Psychologia zdrowia i choroby mgr Jagoda Różycka Zakład Psychologii Klinicznej Instytut Psychologii Uniwersytet Jagielloński

Plan cyklu wykładów Psychologia zdrowia – co sprzyja zdrowiu a co chorobie? Psychologiczne aspekty uwarunkowania podatności na chorobę. Kiedy dusza choruje a ciało mówi. Związki ciała i psychiki w psychosomatyce. Jak współczesne choroby somatyczne wpływają na nasze funkcjonowanie psychiczne – mechanizmy wyjaśniające. Coś się ze mną dzieje, może to zawał? Między lękiem, paniką a chorobami serca. Stres w życiu codziennym i jego konsekwencje dla zdrowia. Metody radzenia sobie ze stresem. Kiedy dni stają się ponure a życie traci blask. O depresji i innych zaburzeniach nastroju.

Psychologia zdrowia – co sprzyja zdrowiu a co chorobie? Psychologia zdrowia – definicja Narodziny i rozwój Związki z innymi dziedzinami Pojęcie zdrowia Wymiary zdrowia Zasoby osobiste

Literatura do dzisiejszych zajęć Strelau J. (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 3. Gdańsk: GWP Rozdział 11: Zdrowie i choroba (red. Irena Heszen- Niejodek, Danuta Kądzielawa, Małgorzata Toeplitz- Winiewska) str. 441-552 Heszen I., Sęk H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Wyd. Difin.

Psychologia zdrowia – co to takiego? Dział psychologii badający wpływ zjawisk psychicznych na ogólny stan zdrowia a także wpływ ogólnego stanu zdrowia na samopoczucie psychiczne. Powstała na gruncie medycyny behawioralnej, medycyny psychosomatycznej i psychologii medycznej. (Matarazzo, 1983,1987) Model bio - psycho - społeczny

Medycyna behawioralna - jest dziedziną interdyscyplinarną, zajmującą się rozwojem i integracją wiedzy i technik z zakresu nauk behawioralnych i biomedycznych, pozwalających na zrozumienie zdrowia i choroby, oraz zastosowaniem tej wiedzy i technik w prewencji, diagnozie i rehabilitacji. Medycyna psychosomatyczna - bazuje na holistycznym ujmowaniu człowieka. Zajmuję się jednostką od strony biologicznej, psychologicznej i społecznej. Psychologia medyczna – dział psychologii stosowanej, której przedmiotem są psychologiczne aspekty powstania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych na poziomie jednostkowym i grupowym. Istotny holizm, sytuacyjność i podmiotowość.

Dlaczego psychologia zdrowia? Procesy psychologiczne w znaczący sposób wpływają na doświadczanie przez ludzi zdrowia i dobrostanu. Czy to twierdzenie jest prawdziwe? Dotychczasowe teorie opisujące funkcjonowanie, mechanizm działania medycyny bardzo mocno opierały się o model naprawczy – gdy coś złego zaczynało się dziać z organizmem następowało poszukiwanie przyczyny zmiany i jej usunięcie – oczywiście o ile okoliczności na to pozwalały. Taki model biomedyczny opierający się na usuwaniu zepsutych, nieprawidłowo funkcjonujących elementów organizmu człowieka spotykał się z coraz częstszą krytyką.

Najprościej … Psychologia zdrowia jako dział psychologii zajmujący się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują (Heszen, Niejodek, 1998)

Początki i rozwój psychologii zdrowia 1911 – sympozjum APA poświęcone psychologii w medycynie Lata 40. XX wieku – rozwój psychospołecznych kontekstów choroby, a później także i zdrowia (przemiany w medycynie + dorobek empiryczny psychologii i innych nauk społecznych + zmiany kontekstu społeczno-ekonomicznego) Znaczenie kontekstu społeczno-ekonomicznego w latach 50. – wzrost medycznych przyczyn zgonów spowodowanych chorobami układu krążenia, chorobami nowotworowymi, udarami. W latach 60. w Polsce – najczęstszą przyczyną zgonów choroby serca i choroba naczyniowe oraz ich powikłania (Sokołowska, 1986) Powyższe zmiany implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych – w chorobach chronicznych mają poważniejszy udział (zarówno etiologia, przebieg jak i leczenia i rehabilitacja) (Heszen-Niejodek, 1998).

Istotne czynniki pozamedyczne takie jak: Obecne funkcjonowanie systemu medycznego warunkuje wskaźniki zdrowia w około 15% (Gniazdowski, 1994) Istotne czynniki pozamedyczne takie jak: Zasoby osobiste Styl życia Związki z innymi ludźmi Wsparcie społeczne Warunki ekonomiczne Stan środowiska naturalnego

Związki z innymi dziedzinami Psychodermatologia Psychoneuroimmunolgia Psychologia lekarska Psychostomatologia Psychoonkologia

Czym jest zdrowie?

Lista Kryteriów Zdrowia (Juczyński, 2001) Długie życie? Bycie szczęśliwym przez większość czasu? Dobre odżywianie? Mała ilość alkoholu? Dobry nastrój? Jedynie wyjątkowo przyjmować leki? Mieć zdrowie oczy, włosy, cerę? Nie palić tytoniu? Akceptować siebie? Umieć rozwiązywać swoje problemy? Być odpowiedzialnym? Nie odczuwać bólu? Nie chorować? Nie musieć chodzić do lekarza? Panowa nad uczuciami? Unikać stresu? Czuć się dobrze? Umieć przystosować się do zmian?

Potocznie zdrowie …. Niechorowanie Ujmowanie zdrowia w kategorii sprawności fizycznej i braku poważnych chorób (Puchalski, 1990) Posiadanie sprawnych części ciała i nieodczuwanie żadnych dolegliwości fizycznych (Juczyński, 2001)

Zdrowie Zdrowie (health) to pojęcie odnoszące się do ogólnego stanu ciała i umysłu, charakteryzującego się krzepkością i wigorem. Zdrowie nie oznacza po prostu braku choroby lub uszkodzenia, ale jest raczej kwestią dobrej współpracy wszystkich elementów składowych organizmu (Zimbardo, 2006)

Zdrowie Nieobecność choroby, dobre samopoczucie oraz satysfakcjonujące twórcze życie (Sęk, 2003) Charakteryzuje jednostkę dojrzałą, autonomiczną i twórczą, odpowiedzialną za siebie i swoje życie Jednostka zdrowa ma świadomość sensu życia, potrafi tworzyć wartości i jest zdolna do dokonywania samodzielnych wyborów

Zdrowie Poddająca się zmianom zdolność człowieka do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak również zdolność do reagowania na wyzwania środowiska, w którym żyje (Heszen, Sęk, 2006) Proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń, jakie nieustannie nakłada na organizm otoczenie. – podejście dynamiczne i interakcyjne (Antonowsky, 1979)

Czyli co jest istotne? (Lalonde, 1974)

Wymiary zdrowia (WHO, 1984) fizyczny umysłowy emocjonalny społeczny publiczny społeczny duchowy

Czyli …. (Ewles, Simnet, 1992) Aspekt fizyczny - mechanistyczne funkcje ciała Aspekt umysłowy – myślenie, wyrażanie sądów Aspekt społeczny - nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów Aspekt emocjonalny – doświadczanie emocji Aspekt publiczny – zależność od otoczenia (mieszkanie, ubranie, praca, prawa) Aspekt duchowy - wolność, odpowiedzialność, godność – atrybuty człowieka

(Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008)

Zmienne socjodemograficzne Kobiety są mniej podatne na choroby niż mężczyźni (Rodin i Salovey, 1997) Hormony Używki Świadomość zdrowotna Stres nie powoduje takie wzrostu ciśnienia i adrenaliny jak u mężczyzn Wraz z wiekiem wzrasta podatność na choroby (Jarvik, Pearl, 1997) Bardziej zdrowi czy mniej chorzy?

Zasoby osobiste czyli co sprzyja zdrowiu? Optymizm i nadzieja (Schier i Carver, 1992) Poczucie kontroli (Schwarzer, 1992) Przekonanie o własnej skuteczności (Schwarzer, 1992) Motywy zdrowotne (Heszen-Niejodek, 1998) czyli zainteresowanie swoim zdrowiem Zdrowy styl życia (Heszen-Niejodek, 1998) Prężność – odporność psychiczna (Kobasa, 1982) Poczucie koherencji (Antonovsky, 1979)

Co sprzyja chorobie? Poczucie bezradności (Seligman, 2001) Negatywne przekonania poznawcze (Beck, 1986) Zachowania ryzykowne (Kazdin, 1996) Negatywny afekt (Łosiak, 2001) Emocjonalne strategie radzenia sobie ze stresem (Łosiak, 2001) Pesymizm (Schier, Carver, 1992)

Psychologia pozytywna – w stronę zdrowia! Racjonalny kontakt z rzeczywistością Poczucie autonomii Akceptacja samego siebie Rozpoznawanie swoich mocnych stron Konstruktywne kontakty z innymi Radzenie sobie z wyzwaniami Perspektywa przyszłości (Kulmatycki, 2007)

Podsumowując…

Czyli jak dbać o zdrowie? Regularne ćwiczenia fizyczne. Konsumowanie pożywnych, zbalansowanych posiłków (dużo warzyw, owoców i zbóż, mało tłuszczu i cholesterolu). Utrzymywanie odpowiedniej wagi. Sen 7-8 godzin na dobę, codzienny odpoczynek i relaks. Używanie pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem oraz kasku podczas jazdy na rowerze.

Czyli jak dbać o zdrowie? Unikanie tytoniu Niespożywanie alkoholu lub spożywanie w umiarkowanych ilościach. Regularne wizyty kontrolne u lekarza ogólnego i dentysty; Stosowanie się do zaleceń lekarzy. Rozwinięcie u siebie optymistycznego spojrzenia na życie Utrzymywanie przyjaźni z innymi osobami.

Czyli jak dbać o zdrowie? Wiara w skuteczność swoich działań Realizm ponad lękami Poczucie kontroli wewnętrznej Adaptacyjne wyrażanie emocji Podejmowanie wyzwań Odnajdywanie pozytywnych aspektów porażek Spójność działań Myślenie i wnioskowanie oparte na faktach

Żeby nie doprowadzić do takiej sytuacji … 

Dziękuje za uwagę! E-mail: jagoda.rozycka@uj.edu.pl jagoda.rozycka@interia.pl