzymaniu równowagi biologicznej. 3. Podaj przykłady dwóch działań, jakie podejmują ludzie w celu zapewnienia sobie odpowiedniej ilości żywności. 4. Wymień dwie cechy współczesnego krajobrazu. 5. Wymień zwierzęta udomowione przez człowieka.

Źródła  Z.Sendecka i wsp., Vademecum.Biologia, Operon 2009  M. Kłyś,K.Żbikowska-Zdun, Biologia, Nowa Era,1994  B.Gulewicz, Biologia,ABC,1998  B.Klimuszko, Biologia,Żak, 2004  J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia,Operon,2007