Teoria i praktyka tłumaczenia - wprowadzenie Opracowanie: Joanna Warmuzińska-Rogóż

Jak można zdefiniować tłumaczenie?

Tłumaczenie - definicje Co najmniej cztery znaczenia: Jako rezultat działania tłumacza Jako czynność Jako praktyka translatorska Jako porównanie dwóch języków

Etymologia Tłumacz (pol.)  talami – „mówiący” Przekładać, tłumaczyć  objaśniać Prekladat (czes.) = tłumaczyć – ten sam rodowód co niemieckie uberlegen (zastanawiać się)

Interpres Pierwsi tłumacze w czasach starożytnych to tłumacze mowy: ang. interpreter franc. interprete Do XVI wieku we Francji tłumacza mowy określano mianem truchement, natomiast w Anglii w XIV wieku tłumacz tekstów nazywał się translateur

Traductor W łacinie klasycznej termin oznaczał „tego, który ułatwia przeniesienie się do innej grupy społecznej”.  z czasem znaczenie ułatwiania kontaktów językowych z inną grupą społeczną franc. traducteur – w czasach nowożytnych tłumacz tekstowy

Traductio W łacinie klasycznej przejście, przeprawa Termin zarezerwowany w łacinie klasycznej dla przekładu to translatio i translator  ang. translation i translator

Tłumaczenie ustne i pisemne Traduction/ intepretation (franc.) Translation/ interpretation (ang.) Ubersetzung/ Dolmetschen (niem.) W języku polskim brak rozróżnienia, ewentualnie: tłumacz kabinowy i tłumacz tekstowy

Tłumaczenie maszynowe Human translation

Definicja tłumaczenia zdaniem fachowców O. Wojtasiewicz: przekład jako „operacja, która polega na sformułowaniu w pewnym języku odpowiednika wypowiedzenia sformułowanego uprzednio w innym języku”

Roman Jakobson Tłumaczenie interlingwalne Tłumaczenie intralingwalne Tłumaczenie intersemiotyczne

Definicje E. Nidy „Tłumaczenie polega ma odtworzeniu w języku przekładu komunikatu zawartego w języku źródłowym za pomocą najbliższego i najbardziej naturalnego odpowiednika, nade wszystko w odniesieniu do sensu, następnie odnośnie do stylu” J. R. Ladmirala „Tłumaczenie (…) w znaczeniu szerszym oznacza każdą postać mediacji międzyjęzykowej, pozwalającej na wymianę informacji między użytkownikami różnych języków”

ESIT „Przekazanie zawartości tekstu lub aktu mownego (wyrażonego w języku X) w drugim tekście lub akcie mownym (sformułowanym w języku Y)”

Catford W jego definicji w centrum uwagi znajduje się pojęcie tekstu: tekst źródłowy będzie zastąpiony przez tekst docelowy, przy czym kryterium substytucji polega na osiągnięciu ekwiwalencji Wilss Proces przekładu przebiega w dwóch fazach: 1) faza zrozumienia polegająca na analizie treści i stylu 2) faza rekonstrukcji, w czasie której należy zachować optymalną ekwiwalencję komunikacji językowej

Definicja – próba podsumowania Pośredniczenie w kontakcie dwóch różnych języków Zarówno proces jak i współtworzenie Oraz gotowy produkt (dzieło) ! Brak definicji i nieścisłość pewnych pojęć (treść, forma)

Translatoryka jako odrębna dyscyplina naukowa Bogactwo nazewnictwa Przekładoznawstwo, translatologia, translatoryka, traduktologia Science de la traduction, traductologie, translatologie (franc.) Science o translation (ang.)

Przekład w językoznawstwie Przed 1952 w zasadzie nieobecny Wielkie zasługi językoznawców Vinaya i Darbelneta („przekład powinien być dyscypliną językoznawczą, gdyż jest nauką ścisłą, posiadającą swe techniki i specyficzne problemy”)

Cary (teoretyk przekładu, niejęzykoznawca) przeciwko uznaniu przekładu za dyscyplinę językoznawczą: przekład nie jest operacją językową =/= krytykuje go G. Mounin

Pieńkos: „Podobnie jak ludzie zaczęli mówić językiem na długo przed pojawieniem się nauki o języku, tak tłumaczeń dokonywano na długo przed uformowaniem się przekładu jako przedmiotu badań naukowych” (33)

Przekład: nauka czy sztuka? Czy przekładoznawstwo może stać się przedmiotem odrębnej i autonomicznej nauki?

Żeby odpowiedzieć na to pytanie, należy przyjrzeć się pojęciom, z którymi wiąże się termin tłumaczenie: 1) rezultat 2) czynność 3) porównanie dwóch języków

W zależności od podejścia do kwestii tłumaczenia, będziemy mieli do czynienia z różnymi problemami, wchodzącymi w zakres badań różnych dyscyplin naukowych: psycholingwistyki, psychologii, językoznawstwa kontrastywnego, filologii, leksykografii, stylistyki, analizy literackiej…

Dodatkowo dyscyplina zwana tłumaczeniem na płynne granice: Przykłady: Przy jakim stopniu transpozycji można mówić o tłumaczeniu? Czy tłumaczeniem jest adaptacja francuskiego tekstu pisarza średniowiecznego na nowoczesną odmianę francuskiego?

Czy przekładoznawstwo jest odrębną dyscypliną naukową? Decyduje o tym posiadanie własnego przedmiotu badań. W nauce o przekładzie sprecyzowano obiekty, którymi zajmuje się translatoryka: Ludzie i teksty (tzn. ich wypowiedzi językowe) – właściwy układ translatoryczny Pozostałe obiekty tego układu, czyli nadawca pierwotny i terminalny, Czyli przedmiotem badań translatoryki są specyficzne właściwości translacyjne tłumaczy, tekstów i mówców oraz odbiorców ich tekstów, występujących w układach translatorycznych.

Translatoryka jako odrębna dyscyplin naukowa Korzysta z wyników badań innych nauk, szczególnie lingwistyki, teorii komunikacji, tekstologii, socjologii, psychologii Nauka interdyscyplinarna

Podział na subdyscypliny w translatoryce T. tekstów pisanych T. tekstów literackich T. tekstów specjalistycznych T. tekstów mówionych T. ogólna T. szczegółowa T. teoretyczna (czysta) T. stosowana (aplikatywna)

Teorie przekładu i ich przydatność dla praktyki Pieńkos: „Podobnie jak znajomość praw rządzących językiem nie jest niezbędna do mówienia, tak znajomość teorii przekładu nie jest istotna dla praktyki przekładu” (49) Dobrzy tłumacze stosują zasady przekładu intuicyjnie

Refleksje o przekładzie w okresie „przednaukowym” Pierwsze teorie przekładu wyrastały z praktyki, stąd wiele sprzecznych poglądów, np.. wobec wierności względem oryginału.

Święty Hieronim Non verbum e verbo, sed sensum exprimere sensu (nie słowo ze słowa, ale znaczenie ze znaczenia) Przekład dosłowny prowadzi do nonsensów

Marcus Fabius Quintilianus „Praca nad przekładem zmusza nas także w pewnym stopniu do wynajdywania różnych i licznych zwrotów i wyrazów opisowych czy obrazowych, będących przecież najpiękniejszą ozdobą języka i stylu; a zmusza nas dlatego, że bardzo często grecki sposób wyrażania się jest całkiem inny, niż łaciński”

Renesans W tym okresie zaczęto o tłumaczeniu mówić szerzej, jako że przekład stał się czymś bardziej powszechnym (odchodzenie od uniwersalnej łaciny)

Późny Renesans i reformacja Liczne nowe przekłady w Europie oraz bogata refleksja teoretyczna Dwa przeciwne poglądy Należy tłumaczyć wiernie (pogląd ważny w okresie reformacji w odniesieniu do przekładów Biblii i tekstów teologicznych) Swoboda tłumaczenia (utwory poetyckie, historyczne, dzieła moralistów) – należy czerpać z klasyków i przenosić najcenniejsze elementy do własnej kultury

Zwolennicy swobodnego podejścia do wierności Joachim Du Bellay Malherbe Marini John Dryden (zasada luźnej parafrazy) Takie przekonania panowały przez cały wiek XVII, a romańska swoboda stała się wzorem do naśladowania w całej Europie

Jacques Amyot (1513-1593) Francuski teoretyk przekładu Tłumacz Żywotów sławnych mężów Plutarcha Cel jego przekładu: dostarczenie wykształconym warstwom społeczeństwa pięknej i pouczającej lektury, napisanej językiem popularnym, a przez to czytelnym Les belles infideles Przekład swój poprzedził Amyot wstępem teoretycznym, w którym domagał się, by tłumacz nie dążył tylko do uzyskania wierności poszczególnych zdań oryginału, ale starał się upodobnić do autora oryginału.

XVIII wiek – duże zainteresowanie teorią przekładu Wolter: tłumaczenia są jak kobiety, jeśli wierne, to niepiękne, jeśli piękne to niewierne Monteskiusz (Listy perskie): tłumacz odtwarza tylko zwłoki, nie przywracając im życia D’Alembert: nie wystarczy wytknąć palcem błędów w przekładzie, trzeba jeszcze wykazać, że były one do uniknięcia

Alexander F. Tytler Essay on the Principles of Translation (1790) – rekapitulacja myśli osiemnastowiecznej na temat przekładu Trzy zasady: 1) tłumaczenie powinno oddać całą zawartość oryginału 2) forma i artyzm powinny mieć ten sam charakter co w oryginale 3) tłumaczenie powinno odznaczać się swobodą, jaka cechuje utwór oryginalny Teksty poetyckie należy tłumaczyć nie z języka na język lecz z „poezji na poezję”

Wiek XIX Liczne przekłady poezji prozą we Francji: „C’est beau comme de la prose”

Niemiecka szkoła tłumaczenia W opozycji do romańskiej tradycji obchodzenia się z oryginałem (poddawania go dowolnym przeróbkom)

Myśl przekładowa w Polsce Franciszek Bohomolec, Rozmowa o języku polskim: „nie na słowo, a na rzecz w tłumaczeniu oglądać się należy” Franciszek Ksawery Dmochowski: postulat wierności to najważniejszy wymóg stawiany wobec tłumacza Julian Ursyn Niemcewicz: uzyskanie wierności tłumaczenia, bez przeróbek, skrótów i upiększeń to najwyższy kunszt przekładu

Większość polskich teoretyków przekładu minionych stuleci opowiadała się jednak nie za wiernością i ścisłością przekładu, a wręcz przeciwnie – za swobodą, przeróbkami, parafrazami, za nierespektowaniem realiów tekstu, których zrozumienie mogłoby się okazać za trudne dla czytelnika

Jan Kochanowski jako tłumacz Wszystkie rodzaje rzemiosła przekładowego Często poprawiał oryginał, ożywiał antyczny świat polskimi realiami Ideał przekładu wg Kochanowskiego: łączenie wierności względem oryginału z poetycką swobodą.

Zasługi Adama Mickiewicza Era traktowania dzieła oryginalnego z pełną odpowiedzialnością, chociaż i twórczą swobodą Adam Mickiewicz przyjął zasadę tłumaczenia wyłącznie z oryginału

Tadeusz Boy-Żeleński „Przekład jest to rzecz trudna; pod względem formalnym trudniejsza niż pisanie, łatwiej bowiem znaleźć formę dla myśli własnej, (…) nie dla mysli cudzej powstałej z zupełnie innego ducha. Wymaga nie tylko znajomości mowy obcej (to rzecz najdrobniejsza), ale ogólnej znajomości literatury i kultury danego kraju; wreszcie przede wszystkim, panowania nad własnym, ojczystym językiem”

Współcześni teoretycy przekładu Od czasów II wojny światowej teorie przekładu to już nie luźne wypowiedzi teoretyków czy praktyków, lecz przeważnie komparatystyka tekstów W dalszym ciągu wiele sprzecznych poglądów

T. H. Savory 1) przekład powinien oddawać słowa oryginału 2) Przekład powinien oddawać myśli oryginału 3) Przekład powinien posiadać brzmienie identyczne jak utwór oryginalny 4) Przekład powinien brzmieć jak oryginał 5) Przekład powinien odzwierciedlać styl oryginału 6) Przekład powinien posiadać styl tłumacza 7) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny oryginałowi 8) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny tłumaczowi 9) Przekład może coś dodawać lub ujmować w stosunku do oryginału. 10) Przekład nie może nigdy niczego dodawać ani ujmować w stosunku do oryginału 11) Przekładu poezji należy dokonywać prozą 12) Przekładu poezji należy dokonywać wierszem

Ważne prace teoretyczne 1) Vinay i Darbelnet: Stylistique comparee du francais et de l’anglais (1958) 2) E. Nida: The Theory and Practice of Translation (1969) 3) C. Catford: A Linguistic Theory of Translation 4) A. Ljudskanov: Traduction humaine et traduction mecanique (1969) 5) G. Mounin: Problemes theoriques de la traduction (1963)

ESIT Interpretacyjna teoria przekładu: Wykazanie, że prawdziwa teoria przekładu powinna być koekstensywna z teorią ogólną aktu mowy i w konsekwencji nie powinna być prostym przedłużeniem teorii czysto językoznawczej, związanej z opisem języka jako systemu Przedstawiciele: Seleskowitch, Lederer, Jean Delisle

Zasługi Nidy Tłumaczenie literalne i wolne Ekwiwalencja formalna i dynamiczna Aby tłumaczyć, nie wystarczy znać język, niezbędna jest także znajomość zwyczajów, kultury tych, którzy tym językiem mówią Nida rezygnuje z terminów: target i target langugage (język docelowy) na rzecz terminów odbiorca (receptor) i język odbiorcy (target language)

Dokonania Catforda Ściśle językoznawczy punkt widzenia Opis tego, czym jest przekład i próba wyjaśnienia jego mechanizmów na podstawie ogólnej teorii języka Tłumaczenie wolne, literalne i dosłowne

Próba podsumowania Przekład w ciągu wieków: powolne ale stałe zmiany Od tłumaczenia tekstów religijnych (słowo w słowo) w kierunku tekstów świeckich (tłumaczenie sensu) Epoka przekładu wolnego – literatura piękna i poezja w XVII i XVIII wieku – les belles infideles XIX w. – przekład adekwatny, który do dziś uprawia większość tłumaczy: jedność formy i treści, wierność Dziś dodatkowo znaczący wpływ na rozumienie przekładu mają automatyzacja i nauczanie przekładu

Rodzaje tłumaczenia Dawniej wiązano rodzaj tłumaczenia z klasyfikacją tekstów, mieszając rezultat tłumaczenia z procesem mówiono np. o tłumaczeniu tekstów religijnych, o tłumaczeniu utylitarnym Oraz odróżniając tłumaczenie dosłowne (forma) od wolnego (treść)

Rodzaje tłumaczenia - kryteria 1) zmiana kodu 2) funkcja tłumaczenia 3) sposób tłumaczenia 4) kierunek tłumaczenia 5) typ tekstu 6) metoda tłumaczenia

Opracowano na podstawie: 1) Jerzy Pieńkos: Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki. Zakamycze 2003 2) Urszula Dąmbska-Prokop (red.): Mała encyklopedia przekładoznawstwa. Częstochowa 2000