Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 1 Zagraniczne i polskie przykłady klastrów Andrzej Kaczmarek Członek Rady Nadzorczej Bank Gospodarstwa Krajowego Projekt.

Prezentacja na temat: "Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 1 Zagraniczne i polskie przykłady klastrów Andrzej Kaczmarek Członek Rady Nadzorczej Bank Gospodarstwa Krajowego Projekt."— Zapis prezentacji:

1 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 1 Zagraniczne i polskie przykłady klastrów Andrzej Kaczmarek Członek Rady Nadzorczej Bank Gospodarstwa Krajowego Projekt pn. Centrum Rozwoju Klastrów Świętokrzyskich jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i ze środków budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Działanie 2.6. Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy.

2 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 2 SZCZOTECZKA Najnowsza elektroniczna szczoteczka do zębów Sonicare Philipsa powstaje w wyniku kooperacji dwunastu zespołów pracujących w pięciu strefach czasowych. Chińczycy przygotowują cewki z drutu miedzianego oraz płytki drukowane do elektronicznych układów sterujących. Na Tajwanie i w Malezji powstają elektroniczne podzespoły, które przesyłane są do Manili na Filipinach. Tam czekają już nadesłane z Chin płytki drukowane. Po zmontowaniu elektronika trafia do samolotu i leci do Seattle w Stanach Zjednoczonych. W tym samym czasie w Szwecji wytapiana jest specjalnej jakości stal na elementy metalowe szczoteczki. Cięciem stali zajmują się Austriacy w Klagenfurcie, którzy także przygotowują plastikowe elementy urządzenia. Te podzespoły dotrą najpierw do Bremerhaven w Niemczech, skąd popłyną do Port Elizabeth w New Jersey i dalej pociągiem do Snoqualmie nieopodal Seattle. Powinna tam już czekać elektronika z Filipin oraz akumulatory wytwarzane w Japonii, Francji i na Tajwanie. Po montażu wszystkich elementów (zdążyły one już pokonać 27 880 km) w sprawnie funkcjonującą całość szczoteczki pakowane są w Seattle i czekają na dystrybucję.

3 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 3 Klastry w Kanadzie Sytuacja ogólna; sektory globalne – samochodowy, farmaceutycznym chemiczny, ale większość firm nie uczestniczy w procesach globalnej gospodarki Sytuacja ogólna; sektory globalne – samochodowy, farmaceutycznym chemiczny, ale większość firm nie uczestniczy w procesach globalnej gospodarki Specjalizacje regionalne: Hamilton – przemysł stalowy, Calgary – energetyka, Ottawa – wysokie technologie, Montreal – przemysł lotniczy i kosmiczny; Ontario – przemysł samochodowy; Specjalizacje regionalne: Hamilton – przemysł stalowy, Calgary – energetyka, Ottawa – wysokie technologie, Montreal – przemysł lotniczy i kosmiczny; Ontario – przemysł samochodowy; Trend specjalizacji regionalnych; koncentracja geograficzna potencjalu naukowego i produkcyjnego. Gospodarka światowa staje się coraz bardziej sieciowa; Trend specjalizacji regionalnych; koncentracja geograficzna potencjalu naukowego i produkcyjnego. Gospodarka światowa staje się coraz bardziej sieciowa; Klaster lotniczy i kosmiczny w Montrealu – doskonałe potwierdzenie idei klastrów; Klaster lotniczy i kosmiczny w Montrealu – doskonałe potwierdzenie idei klastrów; Rozwój gospodarczy prowincji przez skuteczną zmianę profilu gospodarczego (zachodnia Kanada – Kolumbia Brytyjska, Alberta) Rozwój gospodarczy prowincji przez skuteczną zmianę profilu gospodarczego (zachodnia Kanada – Kolumbia Brytyjska, Alberta) Mechanizmy wsparcia, rola Export Development Canada Mechanizmy wsparcia, rola Export Development Canada Prace badawcze i infrastruktura techniczna: Canada Foundation for Innovation, National Research Councli. Prace badawcze i infrastruktura techniczna: Canada Foundation for Innovation, National Research Councli.

4 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 4 Mechanizmy wsparcia Programy edukacyjne Programy edukacyjne Baza ekspertów http://expert.nrc.cnrc.gc.ca Baza ekspertów http://expert.nrc.cnrc.gc.cahttp://expert.nrc.cnrc.gc.ca Otoczenie instytucjonalne Otoczenie instytucjonalne Koordynacja Canadian Technology Network www.nrc.ca/ctn Koordynacja Canadian Technology Network www.nrc.ca/ctn www.nrc.ca/ctn Finansowanie: Venture Capital, anioły biznesu, dla firm na późniejszym etapie rozwoju Finansowanie: Venture Capital, anioły biznesu, dla firm na późniejszym etapie rozwoju Polityka przyciągania inwestycji zagranicznych Polityka przyciągania inwestycji zagranicznych

5 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 5 Rola rządu w rozwoju klastrów Wdrożenie polityki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy Zaangażowanie finansowe w początkowy etap rozwoju klastra Eliminacje barier rozwoju innowacji (i klastrów) Wypełnianie roli katalizatora zmian ( facilitator ) Wspieranie liderów: We need new thinkers to guide clusters and competiveness strategy Programy edukacyjne; kształcenie kadr, kształtowanie wizji menadżerów Właściwe stosowanie instrumentów finansowych wsparcia firm (np. EDC) Nie można wymuszać rozwoju klastrów jeśli nie ma potrzeby rynkowej !

6 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 6 Strategiczne obszary konkurencyjności Finansowanie Dostarczenie finansowania na wszystkie etapy rozwoju firm Zasoby kadrowe Rozwój i utrzymanie kadr, niezbędnych dla wzrostu konkurencyjności Marketing Pozycjonowanie rynkowe produktów, wykreowanie marek, budowa sieci dystrybucji. Innowacyjność Skuteczny transfer wytworzonej wiedzy do zastosowań gospodarczych. Zarządzanie Poprawienie otoczenia regulacyjnego i administracyjnego. Infrastruktura Budowa – rozwój zaplecza badawczego i produkcyjnego

7 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 7 Export Development Canada Wyłącznym udziałowcem jest Rząd Kanady. Wyłącznym udziałowcem jest Rząd Kanady. EDC nie oferuje subwencji, lecz pożycza pieniądze na warunkach komercyjnych. EDC nie oferuje subwencji, lecz pożycza pieniądze na warunkach komercyjnych. EDC zostało założone w 1944 i działa jako podmiot działający dla zysku. EDC zostało założone w 1944 i działa jako podmiot działający dla zysku. EDC oferuje usługi finansowe i usługi zarządzania ryzykiem, wspierając obrót handlowy o wartości 60 mld CAD w 171 krajach. EDC udzieliło wsparcia 7000 eksporterom. Aktywa wynoszą łącznie 19,7 mld CAD. Rating: AAA EDC oferuje usługi finansowe i usługi zarządzania ryzykiem, wspierając obrót handlowy o wartości 60 mld CAD w 171 krajach. EDC udzieliło wsparcia 7000 eksporterom. Aktywa wynoszą łącznie 19,7 mld CAD. Rating: AAA Korporacja usług finansowych zajmująca się wspieraniem firm kanadyjskich na rynku międzynarodowym. Misja: Rozwijanie potencjału kanadyjskiego i angażowanie go w działalność eksportową. Pomaganie firmom kanadyjskim w skutecznym konkurowaniu na rynkach międzynarodowych.

8 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 8 British Columbia (BC) Technology Clusters Prowincja silna technologicznie. Plan kapitalizacji osiągnięć naukowych oraz wsparcia powstających firm technologicznych. Przyciągnięcie inwestorów do prowincji. Realizacja benchmarkingu. Proces konsultacji wyników z przedstawicielami oraz liderami przemysłu, środowisk naukowych i rządu. Praca w grupach roboczych. Rezultat: plan rozwoju klastrów oraz sześć strategicznych obszarów konkurencyjności. Definicja BCs Innovation Pipeline Aktualnie w BC działa ponad 7000 firm technologicznych. Prowincja jest światowym liderem technologii wodorowych ( fuel cell technology )

9 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 9 British Columbia Innovation Pipeline Badania Zwiększenie inwestycji w B+R do osiągnięcia poziomu regionów – liderów innowacji Komercjalizacja Zwiększenie dostępności finansowania firm typu start-up Przedsiębiorczość Utrzymanie nowo powstających firm w prowincji Rozwój firm globalnych Instrumenty wspierające rozwój istniejących firm ( late-stage venture funding, large scale public and private financing )

10 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 10 British Columbia Technology Clusters Biotechnologia Największy klaster BC. Główny cel: utrzymanie światowego poziomu prac badawczych, finansowanie badań i rozwoju firm. Technologie informatyczne Główny cel: rozwój nowego sektora gospodarki, zwiększenie inwestycji, marketing. Technologie energetyczne Główny cel: kontynuacja rozwoju, dalsze zwiększenie eksportu oraz inwestycji w sektor. Technologie bezprzewodowe Główny cel: przyciągnięcie ponad narodowych firm, analiza rynku. Nowe media Główny cel: rozwój technologii, finansowanie wczesnej fazy rozwoju firm.

11 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 11 Klaster Wodorowy Vancouver (autostrada wodorowa) Vancouver (autostrada wodorowa) Rola National Research Council: Rola National Research Council: 9 laboratoriów wodorowych,9 laboratoriów wodorowych, specjalistyczna montownia,specjalistyczna montownia, inkubator przemysłowy dla firm we wczesniej fazie rozwoju,inkubator przemysłowy dla firm we wczesniej fazie rozwoju, zaplecze do testowania ogniw paliwowychzaplecze do testowania ogniw paliwowych Rola koordynatora Rola koordynatora

12 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 12 Klaster Wodorowy Infrastruktura badawcza

13 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 13 Klaster samochodowy Cztery główne koncerny samochodowe świata: Cztery główne koncerny samochodowe świata: Ford, GM, DaimlerChrysler, Toyota Lokalizacja w południowym Ontario - Lokalizacja w południowym Ontario - klaster trans-graniczny z USA Inicjatywa Auto 21 - www.auto21.ca Inicjatywa Auto 21 - www.auto21.cawww.auto21.ca

14 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 14 Klaster lotniczy (i) Główne koncerny: Bombardier, Pratt&Whitney, Rolls-Royce, Bell, Textron, CAE; Główne koncerny: Bombardier, Pratt&Whitney, Rolls-Royce, Bell, Textron, CAE; Kadry: gimnazjum lotnicze, specjalizacje na Concordia University oraz McGill University, organizacje biznesowe, IATA etc. Kadry: gimnazjum lotnicze, specjalizacje na Concordia University oraz McGill University, organizacje biznesowe, IATA etc. Lokalizacja: Montreal Lokalizacja: Montreal Wsparcie ze strony agencji rządowych (EDC, CCC etc.), wsparcie polityczne (kontrowersje na forum WTO), zamówienia rządowe (Royal Canadian Air Force) Wsparcie ze strony agencji rządowych (EDC, CCC etc.), wsparcie polityczne (kontrowersje na forum WTO), zamówienia rządowe (Royal Canadian Air Force) Wsparcie ze strony rządu prowincjalnego; programy edukacyjne Wsparcie ze strony rządu prowincjalnego; programy edukacyjne Kultura zarządzania - rola menadżerów firm tier one Kultura zarządzania - rola menadżerów firm tier one

15 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 15 Klaster lotniczy (ii) Montreal ma ok. 30% światowego rynku samolotów dla biznesu Montreal ma ok. 30% światowego rynku samolotów dla biznesu Montreal ma ponad 40% światowego rynku helikopterów Montreal ma ponad 40% światowego rynku helikopterów Montreal ma ponad 70% światowego rynku symulatorów lotniczych Montreal ma ponad 70% światowego rynku symulatorów lotniczych Montreal ma ponad 60% światowego rynku podwozi lotniczych Montreal ma ponad 60% światowego rynku podwozi lotniczych W Montrealu studiuje ok. 30 tys. studentów na kierunkach inżynieryjnych W Montrealu studiuje ok. 30 tys. studentów na kierunkach inżynieryjnych

16 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 16 Sukces inicjatywy klastrowej - doświadczenia (i) Właściwa ocena potencjału przez lokalnych liderów Właściwa ocena potencjału przez lokalnych liderów Wykorzystanie lokalnych przewag i aktywów Wykorzystanie lokalnych przewag i aktywów Udział najważniejszych osób z regionu ( champions ) Udział najważniejszych osób z regionu ( champions ) Ukierunkowanie na przedsiębiorczość - biznes Ukierunkowanie na przedsiębiorczość - biznes Zróżnicowane źródła finansowania Zróżnicowane źródła finansowania Dobra wymiana informacji Dobra wymiana informacji Udział instytucji naukowych i edukacyjnych Udział instytucji naukowych i edukacyjnych Budowanie - gromadzenie potencjału. Budowanie - gromadzenie potencjału.

17 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 17 Sukces inicjatywy klastrowej - doświadczenia (ii) Przewaga technologiczna - uczelnie wyższe, laboratoria, główne firmy Przewaga technologiczna - uczelnie wyższe, laboratoria, główne firmy Przewagi lokalnego rynku – popyt ze strony samorządu terytorialnego, system bankowy i finansowania firm w regionie (PE/VC, fundusze, anioły) Przewagi lokalnego rynku – popyt ze strony samorządu terytorialnego, system bankowy i finansowania firm w regionie (PE/VC, fundusze, anioły) Infrastruktura społeczna, kulturalna, rozrywkowa Infrastruktura społeczna, kulturalna, rozrywkowa Przedsiębiorczość lokalna Przedsiębiorczość lokalna Lokalne sieci informacyjne Lokalne sieci informacyjne Poziom współpracy uczelni wyższych z przedsiębiorcami – transfer technologii Poziom współpracy uczelni wyższych z przedsiębiorcami – transfer technologii

18 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 18 Wyzwania koordynatora klastra (i) Brak znajomości inicjatywy klastrowej ze strony partnerów lokalnych oraz na rynkach zagranicznych Brak znajomości inicjatywy klastrowej ze strony partnerów lokalnych oraz na rynkach zagranicznych Brak wykwalifikowanych pracowników Brak wykwalifikowanych pracowników Brak zainteresowania przesiębiorców współpracą z instytucjami B+R Brak zainteresowania przesiębiorców współpracą z instytucjami B+R Trudność zainteresowania współpracą z klastrem przez najlepszych naukowców / najbardziej zaawansowane laboratoria Trudność zainteresowania współpracą z klastrem przez najlepszych naukowców / najbardziej zaawansowane laboratoria Brak kapitału operacyjnego Brak kapitału operacyjnego Brak procedur współpracy przedsiębiorców z jednostkami B+R (uniwersytetami) - dobre praktyki transferu technologii. Brak procedur współpracy przedsiębiorców z jednostkami B+R (uniwersytetami) - dobre praktyki transferu technologii.

19 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 19 Wyzwania koordynatora klastra (ii) czynniki sukcesu Silny interface pomiędzy środowiskami naukowymi i gospodarczymi Silny interface pomiędzy środowiskami naukowymi i gospodarczymi Dostępność infrastruktury do rozwoju klastra Dostępność infrastruktury do rozwoju klastra Dostępność finansowania Dostępność finansowania Profesjonalna kadra Profesjonalna kadra Elastyczne zasady zarządzania własnością intelektualną Elastyczne zasady zarządzania własnością intelektualną Efektywne modele komercjalizacji Efektywne modele komercjalizacji Właściwy klimat dla rozwoju przedsiębiorczości Właściwy klimat dla rozwoju przedsiębiorczości

20 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 20 Wnioski z doświadczeń kanadyjskich Nie wszystkie społeczności lokalne muszą mieć klastry. Można rozwijać innowacyjność regionu bez klasteringu Klaster nie musi być zorientowany lokalnie, może być częścią inicjatywy międzynarodowej Rząd powinien wspierać wewnętrzne inicjatywy klastrowe, budując na lokalnych przewagach (bardziej niż udział w przedsięwzięciach ponad narodowych) Klaster nie jest celem, lecz środkiem do realizacji celu Rząd powinien koordynować badania naukowe, tak aby ich efekty trafiały w zapotrzebowanie wewnętrzne - regionalne Należy wspierać oddolne inicjatywy przedsiębiorców, bo to przedsiębiorcy są beneficjentami klasteringu Trzeba nauczyć się myśleć kategoriami małych kroków i efektów. Wiele małych projektów może przynieść istotny i wymierny rezultat dla regionu.

21 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 21 Dolina Lotnicza Dolina Lotnicza zlokalizowana jest w południowo-wschodniej Polsce, znanej z rozwiniętego przemysłu lotniczego oraz ośrodków szkolenia pilotów. Duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków naukowo- badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe. Duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków naukowo- badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe. 100 lat historii lotnictwa, 70 lat historii przemysłu lotniczego 100 lat historii lotnictwa, 70 lat historii przemysłu lotniczego 90 % polskiej produkcji w przemyśle lotniczym 90 % polskiej produkcji w przemyśle lotniczym Niskie koszty pracy i koszty produkcyjne Niskie koszty pracy i koszty produkcyjne Ponad 18,000 wykwalifikowanych pracowników Ponad 18,000 wykwalifikowanych pracowników Politechnika Rzeszowska z rozwiniętym Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa Politechnika Rzeszowska z rozwiniętym Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa Środowisko przyjazne inwestorom Środowisko przyjazne inwestorom Lotnisko Lotnisko

22 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 22 Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza Powołane 11 kwietnia 2003 r. Powołane 11 kwietnia 2003 r. Pomoc finansowa od firmy Pratt & Whitney Pomoc finansowa od firmy Pratt & Whitney Wykorzystanie doświadczeń kanadyjskich Wykorzystanie doświadczeń kanadyjskich W skład Stowarzyszenia Dolina Lotnicza wchodzi 65 członków z regionu W skład Stowarzyszenia Dolina Lotnicza wchodzi 65 członków z regionu Plan osiągnięcia stanu 100 członków Stowarzyszenia Plan osiągnięcia stanu 100 członków Stowarzyszenia Głównym celem Doliny Lotniczej jest przekształcenie Polski południowo-wschodniej w jeden z wiodących w Europie regionów lotniczych, który będzie dostarczał różnorodne produkty i usługi z zakresu przemysłu lotniczego dla najbardziej wymagających klientów. Głównym celem Doliny Lotniczej jest przekształcenie Polski południowo-wschodniej w jeden z wiodących w Europie regionów lotniczych, który będzie dostarczał różnorodne produkty i usługi z zakresu przemysłu lotniczego dla najbardziej wymagających klientów. Członkiem "Doliny Lotniczej" może zostać przedsiębiorstwo lub instytucja związana z przemysłem lotniczym, posiadające rekomendację przynajmniej dwóch obecnych członków Stowarzyszenia.

23 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 23 Cele Stowarzyszenia Dolina Lotnicza Organizacja i rozwijanie efektywnego kosztowo łańcucha dostawców Organizacja i rozwijanie efektywnego kosztowo łańcucha dostawców Stworzenie dogodnych warunków do rozwoju przedsiębiorstw przemysłu lotniczego w regionie Stworzenie dogodnych warunków do rozwoju przedsiębiorstw przemysłu lotniczego w regionie Dalszy rozwój badań, umiejętności i kwalifikacji w zakresie lotnictwa Dalszy rozwój badań, umiejętności i kwalifikacji w zakresie lotnictwa Współpraca i rozwój przemysłu lotniczego i uczelni wyższych, które będą promować nowe koncepcje oraz rozwijać sektor badawczo- rozwojowy w przemyśle lotniczym Współpraca i rozwój przemysłu lotniczego i uczelni wyższych, które będą promować nowe koncepcje oraz rozwijać sektor badawczo- rozwojowy w przemyśle lotniczym Promocja polskiego przemysłu lotniczego Promocja polskiego przemysłu lotniczego Wspieranie przedsiębiorstw z przemysłu lotniczego Wspieranie przedsiębiorstw z przemysłu lotniczego Wpływanie na politykę gospodarczą polskiego rządu w kwestiach związanych z przemysłem lotniczym. Wpływanie na politykę gospodarczą polskiego rządu w kwestiach związanych z przemysłem lotniczym..

24 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 24 Zadania szczegółowe Stowarzyszenia Dolina Lotnicza Polepszanie istniejącej bazy produkcyjnej Polepszanie istniejącej bazy produkcyjnej Stworzenie trwałej i niezawodnej sieci poddostawców oraz efektywnego kosztowo łańcucha dostawców Stworzenie trwałej i niezawodnej sieci poddostawców oraz efektywnego kosztowo łańcucha dostawców Przyciąganie inwestorów zagranicznych Przyciąganie inwestorów zagranicznych Rozwijanie współpracy z innymi europejskimi ośrodkami przemysłu lotniczego Rozwijanie współpracy z innymi europejskimi ośrodkami przemysłu lotniczego Promowanie współpracy przemysłu lotniczego z uczelniami technicznymi, instytutami naukowymi i jednostkami badawczymi Promowanie współpracy przemysłu lotniczego z uczelniami technicznymi, instytutami naukowymi i jednostkami badawczymi

25 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 25 Kierunki rozwoju technologii materiałowych na potrzeby klastra lotniczego Dolina Lotnicza Projekt typu foresight, pt Kierunki rozwoju technologii materiałowych na potrzeby klastra lotniczego Dolina Lotnicza. Wartość projektu - 298 tyś zł, 70% środków pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego pozostałe 30% stanowi wkład własny stowarzyszenia. Wartość projektu - 298 tyś zł, 70% środków pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego pozostałe 30% stanowi wkład własny stowarzyszenia. Określenie prognozy na około piętnaście najbliższych lat w zakresie przewidywanych kierunków rozwoju technologii materiałowych. Określenie prognozy na około piętnaście najbliższych lat w zakresie przewidywanych kierunków rozwoju technologii materiałowych. Realizacja w trzech etapach merytorycznych: Realizacja w trzech etapach merytorycznych: Etap I - zgromadzenie maksymalnej ilości danych faktograficznych potrzebnych do dalszych prac prognostycznych. Etap II - prognostyczne badania ankietowe metodą Delhi w celu uzyskania odpowiedzi, które z wytypowanych technologii muszą być rozwijane i maja największe szanse na wdrożenie w przewidywanej przyszłości. Etap III - opracowanie i weryfikację dotychczasowych wyników badań,

26 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 26 Baza ofert i zapytań współpracy firm Stowarzyszenia Dolina Lotnicza Baza zawiera zaktualizowany katalog ofert i zapytań współpracy firm skupionych w klastrze Dolina Lotnicza baza w języku polskim baza w języku polskim baza w języku angielskim baza w języku angielskim baza w języku niemieckim baza w języku niemieckim baza w języku francuskim baza w języku francuskim

27 Kielce, 15-16 kwietnia 2008r. 27 Dziękuje za uwagę Andrzej Kaczmarek Członek Rady Nadzorczej Bank Gospodarstwa Krajowego Projekt pn. Centrum Rozwoju Klastrów Świętokrzyskich jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i ze środków budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Działanie 2.6. Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy.