POWSTANIE I WCZESNY ROZWÓJ TRADYCJI ŻYDOWSKIEJ

Prezentacja na temat: "POWSTANIE I WCZESNY ROZWÓJ TRADYCJI ŻYDOWSKIEJ"— Zapis prezentacji:

1 POWSTANIE I WCZESNY ROZWÓJ TRADYCJI ŻYDOWSKIEJ
Opowiadania o początku i przodkach są częścią ludzkiego dziedzictwa, są często powtarzane przez „zawodowych” opowiadaczy. W naszej historii spotykamy takie postaci jak Wernychora, Wincenty Kadłubek itd. Biblijne opowiadanie o poczatkach dziejów pokazuje zdolności literackie starożytnych Hebrajczyków. Zawarte w księdze Rodzaju 1-50 i dzieli się na dwa cykle: (Pra)HISTORIA ŚWIATA (RDZ 1-11)‏ OPOWIADANIA O PRZODKACH/Patriarchach (RDZ 12-50)‏ Kaplica Sykstyńska

2 HISTORIA ŚWIATA (RDZ 1-11)‏
Te opowiadania nie są ani historyczną, ani dziennikarską relacją, lecz religijną afirmacją początku stworzenia, sytuacji ludzi, ich położenia oraz interakcji Boga z pojedynczym człowiekiem i ludźmi. W ciągłym opowiadaniu tej historii Izrael odnajduje siebie w otaczającym świecie, w jego początku i w relacji do Boga. ( - później ten temat omówimy dokładnie)‏ The Big Bang Alain Briot

3 IZRAELSKIE OPOWIADANIA O PRZODKACH (RDZ 12-50)‏
Opowiadania koncentrują się na pamięci o szczególnych przodkach i mogą być podzielona na trzy kolekcje: Abraham i Sara (12 rozdz.); Jakub i Ezaw (9 rozdz.) - (nb. historia Izaaka jest częścią pierwszej i drugiej kolekcji – łącznik; 2 rozdz); Józef Egipski.

4 Rdz 12-25 Akcent tych opowiadań położony jest na obietnicy danej Abrahamowi przez Boga oraz na próbie jego wiary. Rdz 12, 1-3 opowiada o posłaniu Abrama: Wyjdź ze swego kraju…Odpowiedzią Abrahama jest jego wyjście wraz z żoną Sarą z Ur potem Haranu do Ziemi Obiecanej. Już u celu drogi nadchodzi głód w Kanaanie, dlatego wędrują dalej - do Egiptu. Tam Sara wzbudza pożądanie faraona. Abraham posługując się oszustwem, ze strachu oddaje Sarę, ale w wyniku interwencji Boga odzyskuje ją. Wracając do Kanaanu, a po sprzeczce rozdziela się ze swoim bratankiem, Lotem. Potem w jego obronie walczy z lokalnymi władcami kananejskimi. Kolejnym strapieniem Abrahama jest bezpłodnością Sary i związany z tym brak potomstwa. W tej sadze wspomniane są dwiea ceremoniami zawarcia przymierza (Rdz 15 i 17), Bóg ponawia obietnicę, a Abraham akceptuje swoją odpowiedzialność za wierność. Aktem centralnym jest narodzenia Izaaka (Rdz 21) i dramatyczna próba wiary (ofiarowanie Izaaka Rdz 22).

5

6

7 Rdz 26-36 Opowiadania o Jakubie i Ezawie, synach Izaaka i Rebeki.
Akcent położony jest na rywalizację między bliźniakami już od łona matki. Dalej opowiadania mówią o sprzedaży pierworództwa przez Ezawa i ucieczce Jakuba do Paddan-Aram, do wuja Labana, który potem wykorzysta wiele lat służby Jakuba. Tam Jakub żeni się dwukrotnie i rodzi mu się potomstwo. Powtórzenie błogosławieństwa w Betel. W drodze powrotnej Jakub walczy z Bogiem (Aniołem Boga) pod Penuel i zmiania imię na Izrael = niech króluje Bóg. Jakub staje się ojcem pokoleń poprzez swoich 12 synów.

8 Rdz 37-50 Historia Józefa, umiłowanego syna Jakuba.
Sprzedany przez braci, zazdroszczących mu miłości ojcowskiej, do Egiptu. Tam Józej dzięki opiece i interwencji Boga „robi karierę”. Kiedy w Kanaanie nastaje głód, cała rodzina Jakuba udaje się do Egiptu, gdzie dzięki pozycji Józefa uzyskuje potrzebną pomoc i rozrasta się w duży lud. Opowiadanie to jest najbardziej literacko dopracowane i jednolite. Osoba Boga jest tu bardziej ukryta, i rzadziej wspominana niż w dwu poprzednich częściach. Bóg nigdy nie objawia się Józefowi, a jednak ten rozpoznaje go w sytuacji, kiedy może przyjść z pomocą swoim braciom. Konkluzja - Bóg działa na korzyść swojego ludu pomimo istnienia niewiernych i moralnie złych osób.

9

10 Charakterystyka opowiadań o przodkach
Wyrastają z tradycji ustnej. Opowiadania były przekazywane ustnie w rodzinach, klanach i plemionach przez „opowiadaczy.” Następnie pojedyncze historie były grupowane w cykle i zbiory odnoszące się do jednej osoby lub tematu. Edytorzy zachowali je w Rdz Pojawia się tu problem wiarygodności związanej bezpośrednio z mentalnością semicką oraz kształconą przez ciągle powtarzanie pamięcią. Teksty te miały swój rytm i wewnętrzną melodię ułatwiającą bezbłędne zapamiętywanie. Odbijają w sobie inne, stare tradycje. Większość uczonych wskazuje na trzy źródła: J – Jahwista, E –Elohista i P – kapłańskie. Jahwista wniósł największy wkład (tyle ile E i P razem) w całość Rdz Uczeni skłaniają się ku poglądowi, że dzieje Abrahama dotyczyły pokoleń południowych, Jakub i Józef – północnych. Oba zespoły zostały zebrane i połączone przez źródło P lub innego niezależnego edytora Ostateczna znana nam wersja powstała najprawdopodobniej na przełomie VI-V w. p.n.e..

11 Umiejscowienie Opowiadań o Patriarchach
Opis życia ludzi w okresie MB (XIX-XV w. p.n.e.) + trochę literackiej fikcji. Podróże, zwyczaje małżeńskie, prawa dziedziczenia – dobrze znane [por. archiwa z Mari (XVIII w. p.n.e.), Nuzi (XIV w. p.n.e. - Charan) odsprzedanie prawa pierworództwa, potomstwo z niewolnicy, itp. Migracja Zachodnich Semitów (Amorytów) ok r. p.n.e. w Mezopotamii. „kariera” Józefa w Egicie możliwa tylko w czasach dynastii Hyksosów Skoro Izrael był 400 lat w Egipcie (Wj 12,40) to być może historia Abrahama zaczyna się w XX w. p.n.e. (???)‏ Patriarchowie żyli zawsze blisko wielkich miast, byli przywódcami bogatych klanów (pół nomadycznych) ich wędrówki biegły wzdłuż ówczesnych dróg handlowych Abraham – Hebron (najbardziej nomadyczny tryb życia)) Jzaak – Beer-Sheba Jakób – Sychem i Bethel (najbardziej osiadły tryb życia)‏ Józef (synowie Manasses i Efraim) - Egipt

12 Beni Hassan, Przybycie plemienia nomadów semickich do Egiptu (ok
Beni Hassan, Przybycie plemienia nomadów semickich do Egiptu (ok B.C.)‏ grobowiec z okr. 12 dynastyi – urzednik Khnumhotep faraona Senusret II

13 Hyksosi (egip. hekau chasut - władcy obcych krajów) - termin określający niejednorodną etnicznie grupę ludów zachodnioazjatyckich przybyłych do delty Nilu ok. 1650–1540 p.n.e. w tak zwanym Drugim Okresie Przejściowym. Stolicą Wielkich Hyksosów (XV dynastia według numeracji Manetona) było Awaris (egip. - Hut-uret - Wielki zamek - obecnie San al-Hadżar al-Kiblija). Poza nimi wyróżnia się jeszcze dynastię Małych Hyksosów (XVI dynastia), którzy prawdopodobnie byli wasalami dynastii Wielkich Hyksosów. Osiedlili się w Farasz, Tell el-Sahaba, Bubastis, Inszas i Tell el-Jahudija. Stosowali odmienną niż inni najeźdźcy politykę na opanowanych terenach. Nie zakładali własnej administracji, nie stosowali represji w stosunku do ludności lecz adaptowali istniejący porządek rzeczy, wtapiając się w wielowiekową tradycję i doświadczenie. Przyjęli pismo hieroglificzne (dokonali transkrypcji swych imion), tytuły królewskie i urzędnicze. W dziedzinie kultury i religii postępowali podobnie jak w polityce, przyjmując Seta jako głównego boga z centrum jego kultu w Awaris. Wnieśli także wielki wkład w dziedzinie techniki, głównie w wojskowości, wprowadzając zaprzęgi konne - rydwany, co zrewolucjonizowało sposób prowadzenia działań wojennych, naśladowany później przez władców Nowego Państwa. Po raz pierwszy rydwany bojowe wprowadził do swej armii Kamose. Wprowadzili do uzbrojenia również zaawansowany sposób obróbki brązu, co później pozwoliło uzyskać Egiptowi znaczną przewagę militarną względem wrogów. W wyniku działań zbrojnych podjętych przez Kamose (XVII dynastia tebańska) oraz jego brata i następcy, Ahmose - Hyksosi zostali wyparci z Egiptu. Wyzwolenie i zjednoczenie Egiptu za czasów Ahmose dało początek powstaniu Nowego Państwa - najświetniejszej epoki w dziejach Egiptu Faraonów.( por.

14 Set, Σήθ (greckie), Sutekh, Setech (egipskie) – w mitologii egipskiej pan burz, pustyń, Górnego Egiptu, ciemności i chaosu, także bóstwo o charakterze demonicznym. Przedstawiany jako człowiek z głową nieustalonego do dziś zwierzęcia. Zawiera cechy głowy szakala, antylopy oryks oraz okapi. Wcześniej występował być może jako bóg wojny i mogło być to bóstwo starsze niż religia egipska. W religii egipskiej jeden z głównych bogów. Początkowo czczony jako bóg całego państwa w Górnym Egipcie przez Hyksosów. Przeciwnik Horusa, zabójca swego brata, Ozyrysa. Począwszy od XXII dynastii, staje się wcieleniem zła. Ostatecznie przedstawiany był jako główny zły i utożsamiany z wężem Apepem. Wcześniej jednak przedstawiano go, jak stoi na barce Re i przebija włócznią złego Apepa. Znany w całym Egipcie w okresie dynastycznym. W czasach XIX i XX dynastii (ok ok p.n.e.) czczony również w Tanis jako opiekun królestwa. W okresie Nowego Państwa jego kult był zwalczany. Syn bogini Nut i boga Geba (lub Re), brat Ozyrysa, Izydy i Neftydy, także jej mąż. Niektórzy przypisują mu ojcostwo Anubisa. Współcześnie czczony w tzw. Świątyni Setha, niewielkiej sekcie, powstałej na skutek rozłamu w Kościele szatana; „bohater” kultury popularnej.

15 Ahmose I pokonuje Hyksosów
Tao II, (XVI dynastia) „bearing axe-blade wounds. The common theory is that he died in a battle against the Hyksos” Skarabeusz z imieniem Hyksos Król Apophis,

16 Opisują indywidua i grupy
Opisują indywidua i grupy. Postaci przodków mają znaczenie liderów grupy, ale też mogą przedstawiać życie klanu jako całości pod symboliczną postacią lidera. Takie symboliczne osoby określa się mianem eponim. Od imienia pierwszego archonta = urzędnika ateńskiego w starożytności, którym nazywano dany rok. Cykl o Abrahamie ma bardziej jednostkowy charakter niż cykl o Jakubie, gdzie spotykamy otwarte wskazanie na eponimiczny charakter postaci (Rdz 25,30; 35,22-26). Trudno określić, czy nazwa plemienia pochodzi do jego protoplasty, czy odwrotnie. Ten symultaniczny opis i połączenie w jedno opowiadanie czterech postaci: Abrahama, Izaaka, Jakuba i Józefa może świadczyć o połączeniu bardzo różnych tradycji rozproszonych plemion przez późnego redaktora. Dzisiejszy tekst zadaje się wskazywać na dalej idące zjednoczenie niż miało to miejsce w rzeczywistości. Opowiadają o Bogu działającym w historii (ludzi zdolnych do udzielenia odpowiedzi). Opowiadania te pokazują jak Hebrajczycy rozumieli swoją relację z Bogiem oraz uczyć ich nawiązywania takiej właśnie relacji. Początek historii Abrahama i Sary sprowadza się do propozycji Boga, na którą ci odpowiadają posłuszeństwem wiary, taka historia ciągłych wezwań Boga i odpowiedzi Hebrajczyków przewija się na kartach całej Biblii.

17 Dotyczą przeszłości Hebrajczyków z perspektywy Przymierza
Dotyczą przeszłości Hebrajczyków z perspektywy Przymierza. Odnoszą opowiadanie o przodkach do uwolnienia z niewoli (egipskiej/babilońskiej?). Historia patriarchów wydaje się być przygotowaniem na ostateczne przymierze z Bogiem w doświadczeniu Wyjścia (Exodusu). Nie jest to historia opowiadana z neutralnego punktu widzenia, przeciwnie jest to spojrzenia na przeszłość z punktu widzenia wiary redaktorów piszących około 700 – 500 lat później. Nadto, redakcja nie opiera się na żadnych źródłach pozabiblijnych, dlatego też wiele szczegółów nie znajduje w nich potwierdzenia. Służą do samookreślenia się Hebrajczyków względem innych narodów Bliskiego Wschodu. Zapis opowiadań następuje już w czasie monarchii i pozwala Hebrajczykom, zjednoczonym w państwie, czy państwach usytuować się pośród innych. Są przygotowanie do historii deuteronomicznej (od Jozuego do 2 Krl), historii królestwa w obszarze starożytnego, Żyznego Półksiężyca.

18 Świat przodków Historia przodków rozpoczyna się od przesiedlenia się Teraha, ojca Abrahama z Ur chaldejskiego (Żyzny Półksiężyc) do Haranu w północno-zachodniej Mezopotamii. Ur było jednym z państw-miast sumeryjskich na terenie górnego Żyznego Półksiężyca. Zob:

19 Sumerowie Sumerowie to pierwsza, zbadana cywilizacja na tym obszarze. Przybyli nad Eufrat i Tygrys około 3200 lat przed Chr. i opanowali lokalną populację. W Ur narodził się Abraham (Rdz 11,27n). Sumerowie toczyli wiele walk z innymi ludami napływającymi falowo na ten teren. Ziggurat Marian Bielicki: Zapomniany świat Sumerów. Warszawa 1966, Krystyna Łyczkowska, Krystyna Szarzyńska: Mitologia Mezopotamii. Warszawa 1981 Krystyna Szarzyńska: Mity sumeryjskie. Warszawa 2000,

20 Akadyjczycy W latach 2360 – 2180 miasta sumeryjskie dostały się pod panowanie Akadyjczyków, ludu semickiego pochodzącego z północnego wschodu. Ci przejęli wiele elementów kultury Sumerów: religię, pismo klinowe i utworzyli wielkie imperium. Potem zostali podporządkowania przez państwo-miasto Ebla w północnej Syrii i ostatecznie zwyciężeni przez barbarzyńskie ludy pochodzące z górnego biegu Tygrysu. Założyciel państwa akadyjskiego i dynastii Sargon Wielki (akadyjski), uważany powszechnie za twórcę pierwszego imperium w dziejach świata, w stosunkowo krótkim czasie podporządkował sobie południową i środkową Mezopotamię (Sumer i Akad), a następnie swoje panowanie rozciągnął znacznie dalej. Całkowity zasięg terytorialny imperium akadyjskiego jest trudny do ustalenia – na pewno w jego ramach znajdowała się większość Mezopotamii. Nie jest natomiast jasne czy takie obszary jak wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, Anatolia a nawet Cypr, zostały włączone do Akadu przez Sargona.

21 Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Imperium_akadyjskie

22 Šarru-kin, tłum. "prawowity król" 2334-2279 p.n.e.
Niezliczona gromada duchów miała dwóch przywódców o imionach Anu i Enki. Anu był władcą Nieba, wrogiem ludzi i ojcem wszystkich złych mocy. To on rozkazywał im wywoływać wszystkie nieszczęścia, które padały na ludzi. Jego dziełem były susze, huragany i epidemie. Anu miał też inne imię Enlil - władca porywistego wiatru. Dość szybko Anu i Enlili stali się dwoma odrębnymi postaciami. Natomiast Enki (Pan terytorium) władca Ziemi, początkowo był personifikacją podziemia, głębin (Apsu), pierwotnego Chaosu. Stał się z czasem władcą wód podziemnych i morza, i ojcem ogromnej ilości istot zamieszkujących wszystkie wody. Enki był przedstawiany jako koziorożec z rybim ogonem.

23 Ebla Silne państwo semickie i ważny ośrodek handlowy. Największy jej rozkwit, wynikający z kontrolowania ważnych szlaków handlowych, przypadł na lata p.n.e. W tym okresie Ebla kontrolowała dolinę Eufratu (od Karkemisz do Emaru) oraz królestwa Harran i Irrite. W okresie tym w obrębie murów miasta mogło mieszkać około 30 tys. mieszkańców. Około p.n.e. Ebla została zdobyta i spalona przez Naramsina, króla Akadu, który położył w ten sposób kres pierwszemu semickiemu państwu syryjskiemu.

24

25 Okres neosumeryjski Po zniszczeniu państwa akadyjskiego odrodziła się kultura sumeryjska pod panowaniem króla Ur-nammu (Ur-Namma, tłum. "sługa bogini Nammu ; Ur-Engur, Ur-Gur, ok p.n.e. ) z trzeciej dynastii z Ur, w latach 2050 – 1950 przed Chr. Odbudowanie imperium sumeryjskiego przyniosło nowe konstrukcje piramid zigurat w Ur i ogłoszenie pierwszego kodeksu prawa. Dynastia ta została rozproszona przez inwazję ludów semickich na Żyzny Półksiężyc z pustyni arabskiej. Jednak prawdziwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi ( r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina). Ur-Nammu (seated) bestows governorship on Ḫašḫamer, patesi (high priest) of Iškun-Sin (cylinder seal impression, ca BC).

26 The prologue, typical of Mesopotamian law codes, invokes the deities for Ur- Nammu's kingship and decrees "equity in the land". "…After An and Enlil had turned over the Kingship of Ur to Nanna, at that time did Ur-Nammu, son born of Ninsun, for his beloved mother who bore him, in accordance with his principles of equity and truth... Then did Ur-Nammu the mighty warrior, king of Ur, king of Sumer and Akkad, by the might of Nanna, lord of the city, and in accordance with the true word of Utu, establish equity in the land; he banished malediction, violence and strife, and set the monthly Temple expenses at 90 gur of barley, 30 sheep, and 30 sila of butter. He fashioned the bronze sila-measure, standardized the one-mina weight, and standardized the stone weight of a shekel of silver in relation to one mina... The orphan was not delivered up to the rich man; the widow was not delivered up to the mighty man; the man of one shekel was not delivered up to the man of one mina." One mina was made equal to 60 shekels. Among the surviving laws are the following: 1. If a man commits a murder, that man must be killed. 2. If a man commits a robbery, he will be killed. 3. If a man commits a kidnapping, he is to be imprisoned and pay 15 shekels of silver. 4. If a slave marries a slave, and that slave is set free, he does not leave the household. 5. If a slave marries a native (i.e. free) person, he/she is to hand the firstborn son over to his owner. 6. If a man violates the right of another and deflowers the virgin wife of a young man, they shall kill that male. 7. If the wife of a man followed after another man and he slept with her, they shall slay that woman, but that male shall be set free. (§4 in some translations) 8. If a man proceeded by force, and deflowered the virgin slavewoman of another man, that man must pay five shekels of silver. (5) 9. If a man divorces his first-time wife, he shall pay her one mina of silver. (6) 10. If it is a (former) widow whom he divorces, he shall pay her half a mina of silver. (7) 11. If the man had slept with the widow without there having been any marriage contract, he need not pay any silver. (8)

27 13. If a man is accused of sorcery he must undergo ··ordeal by water; if he is proven innocent, his accuser must pay 3 shekels. (10) 14. If a man accused the wife of a man of adultery, and the river ordeal proved her innocent, then the man who had accused her must pay one-third of a mina of silver. (11) 15. If a prospective son-in-law enters the house of his prospective father-in-law, but his father-in-law later gives his daughter to another man, the father-in-law shall return to the rejected son-in-law twofold the amount of bridal presents he had brought. (12) 17. If a slave escapes from the city limits, and someone returns him, the owner shall pay two shekels to the one who returned him. (14) 18. If a man knocks out the eye of another man, he shall weigh out ½ a mina of silver. (15) 19. If a man has cut off another man’s foot, he is to pay ten shekels. (16) 20. If a man, in the course of a scuffle, smashed the limb of another man with a club, he shall pay one mina of silver. (17) 21. If someone severed the nose of another man with a copper knife, he must pay two-thirds of a mina of silver. (18) 22. If a man knocks out a tooth of another man, he shall pay two shekels of silver. (19) 24. [...] If he does not have a slave, he is to pay 10 shekels of silver. If he does not have silver, he is to give another thing that belongs to him. (21) 25. If a man’s slave-woman, comparing herself to her mistress, speaks insolently to her, her mouth shall be scoured with 1 quart of salt. (22) 28. If a man appeared as a witness, and was shown to be a perjurer, he must pay fifteen shekels of silver. (25) 29. If a man appears as a witness, but withdraws his oath, he must make payment, to the extent of the value in litigation of the case. (26) 30. If a man stealthily cultivates the field of another man and he raises a complaint, this is however to be rejected, and this man will lose his expenses. (27) 31. If a man flooded the field of a man with water, he shall measure out three kur of barley per iku of field. (28) 32. If a man had let an arable field to a(nother) man for cultivation, but he did not cultivate it, turning it into wasteland, he shall measure out three kur of barley per iku of field. (29)‏

28 Amoryci Około XVIII w. przed Chr. całą Mezopotamią rządzą „ci z Amuru” (co w języku akadyjskim oznacza tych z zachodu) lub Amoryci, którzy przejęli język akadyjski. Utworzyli oni państwa-miasta: Mari, Babilon i in. oraz pierwszą dynastię babilońską Hammurabiego ( przed Chr.), która podbiła stopniowo wszystkie inne miasta amoryckie. Hammurabi rozwinął kulturę babilońską oraz stworzył kodeks prawny, który stał się wzorcem w tym rejonie. Kodeks Hammurabiego, zredagowany w XVIII w. p.n.e, to czwarty z najstarszych kodeksów świata a zarazem najstarszy ze znanych prawie w całości. Został spisany za panowania króla Hammurabiego, szóstego przedstawiciela I dynastii babilońskiej. Stela z Kodeksem Hammurabiego (Luwr, Paryż)‏

29 Przykłady Prawa Hammurabiego
§ 1 Jeśli ktoś kogoś oskarżył i rzucił nań podejrzenie o zabójstwo, zaś tego mu nie udowodnił, ten, kto go oskarżył, poniesie karę śmierci. § 22 Jeśli obywatel rabunku dokonał i został złapany, człowiek ten zostanie zabity. § 102 Jeśli kupiec dał agentowi handlowemu pieniądze jako pożyczkę bezprocentową, a on tam, gdzie poszedł, poniósł stratę, zwróci kupcowi kapitał. § 103 Jeśli podczas jego podróży nieprzyjaciel zabierze mu wszystko, co niósł, przed bogiem przysięgnie i będzie uwolniony. § 195 Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu. § 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu. § 197 Jeżeli kość obywatel złamał, kość mu złamią § 282 Jeśli niewolnik powie swemu panu: Nie jesteś moim panem, zaś pan dowiedzie mu, że jest jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho.

30 Huryci Kilkadziesiąt lat po Hammurabim wzrastająca liczba ludności Huryckiej (plemiona indoeuropejskie spomiędzy Morza Czarnego i Kaspijskiego, penetrując Żyzny Półksiężyc zdobywają przewagę i zakładają silne królestwo Mitanni ( przed Chr.) w górnej Mezopotamii,mające duże wpływy w Syrii i Palestynie. Miastem Hurytów było Nuzi nad górnym Tygrysem, gdzie znaleziono wiele tabliczek opisujących życie codzienne i prawo rodzinne Hurytów podobne do życia i prawa przodków Hebrajczyków.

31 Hetyci Innym ważnym i silnym ludem indoeuropejskim byli Hetyci, którzy w połowie II tysiąclecia osiedlili się w Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja). W XIV w. przed Chr. podporządkowali sobie Mitanni i inne ludy górnej Mezopotamii tworząc imperium na około 200 lat. Państwo Hetytów upada pod naporem Ludów Morza pochodzących z wysp greckich. Część Hetytów emigruje do Syrii i północnej Palestyny, asymilując się z ludnością semicką, stąd wzmianki o nich w Biblii. W Biblii nazywani są Chitynami – Rdz 23,3; 2 Krl 7,6; Ez 16,3. Ruiny stolicy Hetytów Hattusa Wojownicy hetyccy

32 Ludy morza Plemiona pochodziły prawdopodobnie z Azji Mniejszej, Krety i wysp Morza Śródziemnego, skąd rozpoczęły ekspansję na wybrzeża - Anatolii, Syrii, Palestyny, Egiptu i Cypru. Egipskie inskrypcje wśród Ludów Morza wymieniają: Pulesati (byli to z całą pewnością Filistyni, jest to jedyna pewna identyfikacja), Lukka (być może Likijczycy), Akaiwasha (lub Ekewesh) i Danuna (często identyfikowani z Achajami i Danaami, czyli nazwami, ktorymi Homer określa Greków), Shardana (być może Sardowie zamieszkujący później na Sardynii), Tursza lub Tersh (raczej Etruskowie), Shekelesh (być może Sykulowie zamieszkujący później na Sycylii), Tjekker (być może cypryjscy Teukrowie). Po połączeniu z plemionami libijskimi zdolni byli wystawić armię liczącą wojowników. Pierwszy najazd Ludów Morza na Egipt odparł w bitwie pod Memfis około 1220 p.n.e. faraon Merenptah. Szereg walk z Ludami Morza toczył faraon Ramzes III, który w 1190 r. p.n.e. stoczył z nimi zwycięską bitwę nad peluzyjską odnogą Nilu. Sceny z tych walk są przedstawione na ścianach świątyni w Medinet Habu. Około 1200 r. p.n.e. Ludy Morza zaatakowały i zajęły Hattusę - stolicę państwa hetyckiego, przyczyniając się do upadku Hetytów. Po klęsce w Egipcie Ludy Morza, wśród których byli także biblijni Filistyni, zaatakowały Kanaan, wchodząc w długotrwały konflikt z Izraelitami. Za

33 Ramzes II zob.

34 Aramejczycy Upadek Hetytów zbiegł się w czasie ze stopniowym przenoszeniem się i osiedlaniem (przedtem prowadzili nomadyczny tryb życia) w górnej Mezopotamii Aramejczyków. W tym samym czasie zaczęli oni zasiedlać także Syrię i Palestynę. Niektórzy z naukowców w nich właśnie widzą krewnych Abrahama osiedlonych w Haranie; Rdz 11,31; 12,5; 27,43. Pwt 27,18. wiele miejsc biblijnych zdaje się potwierdzać tę tezę. Inni bibliści uważają, że Aramejczycy nie osiedlili się w Haranie przed XII w. przed Chr. Wzmiankę w księdze Rodzaju tłumacząc anachronizmem, z którego nie zdawał sobie sprawy autor z X w. przed Chr. (Jahwista)‏ Funeral stele of Si` Gabbor, priest of the Moon God. Basalt, early 7th century BC, found in Neirab (Syria), bears an Aramaic inscription

35 Habiru Inna, ważną grupą ludnościową na terenie Bliskiego Wschodu byli Habiru, (także Habiri, Khabiri, Hapiru, `Apiru, `Eperu) Nazwa oznacza obcy, wędrujący. o których wiemy z listów z Amarna. Nazwa nie ma znaczenia etnicznego, lecz społeczne i odnosi się do ludzi wędrujących, nie mających swoich korzeni i postrzeganych jako obcy przez ludność osiadłą. Do grupy tej należeli głównie Huryci i Semici, zaś w starożytnych inskrypcjach występują jako włóczędzy i rabusie, zaciężni wojownicy, słudzy i niewolnicy oraz kupcy i handlarze. Z racji zbliżonego brzmienia oraz wspólnego źródłosłowu nazwy, podobnego stylu życia, a także relacjach o podboju Kanaanu w listach amarneńskich wielu uczonych uważa, że do grupy tej zaliczano także Hebrajczyków. Ich relacja do Hebrajczyków jest niejasna, jest jednak prawdopodobne, że byli ich przodkami. [por. Peoples_of_the_battle_of_kadesh

36 Ruchy populacji i ich mieszanie się stwarzają duże problemy naukowe, niekompletne dane archeologiczne skłaniają naukowców do popierania różnych teorii, uniemożliwiając jednoznaczne datowanie czasów patriarchów. W latach 50 XX stulecia, naukowcy widzieli narodziny Hebrajczyków pośród Amorytów w okresie środkowego Brązu ( przed Chr.) z preferencją dla okresu drugiego ( przed Chr.). Dzisiaj, postęp archeologii, krytyki historycznej, rozwój źródeł i literatury podważył poprzednią opinię i spowodował powstanie kilku zwalczających się tez, proponuje się wszystkie właściwie okresy poczynając od Środkowego Brązu ( przed Chr.), aż do Epoki Żelaza ( przed Chr.)‏ Jednak w świetle krytyki kanonicznej należy pamiętać, że Biblia stanowi przede wszystkim wyznanie wiary Izraela w to, że Bóg działa w jego historii oraz w historii pojedynczego wierzącego Izraelity.