Polityka oświatowa dla m. Poznania: założenia, diagnoza i kierunki zmiany Opracowanie: zespół pracowników naukowych Wydziału Studiów Edukacyjnych Instytutu Psychologii i Instytutu Socjologii Wydziału Nauk Społecznych, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Akademii Ekonomicznej w Poznaniu Poznań, 16 stycznia 2006 roku

©Autorzy: Wydział Studiów Edukacyjnych UAM: Wydział Studiów Edukacyjnych UAM: Prof. dr hab. Kazimierz Przyszczypkowski – kierownik Zespołu Prof. dr hab. Ewa Solarczyk - Ambrozik Dr Beata Kwarcińska Dr Małgorzata Rosalska Dr Anna Wawrzonek Instytut Psychologii UAM Instytut Psychologii UAM Prof. dr hab. Anna Brzezińska Instytut Socjologii UAM Instytut Socjologii UAM Dr Honorata Jakubowska – Mroskowiak Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Prof. dr hab. Aldona Andrzejczak Dr Sławomira Kańduła Mgr Ewa Gońda

Uwarunkowania polityki oświatowej miasta:  Duże miasto to zróżnicowane środowisko społeczne: anonimowość, osłabienie więzi i kontroli społecznej, rozwarstwienie i bardzo zróżnicowany status materialny mieszkańców  Duże miasto to specyficzne środowisko edukacyjne: formalnie wysoki poziom wykształcenia i statusu zawodowego nauczycieli, większość placówek nie ma naturalnego lokalnego środowiska, znaczący % uczniów spoza obwodu, szeroka oferta sposobów spędzania czasu wolnego dla dzieci i młodzieży w instytucjach nie-oświatowych, zagrożenie przestępczością,  Transformacja ekonomiczno – społeczna a funkcjonowanie systemu oświaty: wzrost aspiracji edukacyjnych jednych grup i marginalizacja innych, zróżnicowanie oferty edukacyjnej ze względu na wymagania rynku pracy, nieprzystawalność pokoleń  Prognozowane zmiany demograficzne: spadek liczby mieszkańców miasta, spadek liczby dzieci i młodzieży, wzrost liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym

Polityka społeczna miasta jako podstawa jego polityki oświatowej: Priorytety w polityce społecznej m. Poznania - ADRESACI USŁUG Zaspokajanie potrzeb adresatów poprzez wykorzystanie WSZYSTKICH ZASOBÓW, jakimi dysponuje m. Poznań: materialnych (infrastruktura) i ludzkich (kadra – specjaliści i pracownicy pomocniczy) Młode pokolenie Młode pokolenie Osoby niepełnosprawne Osoby starsze OPIEKA SPOŁECZNA OŚWIATAZDROWIE KULTURA RYNEK PRACY

Diagnoza I: demografia

Wnioski z analizy trendów demograficznych: PRZEDSZKOLA: spadek liczby dzieci w wieku przedszkolnym od 2005 do 2015 – to ok. 9% (stopniowy, powolny) jest to ok dzieci czyli licząc średnio 20 osób na oddział – to ok. 81 oddziałów, licząc 25 osób na oddział – to ok. 65 oddziałów jedyną dzielnicą, która odnotuje mniejszy spadek dzieci w wieku przedszkolnym są Jeżyce – ok. 4%, pozostałe dzielnice odnotują spadek o ok % SZKOŁY PODSTAWOWE: szkoły podstawowe nie odnotują gwałtownych zmian demograficznych, zwłaszcza od 2007 roku spadek dzieci w szkołach będzie wolniejszy do 2015 roku liczba dzieci w tym wieku w Poznaniu spadnie o ok. 12%, zatem jest to likwidacja ok. 7 szkół (przy przeliczeniach 24 osoby na oddział, 18 oddziałów na szkołę) jedyną dzielnicą, która odnotuje mniejszy spadek dzieci w wieku 7-12 jest Stare Miasto – ok. 5%, natomiast w najgorszej sytuacji znajdą się Jeżyce i Wilda - odnotują spadek o ok. 20%

GIMNAZJA: Gwałtowny spadek dzieci i młodzieży w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w latach w Poznaniu W gimnazjach spadek o ok. 25% (ok osób czyli 168 oddziałów i ok. 11 szkół); najgwałtowniejszy spadek do 2010 roku (o ok. 20%) Najgorsza sytuacja demograficzna w przypadku szkół gimnazjalnych dotyczy Grunwaldu i Jeżyc (spadek o ok. 30%), natomiast najlepsza – Starego i Nowego Miasta (spadek o ok. 23%) SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE: W tej grupie uczniów spadek będzie najgwałtowniejszy – do 2015 roku o około 33%, w tym do roku 2010 – o około 22% Jednakże biorąc pod uwagę fakt, iż znaczny odsetek uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych w Poznaniu stanowią osoby spoza Poznania – szkoły te nie muszą odnotowywać spadku liczby uczniów (może jedynie kandydatów) Ważnym czynnikiem regulującym liczbę kandydatów będzie sytuacja na rynku edukacyjnym i atrakcyjność ofert poszczególnych szkół

Diagnoza II: wydatki na oświatę z Poznaniu Wysokość subwencji oświatowej oraz wysokość wydatków oświatowych w latach 2000–2004 (w zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań opisowych z wykonania budżetu miasta Poznania za lata 2000–2004.

Stopień pokrycia wydatków oświatowych dochodami z subwencji oraz środkami własnymi miasta Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań opisowych z wykonania budżetu miasta Poznania za lata 2000–2004.

Wydatki Poznania w mln zł na ucznia w latach

Wydatki na dziecko w przedszkolach w latach 2003 i 2004 Pozytywny efekt podjętych decyzji

Wydatki na ucznia w szkołach podstawowych w latach 2003 i 2004 Pozytywny efekt podjętych decyzji

Wydatki oświatowe Poznania na tle innych miast: Nazwa miasta Udział bieżących wydatków oświatowych w % subwencji Warszawa151,3 Dąbrowa Górnicza149,6 Gdańsk136,0 Mysłowice134,0 Toruń132,7 Poznań131,9 Opole131,4 Sosnowiec129,8 Bielsko-Biała128,7 Gdynia128,1

Roczne wydatki na ucznia w szkole podstawowej

Roczne wydatki na ucznia w gimnazjum

Liczba uczniów przypadających na jeden etat pedagogiczny ogółem w szkołach i placówkach w roku ,08 10,61 10,91 11,30 11,44 11,63 12,07 12,27 12,56 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00 Poznań Katowice Kraków Wrocław Łódź Bydgoszcz Rzeszów Szczecin Lublin

Liczba uczniów na nauczyciela w szkole podstawowej OECD17,0 Polska12,3 Poznań10,1 (11,4)

Wnioski z finansowej diagnozy sytuacji oświaty w Poznaniu:  wydatki oświatowe finansowane z subwencji były wyższe niż kwota tej subwencji - ciężar finansowania w dużym stopniu został przesunięty na jednostki samorządu terytorialnego  udział dopłaty z budżetu miasta w finansowaniu wydatków oświatowych (na które przekazywana jest subwencja z budżetu państwa) kształtował się na poziomie od 74% w 2000 roku do 69% w roku 2003  w 2004 roku udział środków miasta w finansowaniu wydatków oświatowych zwiększył się do 71,8%. Było to następstwem nominalnego wzrostu kwoty subwencji o 4,8%.  wzrostowi ogólnej kwoty wydatków oświatowych, przy względnie stałym ich udziale procentowym w wydatkach budżetu miasta, towarzyszył wyraźny trend do obniżania wydatków w przeliczeniu na ucznia, zarówno w przedszkolach, jak i zarówno szkołach podstawowych. Świadczy to z jednej strony o racjonalizacji wydatków i zwiększeniu oszczędności w zarządzaniu placówkami, natomiast z drugiej strony wskazuje na poprawę ogólnej sytuacji w oświacie.

 Na tle innych dużych miast sytuacja finansowa oświaty w Poznaniu przedstawia się bardzo korzystnie: w stosunku do otrzymywanej subwencji oświatowej miasto dofinansowuje bieżące wydatki na oświatę o ok. 30%; pod względem wydatków na ucznia Poznań znajduje się w czołówce miast w Polsce, co oznacza, że ogólna pula środków finansowych w oświacie poznańskiej jest wysoka i szkoły mogą odczuwać komfort w stosunku do innych ośrodków miejskich  Wskaźniki oddziałujące na wysokość wydatków na jednego ucznia (np. liczba etatów pedagogicznych na oddział, liczba uczniów na oddział) w Poznaniu są wyższe niż w innych dużych miastach w Polsce, co powoduje, że średni poziom wydatków na ucznia w Poznaniu jest najwyższy spośród rozpatrywanych miast.

 We wszystkich typach szkół najwyższe wydatki na ucznia ponoszone były w najmniejszych szkołach.  W małych szkołach występowały także znaczne różnice w poziomie wydatków pomiędzy szkołami prowadzącymi oddziały integracyjne i szkołami bez takich oddziałów.  W strukturze wydatków dominują wydatki na wynagrodzenia (od 75% ogółu wydatków w szkołach zawodowych do 89% w liceach ogólnokształcących specjalnych).  Wielkość szkoły nie ma znaczącego wpływu na przeciętne wydatki na jednego ucznia.  W dużym stopniu na wysokość wydatków oddziałuje liczba uczniów na oddział: im więcej uczniów w oddziale, tym wydatki na jednego ucznia są niższe.  Na wydatki te w dużym stopniu wpływa także liczba uczniów przypadająca na etat pedagogiczny.  Po wprowadzeniu nowego sposobu finansowania działalności szkół i placówek oświatowych w 2004 roku zmniejszyły się dysproporcje pomiędzy kwotą wydatków na jednego ucznia oraz w zakresie poziomu dopłaty z budżetu miasta w danym typie placówek.

Diagnoza III: stan zatrudnienia i przygotowanie nauczycieli  Niski jest odsetek stażystów  Maleje liczba nauczycieli pełnozatrudnionych  Maleje liczba nauczycieli kontraktowych  Wyraźny jest problem przesunięcia pokoleniowego w stronę starszych pokoleń: niewielki odsetek nauczycieli młodych, młodzi też częściej pracują w niepełnym wymiarze godzin  Brak młodych nauczycieli grozi powstaniem luki pokoleniowej: nie będzie kto miał zastąpić starszych nauczycieli, nie będzie to płynne przejście  Problemy z re-kwalifikacją mogą dotyczyć przede wszystkim grupy nauczycieli starszych o długim stażu pracy, w tej grupie spodziewać się można szczególnie intensywnego oporu przed zmianami

 Dokształcenie i doskonalenie zawodowe nauczycieli dotyczy przede wszystkim ich kompetencji dydaktycznych  Warto zastanowić się nad formami rozwijania kompetencji wychowawczych i społecznych nauczyciela  Warto zastanowić się nad formą i zasadami dofinansowania dokształcania i doskonalenia nauczycieli w obszarach innych niż kompetencje dydaktyczne.  Warto opracować zasady prowadzenia monitoringu potrzeb edukacyjnych nauczycieli  Aktualny model dofinansowania wzmacnia pozycję nauczyciela, nie jest adekwatny do różnorodnych potrzeb szkoły  Problem przygotowania dyrektorów: jaki dyrektor z jakimi kompetencjami w czasach transformacji systemu oświaty? ; zarządzanie szkołą czy kreowanie środowiska sprzyjającego rozwojowi?

Diagnoza IV: proces kształcenia i wychowania Wyniki sprawdzianu i egzaminów :  z roku na rok poprawiają się (z wyjątkiem roku szkolnego 2003/2004) wyniki ze sprawdzianu dla szóstoklasistów i egzaminu gimnazjalnego  na różnych poziomach edukacji uczniowie mają problemy z tymi samymi umiejętnościami  niepokojące są słabe wyniki osiągane przez osoby niepełnosprawne Priorytet nauczania:  nacisk na nauczanie wynika prawdopodobnie z tego, że egzaminy są coraz ważniejszą „przepustką” do dalszej edukacji  duże przywiązanie do poziomu nauczania może odbywać się kosztem funkcji wychowawczej  duże przywiązanie do wyników nauczania może sprzyjać procesom selekcji

Wyniki nauczania a wielkość szkół i kwalifikacje nauczycieli:  nie ma zależności między wynikami nauczania a kwalifikacjami nauczycieli  nie ma zależności między liczebnością oddziału a wynikami nauczania  ciekawe byłoby porównanie wyników „nowej matury” poszczególnych uczniów z tym, jakie wyniki ci sami uczniowie mieli na egzaminie gimnazjalnym trzy lata temu  dzięki temu można byłoby zobaczyć, czy szkoła X uczy dobrze czy może przychodzą do niej najlepsi uczniowie (czy widoczny jest postęp u uczniów)  warto byłoby zanalizować dane dotyczące korepetycji

Wychowanie:  Wszystkie analizowane szkoły na tym samym poziomie i na różnych szczeblach edukacji wskazują na ważność wychowania i stawiają sobie niemal te same cele  Nie widać w analizowanych dokumentach „tożsamości” szkoły, nie rysują się różne wizje, nie ma wyraźnego zróżnicowania ofert  Nadmiar wytycznych dotyczących standardów oceny jakości nie pomaga, a SZKODZI – zabija inwencję dyrektorów / wychowawców i/lub powoduje powstawanie programów „na pokaz” (programy rzeczywiście realizowane muszą z konieczności uwzględniać specyfikę uczniów, ich rodzin, środowiska lokalnego i wizję przedszkola / szkoły)  Rankingi wyraźnie promują dydaktyczną funkcję szkoły, co może być związane m.in. z trudnością w stworzeniu wskaźników spełniania przez szkołę funkcji wychowawczej  W analizowanych przedszkolach są grupy, do których chodzą dzieci w różnym wieku, co jest zjawiskiem powszechnym w skali Poznania i uznane jest przez nas za zjawisko wysoce pozytywne

Diagnoza V: Instytucje oświaty pozaszkolnej i wspierające szkołę  Centrum Doradztwa Zawodowego dla Młodzieży  Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Poznaniu  Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne  Powiatowy Urząd Pracy  Poznańskie Centrum Edukacji Ustawicznej i Praktycznej w Poznaniu  Wielkopolską Wojewódzką Komendę Ochotniczych Hufców Pracy

 Analizowane instytucje oferują szeroką gamę usług z zakresu edukacji skierowaną do różnych grup odbiorców  Działalność poradni psychologiczno-pedagogicznych w małym stopniu wspiera (świadczy usługi) nauczycieli i rodziców, najwięcej działań skierowanych jest na ucznia  Widoczna jest szeroka współpraca z innymi podmiotami wspierającymi szkołę, jednak brak wyraźnej współpracy między nimi samymi  Istotną rolę w promowaniu ofert odgrywają własne strony internetowe, niestety nie wszystkie placówki je posiadają pomimo tego, iż deklarują, że strona funkcjonuje (np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne).  Nie wszystkie poradnie posiadają sprecyzowane plany rozwoju instytucji (być może ich nie udostępniły).

Diagnoza VI: Czynniki wpływające na podejmowanie decyzji o utrzymaniu / likwidacji placówki oświatowej społeczna funkcja szkoły w regionie / makroregionie kulturotwórcza funkcja szkoły w lokalnej społeczności dostępność placówek oświatowych (dla mieszkańców miasta i okolic) zróżnicowanie oferty edukacyjnej na tym samym szczeblu edukacji koszty realizacji ofert edukacyjnych koszty bieżącego utrzymania placówki i remontów

Rekomendacje I: utrzymanie i rozwój bazy oświatowej  Konieczne jest ustalenie zróżnicowanej hierarchii kryteriów jako podstawy podejmowania decyzji  Błędem byłoby podejmowanie decyzji o likwidacji bądź utrzymaniu danej placówki na podstawie zestawu zawsze takich samych niezależnie od okoliczności - finansowych i społecznych  W przypadku znaczącego nasycenia środowiska lokalnego placówkami określonego typu i rodzaju podstawowym kryterium utrzymania placówki może być kryterium ekonomiczne  W sposób szczególny odnosiłoby się to do placówek funkcjonujących w lokalach nie należących do miasta.  W przypadku małej liczby placówek w środowisku lokalnym oraz jednocześnie małej przewidywanej w ich liczby dzieci / uczniów należy kierować się w większym stopniu kryteriami społecznymi, zachowując małe szkoły / placówki (ale z odpowiednią bazą lokalową) i – poprzez odpowiednie decyzje i działania administracyjne - zwiększając zakres form ich działania (szkoły otwarte na potrzeby lokalnego środowiska lub miasta jako takiego ).

 Szczególnego namysłu wymaga decyzja o likwidacji małych przedszkoli. Z uwagi na wysokie koszty utrzymania takiej placówki rekomendujemy rozważenie możliwości ponoszenia przez rodziców większych kosztów za dziecko w takim przedszkolu niż w przypadku przedszkola większego („typowego”) i tańszego.  Można racjonalizować wydatki poprzez obniżanie kosztów utrzymania funkcjonowania placówek o rozszerzonym zakresie działania (np. z oddziałami integracyjnymi) przeciwdziałając tym samym rozpraszaniu różnych „specjalnych” (nietypowych) oddziałów w innych placówkach.  Dotyczyć to powinno jednak przede wszystkim nowopowstających oddziałów integracyjnych - chodzi o nieprzenoszenie poza sytuacjami zdecydowanie wyjątkowymi dzieci / klas z jednym szkół do drugich, dotyczy to szczególnie dzieci niepełnosprawnych oraz dzieci najmłodszych.  Wprowadzać poradnie psychologiczno-pedagogiczne i inne instytucje wczesnej interwencji do szkół, likwidując ich dotychczasowa bazę.  Przeciwdziałać rozproszeniu szkół ponadgimnazjalnych, szczególnie o profilu zawodowym. Tworzyć centra kształcenia zawodowego (np. Golęcin, Dębiec).

Rekomendacje II: poznański bon oświatowy PBO  Zatwierdzone przez Radę Miasta Poznania w dniu 15 listopada 2005 r. zasady ustalania środków na finansowanie zadań oświatowych w formie Poznańskiego Bonu Oświatowego stanowią kontynuację zasady jednakowego traktowania wszystkich szkół danego typu.  Jednocześnie konstrukcja bonu w postaci kilku uzupełniających się części pozwala na elastyczne dostosowanie finansowania do indywidualnych zadań dodatkowych każdej placówki. Bazowa wartość bonu oświatowego uzależniona jest wyłącznie od liczby uczniów w placówce Dobrym posunięciem było wprowadzenie indywidualnego bonu oświatowego Niezbyt zrozumiałe jest wyjaśnienie istoty bonu uzupełniającego  Warto zastanowić się w przyszłości nad możliwością wykorzystania bonu oświatowego, jako środka motywującego szkoły do poprawy jakości wyników kształcenia  Konieczne jest prowadzenie działań dotyczących systemu standardów organizacyjnych oraz ich monitorowanie.

Rekomendacje III: podejmowanie decyzji dotyczących likwidacji / utrzymania placówki oświatowej ANALIZAANALIZA Sytuacja A: Likwidujemy placówkę z uwagi na bardzo wysokie koszty finansowe jej utrzymania i funkcjonowania Koszty / zyski ekonomiczne Koszty / zyski społeczne ANALIZAANALIZA Sytuacja B: Utrzymujemy placówkę bez względu na to, jak bardzo wysokie są koszty finansowe jej utrzymania i funkcjonowania Koszty / zyski ekonomiczne Koszty / zyski społeczne ANALIZAANALIZA Sytuacja C: Modyfikujemy profil działania placówki w celu racjonalizacji kosztów jej utrzymania i funkcjonowania Koszty / zyski ekonomiczne Koszty / zyski społeczne DECYZJADECYZJA

Rekomendacje IV: partnerstwo edukacyjne jako podstawa polityki oświatowej PARTNERSTWO EDUKACYJNE Rozwiązywanie problemów oświaty jednocześnie z dwóch perspektyw: krótkoterminowej i długoterminowej Kampanie informacyjne i pozyskiwanie sojuszników wśród dyrektorów, nauczycieli i rodziców Opracowanie spójnych zasad zbierania i analizy danych o systemie oświaty w mieście Stała i systematyczna współpraca z mediami i różnymi instytucjami użyteczności publicznej Wprowadzanie zmian w sposób ewolucyjny i podtrzymywanie tych zmian Współpraca z uczelniami wyższymi: kształcenie i dokształcanie nauczycieli, wspólne konferencje „ z teorią w praktykę ”

Rekomendacje V: model placówki oświatowej Model A: technologiczny Priorytet: efektywność kształcenia dominuje kształcąca funkcja szkoły nacisk na osiąganie „odpowiedniego poziomu” przez uczniów, nagradzanie wysokich osiągnięć selekcja uczniów słabszych lub specjalne formy pomocy - ryzyko etykietowania instrumentalne traktowanie nauczyciela przedmiotowe relacje interpersonalne szkoła to miejsce nauki i pracy z wyraźnie rozdzielonymi rolami i zakresami odpowiedzialności nauczycieli i uczniów oraz ich rodziców dyrektor szkoły to ”zarządzający placówką” instrumentalna więź szkoły z różnymi instytucjami w środowisku lokalnym i w mieście jako takim Model B: społeczny Priorytet: rozwój nauczycieli i uczniów równowaga: kształcenie  wychowanie  opieka nacisk na czynione postępy, na drogę rozwoju ucznia, docenianie jego wysiłku indywidualizacja pomocy: „pomoc dla każdego” (zdolny, przeciętny, „opóźniony”) podmiotowe traktowanie nauczycieli podmiotowe relacje interpersonalne szkoła to społeczność, a nauczyciele, uczniowie i rodzice to „uczestnicy” procesu edukacyjnego dyrektor szkoły to lider zespołu silna więź ze środowiskiem lokalnym, włączanie różnych instytucji w życie szkoły, wzbogacanie w ten sposób oferty wychowawczej albo

Rekomendacje VI: model poradni psychologiczno - pedagogicznej Model B: animacja i wsparcie Poradnie działają wg zasady pomocniczości czyli włączają się z pomocą bezpośrednią w przypadkach skrajnie nietypowych współpraca między wszystkimi elementami systemu edukacyjnego i wzajemne wspieranie się animacja lokalnej społeczności – uruchamianie samoorganizacji społecznej, pomoc w uruchamianiu samopomocy poradnie kierują swe działania na miejsca kluczowe, np. na dyrektorów, a nie nauczycieli, na nauczycieli, a nie uczniów uznają, ze wychowawca klasy i rodzice to najlepsi eksperci „od dziecka/ucznia” – wzmacniają ich kompetencje diagnostyczne i w zakresie udzielania mu pomocy Model A: „pogotowie ratunkowe” delegowanie „przypadków” trudnych, nietypowych do poradni psychologiczno- pedagogicznej autonomia szkoły względem innych placówek – „każdy robi swoje” uwolnienie nauczycieli od radzenia sobie z przypadkami trudnymi inne instytucje przejmują odpowiedzialność za sytuacje nietypowe dominuje myślenie: skoro jest coraz więcej problemów dydaktycznych i wychowawczych to: „w każdej szkole psycholog /pedagog” nauczyciele są wykonawcami poleceń specjalistów albo

Uwarunkowania PROCESU REALIZOWANIA DECYZJI OŚWIATOWYCH – na te czynniki mamy duży wpływ Uwarunkowania PROCESU PODEJMOWANIA DECYZJI OŚWIATOWYCH – na te czynniki mamy znikomy wpływ społeczna i kulturotwórcza funkcja szkoły dbanie o wysoką jakość ofert edukacyjnych racjonalizacja kosztów ich utrzymania racjonalizacja sieci placówek oświatowych duża dynamika zmian ekonomicznych i społecznych w Polsce i w Europie zmiany na rynku pracy w Polsce, w Wielkopolsce i w Poznaniu przeobrażenia struktury społecznej Poznania: niekorzystne prognozy demograficzne zmiana aspiracji i potrzeb edukacyjnych mieszkańców miasta, nowi odbiorcy ofert gotowość do współpracy różnych instytucji w mieście i regionie korzystanie z już istniejących sieci wsparcia społecznego działalność liderów, mediatorów i negocjatorów poszukiwanie sojuszników i promotorów zmian w oświacie co brać pod uwagę ?