Logopedia= logos (mowa)+ paideia (wychowanie) ETYMOLOGIA Logopedia= logos (mowa)+ paideia (wychowanie)

Logopedia to nauka O: kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad wymowy, nauczaniu mowy w przypadku jej braku lub utraty.

Związek logopedii z innymi naukami: Językoznawstwo Psychologia Pedagogika Medycyna

Zadania logopedii: kształtowanie prawidłowej mowy w przedszkolu i w szkole, czyli dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy rozwój pod względem fonetycznym, gramatycznym i leksykalnym, doskonalenie mowy już ukształtowanej, usuwanie wad mowy, nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w wypadku jej braku lub utraty, usuwanie zaburzeń głosu, usuwanie trudności w czytaniu i pisaniu.

Działy logopedii: Logopedia ogólna Balbutologopedia Neurologopedia Surdologopedia Oligofrenologopedia

Etapy rozwoju mowy wg L. Kaczmarka Okres przygotowawczy (3-9 miesiąc ż. płodowego) Okres melodii (0-1 r. ż.) Okres wyrazu (1-2 r. ż.) Okres zdania (2-3 r. ż.) Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.)

Okres przygotowawczy (3-9 miesiąc życia płodowego) Wykształcają się i rozpoczynają swoje funkcje narządy mowy: -12 tydz. - podnoszenie górnej wargi; - 14 tydz.- pracują mięśnie fonacyjne i oddechowe; - 17tydz.- uwypuklenie i wysuwanie warg do przodu, stopniowe ssanie - 4-5miesiąc- połykanie wód płodowych, reakcje na bodźce akustyczne - 7miesiąc-odczuwa bicie serca matki i rejestruje jej głos

Okres melodii (0-1 r. ż) 1. Okres krzyku i płaczu – 0-3 miesiąc życia. Krzykiem i płaczem niemowlę reaguje na przykre dla niego wrażenia np. zimna, głodu, bólu. Po jakimś czasie niemowlę zaczyna kojarzyć, że krzykiem może przywołać matkę / opiekuna. To właśnie jest pierwsze porozumienie ze światem dorosłych. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, zbliżone nieco do samogłosek: a, o, u.  

2. Okres głużenia – 2/3-6 miesiąc życia: - polega na przypadkowym wytwarzaniu przez dziecko dźwięków gardłowych, tylnojęzykowych, które mogą występować pojedynczo lub w sąsiedztwie samogłosek, np. „g” „agu”, „gli”, „kli” - głużą wszystkie dzieci, nawet głuche - aktywność ruchowa sprzyja wydawaniu dźwięków, zwłaszcza gdy jest ono zadowolone, najedzone  

3. Okres gaworzenia – 6-9/12 miesiąc życia: - przejaw reakcji na mowę otoczenia- dziecko wrażliwe na melodię wypowiedzi, bawi się dźwiękiem, kształtują się u niego początki słuchu fonematycznego, - świadome powtarzanie przez dziecko wydawanych przez nie dźwięków lub posłyszanych od otoczenia, np. „ga-ga”, „ma-ma-ma”, „ba-ba-ba”

Okres wyrazu (1-2 r. ż) - intensywny rozwój ruchowy dziecka, potrzeba eksploracji otoczenia, - dziecko rozumie o wiele więcej, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. Tak oto rozwija się słownik bierny dziecka. - dziecko identyfikuje kilka wyrazów, kojarzy je z osobami i przedmiotami, pojawiają się pierwsze słowa: „mama”, „tata”, „lala”, „daj” - charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą (np. miś – „mi”, daj – „da”, jeszcze - esce, zobacz - obać, kwiaty – „katy”), przestawianie sylab w wyrazach, np. lokomotywa „kolomotywa”

Okres zdania (2-3 r. ż.) - okres kluczowy w rozwoju mowy (dziecko przyswaja podstawy systemu językowego) -czas budowania zdań. Początkowo bardzo proste, zbudowane z dwóch lub trzech wyrazów („Mama daj”) i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero- lub pięciowyrazowe, -widoczne są poszczególne kategorie gramatyczne (rodzaj, liczba rzeczowników, często występują nieprawidłowości w użyciu przypadków, - wzbogaca się słownictwo dziecka o nowe rzeczowniki, czasowniki , przymiotniki

Okres swoistej mowy dziecka (3-7 r. ż) - wzbogacany zasób słownictwa o liczebniki, przyimki, spójniki, przysłówki, - rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych, - dalszy rozwój artykulacyjny, - dziecko prowadzi swobodne rozmowy - często występują zjawiska językowe (metatezy-przestawianie głosek, np. palto „patlo” sylab, np. lokomotywa „kolomotywa”, asymilacja- upodobnienia np. „debek” zamiast chlebek, kontaminacje - tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów: „zatelefonić” (zatelefonować i zadzwonić), „zakluczyć” (zamknąć na klucz), „pieszotą” (pieszo i piechotą). - występowanie neologizmów- ciekawych i specyficznych form wypowiedzi, które nie są używane przez dorosłych, np. „zielonka” jako zielona kredka, „miauczuś” jako kot.

Etapy rozwoju artykulacji u dzieci w wieku przedszkolnym

Wymowa dzieci 3-letnich

- Samogłoski ustne [a, o, e, i, u, y] - Samogłoski nosowe [ą, ę] niekiedy wymawiane są jako [om], [em] -Spółgłoski: - dwuwargowe i wargowo -zębowe: [p, b, m, i p`, b`, m’, w, w’], - przedniojęzykowo - zębowe: [t, d, n], - przedniojęzykowo - dziąsłowe: [l, l]’ - środkowojęzykowe: [ś, ć, ź, ń, k`, g`], - tylnojęzykowe: [k, g, x], (głoski k i g mogą być zastępowane głoskami t, d) - sporadycznie pojawiają się głoski przedniojezykowo-zębowe dentalizowane (syczące) [s, z, c, dz] lub są zastępowane przez głoski ciszące [ś, ź, ć, dź], - głoski przedniojezykowo-dziąsłowe (szumiące) [sz, ż, cz, dż] najczęściej są wymawiane jako [s, z, c, dz/ś, ź, ć, dź], niektóre dzieci sporadycznie wymawiają je prawidłowo - głoska [r] jest zastępowana przez [l] lub [j] (U DZIECI DO 3 ROKU ŻYCIA GŁOSKA [R] MOŻE BYĆ WYMAIANA JAKO [J] PO 3 ROKU ŻYCIA JAKO [L]).

Wymowa dzieci 4-letnich

- dziecko powinno wymawiać głoski tylnojęzykowe: [k, g, x], - przedniojezykowo-zebowe dentalizowane [s, z, c, dz], - głoski przedniojezykowo-dziąsłowe [sz, ż, cz, dż] często jeszcze są zastępowane przez głoski [s, z, c, dz]- wymowa normatywna, - możliwa jest w tym wieku wymowa głoski [r] jako /l/ lub [lr]-jedno uderzeniowo,

Wymowa dzieci 5-letnich

- dziecko prawidłowo wymawia głoski charakterystyczne dla wymowy dziecka 3-i 4-letniego, - dziecko wymawia głoski przedniojęzykowo- dziąsłowe [sz, ż, cz, dż], - głoska [r] może być jeszcze zastępowana przez [l] lub [lr] (stopniowo można przygotowywać narządy artykulacyjne do wymowy głoski /r/)

Wymowa dzieci 6-letnich

- dziecko prawidłowo wymawia głoski charakterystyczne dla wymowy dziecka 3-, 4- i 5-letniego, - dziecko prawidłowo wymawia głoskę [r]

Wada wymowy (dyslalia)

Dyslalia: Nieprawidłowa wymowa/artykulacja jednej głoski, wielu głosek a nawet niemal wszystkich od razu (bełkot)

Klasyfikacja etiologiczna dyslalii (D. Emiluta-Rozya) Dyslalia słuchowa Dyslalia anatomiczna Dyslalia funkcjonalna Dyslalia środowiskowa

Dyslalia słuchowa - przyczyną jest niedosłuch, który powoduje ograniczony odbiór bodźców słuchowych - utrudniona artykulacja wskutek ograniczonego słyszenia dźwięków mowy i przez to ich właściwego różnicowania zarówno w wypowiedziach otoczenia, jak i własnych.

Dyslalia Anatomiczna - przyczyną są wady w budowie anatomicznej aparatu artykulacyjnego ograniczające lub uniemożliwiające wykonanie precyzyjnych ruchów artykulacyjnych, np. SKRÓCONE WĘDZIDEŁKO PODJEZYKOWE

NIETYPOWY KSZTAŁT JĘZYKA

WADY ZGRYZU: Zgryz otwarty Zgryz głęboki

Przodozgryz Tyłozgryz

ROZWOJOWE WADY WRODZONE Rozszczep wargi Rozszczep podniebienia

Rozszczep wargi i podniebienia

Dyslalia funkcjonalna - wywołana przez nieprawidłowy przebieg rozwoju czynności fizjologicznych w obrębie narządów mowy spowodowany najczęściej niewłaściwą pielęgnacją dziecka (np. nieprawidłowy sposób przystawiania dziecka do piersi, nieprawidłowe trzymanie butelki, zbyt długi czas karmienia piersią) i prowadzący do powstawania dysfunkcji (oddychania, odgryzania, żucia i połykania) i parafunkcji (szkodliwych dla rozwoju sprawności aparatu artykulacyjnego, np. zbyt długie podawanie smoczka, ssanie palca, oblizywanie warg, nagryzanie języka i warg, itp.) - patomechanizmem są nieprawidłowe nawyki ruchowe w obrębie aparatu artykulacyjnego, które mogą prowadzić do obniżenia napięcia mięśni artykulacyjnych

Dyslalia środowiskowa - przyczyną są nieprawidłowe wzory wymowy w rodzinie, np. rodzice lub rodzeństwo mają wady wymowy - naśladownictwo tych wadliwych wzorów

Dyslaia obejmuje: - mogilalię (elizje), tj.opuszczanie dźwięków (krowa- „kowa”); - paralalię (substytucje, czyli zamienianie głosek, np. czapka- „capka”); - dyslalię właściwą (wszelkie zniekształcenia głosek, np. wymowa międzyębowa).

Wyróżniamy kilka rodzajów wad wymowy, są to: • Seplenienie (sygmatyzm) - to nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów:    - syczącego - s, z, c, dz,    - szumiącego – sz, ż, cz, dż,    -ciszącego – ś, ź, ć, dź. Najczęściej jest to wymowa międzyzębowa lub zastępowanie głosek szeregu szumiącego głoskami szeregu syczącego, np. szafa-safa. • Reranie (rotacyzm) - to nieprawidłowa wymowa głoski 'r'. Głoska ta może być wadliwie realizowana na przykład poprzez deformacje. Niekiedy 'r' wymawiane jest nieprawidłowo: wargowo, policzkowo, gardłowo (tzw. francuskie 'r') lub tylnojęzykowo. Głoska 'r' może być też zastępowana inną np. przez 'l' lub 'j'. • Kappacyzm – Gammacyzm – nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych, zamiana głoski 'k' na 't' oraz 'g' na 'd'. • Lambdacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski ‘l’ zamiana głoski ‘l' na ‘j’.

• Wymowa bezdźwięczna - zastępowanie głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednikami, np. b-p, d-t, z-s, ź-ś, ż-sz, dz-c, dź-ć, dż-cz, w-f, g-k, np. „fanna” jako wanna (przyczyny: niedosłuch, zaburzenia słuchu fonematycznego, osłabienie pracy mięsni głosowych) • Rynolalia (nosowanie) - wymawianie głosek ustnych „przez nos” oraz trudności w wymowie głosek nosowych (przyczyny: rozszczepy lub porażenia, niedowłady podniebienia miękkiego, zbyt krótkie podniebienie miękkie, skrzywienie lub złamanie przegrody nosa, polipy, przerośnięty migdał gardłowy).

Stan mowy – zaburzony a opóźniony rozwój mowy (ORM)

Zaburzony rozwój mowy Komunikacja językowa u dziecka nie rozwija się zgodnie z przyjętymi normami dla danego wieku. Rejestrowane zachowania językowe są zakłócone w stopniu i postaci nie zapowiadających ich wyrównania się w czasie późniejszym, tzn. przyjmują charakter patologiczny

Wyznaczniki zaburzonego rozwoju mowy Zdarzają się w zachowaniach dziecka nieadekwatne reakcje słowne (np. skłonność do echolalii) lub bezsłowne (np. brak kontaktu wzrokowego) Zaburzenie mowy mogą ujawniać się zarówno w zakresie mówienia jak i rozumienia wypowiedzi słownych Wypowiedzi dziecka zawierają liczne zakłócenia systemowe, zarówno w realizacji morfemów i fonemów- niedające się wytłumaczyć prawidłowościami rozwojowymi Odbiorca komunikatów dziecka ma często trudności z ich identyfikacją i zrozumieniem Zdarza się zmienność w realizacji fonemów, morfemów i wyrazów Bardzo powolne tempo w rozwoju języka „Obciążony wywiad”

Opóźniony rozwój mowy Dziecko w danym wieku nie posługuje się mową czynną w stopniu uznanym za prawidłowy dla danego wieku, ale bez znamion patologii.

Wyznaczniki ORM Wywiad w większości nie „obciążony” Słuch fizyczny jest prawidłowy Nie stwierdza się objawów uszkodzenia OUN Słuch fonematyczny i inne ogniwa układu funkcjonalnego dla mowy są prawidłowe Rozwój psychoruchowy przebiega zgodnie z normą poza sferą mowy czynnej Gaworzenie było prawidłowe i o czasie lub nieco przesunięte (max. 3 miesiące) Rozumienie wypowiedzi słownych jest na poziomie prawidłowym dla danego wieku Obserwujemy, ze dzieci 2-letnie nie mówią lub posługują się kilkoma wyrazami i niekiedy tylko onomatopejami lub sylabami w funkcji wyrazów, inne dzieci mając 3 lata wypowiadają tylko kilka wyrazów, które mają służyć komunikacji

Stwierdzamy, że dziecko zwykle podejmuje próby komunikowania się przy pomocy środków niewerbalnych (głównie gest, wokalizacje, mimika, mowa ciała) Między 4-5 r. ż (słaba stymulacja 6 r. ż) ORM wyrównuje się Wymowa jest charakterystyczna dla dziecka młodszego Gdy dziecko zaczyna wypowiadać wyrazy diagnostyczną próbą różnicującą zaburzony i ORM jest próba powtarzania. W ORM każde kolejne powtórzenie wyrazu bądź sylaby jest bliższe prawidłowemu.

Ćwiczenia usprawniające narządy mowy Ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny Ćwiczenia usprawniające układ oddechowy Ćwiczenia usprawniające układ fonacyjny

Ćwiczenia usprawniające aparat Artykulacyjny ZABAWY I ĆWICZENIA WARG I POLICZKÓW Minki - naśladowanie min: • wesołej - płaskie wargi, rozciągnięte od ucha do ucha, uśmiech szeroki, •smutnej - podkówka z warg, obrażonej - wargi nadęte, • zdenerwowanej - wargi wąskie. Całuski - przesyłanie całusków, wargi wysunięte do przodu, cmokanie. Rybka- wysuwanie warg do przodu i rozszerzanie na końcu jak u ryb. Masaż warg - nagryzanie zębami wargi dolnej, potem górnej. Baloniki - nabranie powietrza i zatrzymanie go w wydętych policzkach, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego, balon pękł - dziecko palcami uderza w policzki. Zajęczy pyszczek - wciąganie policzków do jamy ustnej. Motorek - parskanie wargami, naśladowanie odgłosu motoru

ZABAWY I ĆWICZENIA JĘZYKA Kotki - kotek pije mleko (szybkie ruchy języka w przód i w tył, kotek oblizuje się (czubek języka okrąża szeroko otwarte wargi). Lody- sięgnij jak najdalej - kierowanie języka do nosa, do brody, w prawą i w lewą stronę. Szczoteczka- język to szczoteczka do zębów, która po kolei czyści zęby górne od strony zewnętrznej i wewnętrznej, a następnie zęby dolne z obu stron. W trakcie zabawy naśladujemy płukanie buzi wodą - powietrze z jednego policzka przechodzi do drugiego itp. Język na defiladzie - język maszeruje jak żołnierz: •na raz - czubek języka na dolną wargę, •na dwa - czubek języka do prawego kącika ust, •na trzy - czubek języka na górną wargę, •na cztery - czubek języka do lewego kącika ust.

Cyrkowiec - język próbuje wykonać różne sztuczki np.: • górkę - czubek języka oparty o dolne zęby, środek się wybrzusza, • rurkę - przez którą można wdychać lub wydychać powietrze, • szpilkę – układanie wąskiego języka, • wahadełko - przesuwanie językiem do kącików ust w stronę prawą i lewą język nie dotyka warg. Łyżeczka - unoszenie przodu i boków języka, Łopatka - wysuwanie płaskiego i szerokiego języka, itp. Koniki - czubek języka uderza o podniebienie i opada na dół. Język masażysta- czubek języka masuje delikatnie podniebienie, dziąsła na górze i dole, wargi, policzki od środka, próbuje rysować kreseczki, kółeczka.

ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO: Echo - powtarzanie sylab: ka, ko, ke, ku, ky, ki, ką, kę; ak, ok, ek, uk, yk, ik, ąk, ęk; aka, oko, eke, uku, yky, iki; tak samo z głoską „g". Przenoszenie (zasyssanie) za pomocą słomki drobnych papierowych elementów na daną odległość, np. zabawa „Ubieranie biedronki”

Ćwiczenia oddechowe - dmuchanie na różne przedmioty, np.: kulki z waty, skrawki papieru, piórka, piłeczki, puch z mlecza, wiatraczki, łódeczki na wodzie itp.(np. zabawa w wiatr); - zabawy z użyciem rurki, np.: dmuchanie nad powierzchnią wody w szklance w celu zrobienia dołka, “gotowanie wody” czyli dmuchanie przez rurkę zanurzoną w wodzie, rozdmuchiwanie kaszy, ryżu, piasku, “mecz piłeczek ping-pongowych” czyli wdmuchiwanie piłeczki przeciwnikowi do bramki zbudowanej z klocków, - zabawy z wyobraźnią, np.: dmuchanie na talerz gorącej zupy( złączone ręce tworzą talerz), chuchanie na zmarznięte ręce, zdmuchiwanie pyłku z rąk, wąchanie kwiatków, czyli długi wdech, zatrzymanie, powolny wydech; zabawy z wykorzystaniem różnych przedmiotów, np.: nadmuchiwanie balonika, granie na flecie, harmonijce ustnej, grzebieniu, piszczałce, dmuchanie w gwizdek, bańki mydlane;

Ćwiczenia fonacyjne - zabawy w naśladowanie różnych odgłosów, np. karetki pogotowia „e-o”, osiołka „i-o”, psa „hau-hau”, itp. „śpiewanie samogłosek na windzie” (różnicowanie głośności)

Etapy ćwiczeń artykulacyjnych: Wywołanie głoski w izolacji, np. szum drzewa [szszszsz] Utrwalanie głoski w sylabach, np. [sza, szo, sze, szy, szu, asza, oszo, esze, yszy, uszu, asz, osz, esz, ysz, usz] Utrwalenie głoski w wyrazach, np. [szalik, koszula, mysz] Utrwalenie głoski w zwrotach dwuwyrazowych, np. [fartuszek Agnieszki] Utrwalenie głoski w zdaniach, np. Szymek ma szarą koszulę. Utrwalanie głoski w dłuższych kontrolowanych tekstach typu wiersze i opowiadania Utrwalenie głoski w mowie opowieściowej (np. historyjki obrazkowe, obrazki sytuacyjne)

Dziękuję za uwagę  Logopeda mgr Aneta Majewska