Ocena narażenia zawodowego pracowników na substancje rakotwórcze na podstawie działań kontrolnych Państwowej Inspekcji Sanitarnej Katarzyna Kitajewska Departament Higieny Środowiska Kolegium GIS - 18 grudnia 2014 r.

IARC Międzynarodowa Organizacja Badań nad Rakiem (IARC) jest w skali międzynarodowej najbardziej znaną i autorytatywną instytucją zajmującą się zarówno badaniami naukowymi w tym zakresie, jak również gromadzeniem i oceną informacji dotyczących biologicznego działania i zdrowotnych następstw ekspozycji na czynniki rakotwórcze. Podstawą oceny stopni dowodu działania rakotwórczego (wystarczający, ograniczony lub niewystarczający) dokonywanych przez Grupy Robocze IARC są dane pochodzące z: doświadczeń przeprowadzonych na zwierzętach badań epidemiologicznych nacelowanych na określenie zależności między narażeniem na czynnik lub zespół czynników występujących w środowisku pracy, a występowaniem ryzyka chorób nowotworowych u ludzi.

Działanie czynników rakotwórczych długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować niekontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych; zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres tego opóźnienia nazywany jest okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat; im wyższe stężenie i dłuższy czas ekspozycji, tym ryzyko powstania nowotworu jest większe; substancje o potencjalnie wysokich właściwościach kancerogennych charakteryzuje krótszy okres latencji; większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji; znane jest także oddziaływanie synergistyczne czynników; ryzyko działania rakotwórczego jednej substancji może być zwiększone działaniem innej.

Działanie czynników rakotwórczych Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej styczności z substancją chemiczną z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego przypadki nowotworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku kostnym. arsen, azbest, chrom, nikiel, kadm, WWA, krystaliczna krzemionka - mogą powodować nowotwory płuc nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następstwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór.

Ocena narażenia zawodowego najważniejszym elementem charakteryzującym warunki pracy w czasie narażenia na szkodliwą substancję chemiczną jest wielkość jej stężenia w powietrzu środowiska pracy. w wielu krajach dla substancji rakotwórczych nie są ustalane wartości normatywów higienicznych, gdyż nie ma możliwości ustalenia bezpiecznych poziomów ekspozycji. zamiast propozycji normatywu higienicznego określa się wielkość ryzyka powodowanego przez określony poziom ekspozycji

Czynniki rakotwórcze i mutagenne w świetle ustawodawstwa polskiego i UE ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21 - dział dziesiąty „Bezpieczeństwo i higiena pracy” oraz akty wykonawcze rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 33, poz. 166) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 817) rozporządzenie MZiOS z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r..Nr 69, poz.332 ze.zm.)

promieniowanie jonizujące Rozporządzenie MZ z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy Substancje chemiczne Mieszaniny zawierające co najmniej 1 substancję w stężeniach powodujących zaklasyfikowanie całej mieszaniny jako rakotwórczej lub mutagennej (kategoria 1A lub 1B albo 1 lub 2) Czynniki fizyczne promieniowanie jonizujące

Procesy technologiczne Rozporządzenie MZ z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy Procesy technologiczne Produkcja auraminy. Procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie WWA, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węgłowych. Procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków. Produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów. Prace związane z narażeniem na pył drewna twardego.

Czynniki rakotwórcze i mutagenne w świetle obowiązujących przepisów wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem nie stanowi integralnej części rozporządzenia, zawarty jest w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006.

Wykaz substancji chemicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 (CLP) Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1 lub 2 zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 19 ust. 5 ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach

Wyniki działań kontrolnych - 2013 kontrolami w zakresie czynników rakotwórczych w 2013 r. objętych zostało 3 053 zakładów (w 2012 r. – 2 686 zakładów). odnotowany znaczny spadek liczby skontrolowanych obiektów na terenie całego kraju jest wynikiem nieumieszczenia w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) - w wykazie czynników rakotwórczych - WZW typu B i C. upoważnieni pracownicy nadzoru higieny pracy przeprowadzili w powyższym zakresie 3 595 kontroli (w 2012 r. - 3 404).

Wyniki działań kontrolnych - 2013 Czynniki rakotwórcze występowały w 5,0 % obiektach objętych ewidencją Państwowej Inspekcji Sanitarnej, prowadzących działalność związaną m.in. z: ochroną zdrowia – promieniowanie jonizujące, tlenek etylenu, produkcją drewna, wyrobów drewnianych, mebli (pyły drewna twardego), produkcją wyrobów metalowych oraz maszyn i urządzeń – związki chromu sześciowartościowego, tlenku niklu w dymach spawalniczych, produkcją wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych – benzo[a]piren, rozbiórką lub zabezpieczaniem wyrobów zawierających azbest, pracą związaną z hutnictwem miedzi i innych metali - narażenie na arsen i nikiel.

Wyniki działań kontrolnych - 2013 Najczęściej występującymi w zakładach pracy substancjami, mieszaninami, czynnikami, procesami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w 2013 r. były: substancje chemiczne i mieszaniny: azbest, niskowrząca niespecyfikowana benzyna, tlenek etylenu, benzen, dichromian (VI) potasu, bezwodnik chromowy, związki chromu (VI), dichlorek kobaltu, chromian potasu, akrylamid, hydrazyna, tlenek niklu, 1,2 dichloroetan, bromian potasu, chlorowodorek fenylohydrazyny, tlenek chromu, czynniki fizyczne: promieniowanie jonizujące procesy technologiczne: prace związane z narażeniem na pył drewna twardego, procesy związane z narażeniem na działanie WWA.

Wyniki działań kontrolnych - 2013 Podobnie, jak w latach ubiegłych, największą liczbę zakładów, w których występowało narażenie na czynniki rakotwórcze stanowiły podmioty lecznicze – 18,8 % ogółu (w 2012 r. - 20,8 %) oraz zakłady zajmujące się produkcją wyrobów z drewna oraz korka – 8,6 % ogółu (w 2012 r. - 10,7 %). Łącznie w narażeniu na czynniki rakotwórcze lub mutagenne w 2013 r. zatrudnionych było 78 626 pracowników (w 2012 r. - 87 398), z czego 26,4 % stanowiły kobiety (w 2012 r. – 29,5 %) Zdecydowania większość kobiet narażonych na działanie czynników rakotwórczych pracowała w podmiotach leczniczych (9 958), w zakładach zajmujących się produkcją wyrobów z drewna oraz korka (1 889 kobiet) oraz w zakładach zajmujących się badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi (1 442).

Struktura osób narażonych na czynniki rakotwórcze w latach 2011-2013

Wyniki działań kontrolnych - 2013 Najczęściej stwierdzane uchybienia: brak rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi – w 301 zakładach, brak rejestru pracowników narażonych na działanie czynników rakotwórczych – w 315 zakładach, nieprzekazanie do właściwego państwowego inspektora sanitarnego informacji o występowaniu w środowisku pracy czynników rakotwórczych – w 279 zakładach brak oceny ryzyka zawodowego – w 150 zakładach brak aktualnych badań lekarskich – w 80 zakładach a także brak: aktualnych badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestru czynników szkodliwych, kart badań i pomiarów. W związku ze stwierdzonymi uchybieniami państwowi inspektorzy sanitarni w 2013 r. wydali łącznie 454 decyzje administracyjne (zaw. 885 nakazów)

Liczba nakazów wydanych w zakresie czynników rakotwórczych w 2013 r Liczba nakazów wydanych w zakresie czynników rakotwórczych w 2013 r. wg województw

Choroby zawodowe Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, realizując zadania dotyczące nadzoru nad zdrowotnymi warunkami środowiska pracy, prowadzą również postępowanie administracyjne w zakresie występowania chorób zawodowych. postępowanie w sprawie chorób zawodowych prowadzone było w oparciu o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. Nr 105, poz.869 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz. U. Nr 132, poz. 1121 z późn. zm.). Choroby istotne z punktu widzenia zagrożenia dla zdrowia pracowników, wynikające z zawodowego narażenia na czynniki rakotwórcze to nowotwory złośliwe

Choroby zawodowe Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi (poz.17) Rak płuca, rak oskrzela Międzybłoniak opłucnej lub otrzewnej Nowotwór układu krwiotwórczego Nowotwór skóry Nowotwór pęcherza moczowego Nowotwór wątroby Rak krtani Nowotwór nosa i zatok przynosowych Nowotwory wywołane działaniem promieniowania jonizującego

Choroby zawodowe Rola lekarzy orzeczników – rozpoznanie kliniczne choroby oraz ustalenie związku przyczynowego rozpoznanego schorzenia z warunkami pracy Ostatecznej kwalifikacji prawnej choroby dokonuje właściwy państwowy inspektor sanitarny w oparciu o całość zgromadzonej dokumentacji, z których ocena narażenia zawodowego i orzeczenia lekarskie stanowią kluczowe dowody

Choroby zawodowe w Polsce w latach 2007-2013 Nowotwory złośliwe w Polsce w latach 2007-2013

Kryteria orzecznicze Przy rozpatrywaniu zawodowej etiologii nowotworu uwzględnia się tylko czynniki zaklasyfikowane do kategorii 1 lub 1A (ocena narażenia zawodowego - potwierdzenie narażenia na czynnik rakotwórczy zakwalifikowany do w/w kategorii) Stopień i czas narażenia Wiarygodne udokumentowane rozpoznanie kliniczne nowotworu Złośliwy charakter nowotworu (badanie histologiczne) Pierwotna lokalizacja nowotworu Okres latencji Lokalizacja nowotworu Uwzględnienie wpływu pozazawodowych czynników ryzyka (palenie papierosów, nadużywanie alkoholu)

Podsumowanie (1) w większości skontrolowanych zakładów prowadzona była odpowiednia profilaktyka i przestrzeganie zasad bhp - zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, zmierzające do właściwego zabezpieczenia zdrowotnego pracowników zawodowo narażonych na występujące w środowisku pracy szkodliwe dla zdrowia czynniki rakotwórcze przeprowadzone kontrole wskazują, że część pracodawców ma trudności w wypełnianiu „Informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”. Dotyczą one najczęściej klasyfikacji czynników, czasu narażenia i liczby osób narażonych;

Podsumowanie - (2) w okresie objętym sprawozdawczością wykazano niewielki odsetek stwierdzonych chorób zawodowych w postaci nowotworów – 2,5% wszystkich chorób. Jako główny czynnik przyczynowy nowotworu najczęściej wymieniano azbest (38 przypadków) pracodawcy w dalszym ciągu zapominają o wykonywaniu badań i pomiarów czynników rakotwórczych z częstotliwością określoną dla tych czynników w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; podczas kontroli prowadzono również działania edukacyjne nt. potencjalnych skutków zdrowotnych wynikających z narażenia na czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym występujące w środowisku pracy

Podsumowanie - (3) ponadto przypominano pracodawcom zatrudniającym pracowników w warunkach narażenia na działanie czynników rakotwórczych o obowiązku zapewnienia tym pracownikom okresowych badań lekarskich także po zaprzestaniu pracy w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi oraz  po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami pracownicy pionu higieny pracy zwracali także uwagę na przestrzeganie przepisu art. 5 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55 z późn. zm.) a także sprawdzali czy na stanowiskach pracy występuje zakaz spożywania posiłków i napojów.

Dziękuję za uwagę