Bibliotekarz wobec nowych wyzwań prawnych Monika Curyło

Bibliotekarz wobec nowych wyzwań prawnych 1. czy biblioteka może istnieć bez Internetu? 2. czy Internet może istnieć bez bibliotek?

Umberto Eco „Dawniej ktoś, kto musiał zająć się jakimś badaniem, szedł do biblioteki, znajdował dziesięć tytułów na dany temat i czytał, dzisiaj naciska klawisz swojego komputera, otrzymuje bibliografię złożoną z dziesięciu tysięcy tytułów, więc rezygnuje albo jeśli jest mądry, wyrzuca ją i wraca do biblioteki”.

Kim jest bibliotekarz cyfrowy ? Czy bibliotekarz cyfrowy wykonuje takie same czynności jak bibliotekarz tradycyjny? (gromadzenie, udostępnianie, opracowanie zbiorów) Czy biblioteka cyfrowa pełni taką samą rolę jak biblioteka tradycyjna?

Biblioteka i jej zbiory Zbiory wyłącznie w formie tradycyjnej (drukowanej na papierze) zbiory zdigitalizowane (początkowo istniejące w formie drukowanej, następnie udostępniane w formie elektronicznej) zbiory wyłącznie w formie elektronicznej

Publikacje naukowe Jednocześnie w formie drukowanej i cyfrowej publikacje elektroniczne naśladują publikacje papierowe (co do zawartości, struktury, regularności ukazywania się) nośniki uzupełniają się, lecz nie wykluczają, sposób korzystania z egzemplarza pozostawiając czytelnikowi

Bibliotekarz wobec nowych wyzwań prawnych Biblioteka cyfrowa staje się składnikiem systemu nauki zapewniając dostęp do wiedzy poprzez zbiory jakie posiada lub organizując dostęp do wiedzy rozproszonej w sieci

Zadania bibliotekarzy cyfrowych organizacja wiedzy, zwiększenie wiarygodności i autorytarności informacji, badanie potrzeb użytkowników, doradztwo, zachowanie dorobku ludzkości, w tym materiałów o niskiej wartości rynkowej, przetwarzanie danych w wiedzę i organizacja dostępu do tej wiedzy

Nowe zadania bibliotekarzy praca z systemami komputerowymi, pomoc online, pomoc w nawigacji w rozproszonych zasobach, konwersja danych w informację, a informacji w wiedzę

Nowe zadania bibliotekarza cyfrowego Bibliotekarz cyfrowy mimo posiadanych wysokokwalifikowanych umiejętności: odczuje potrzebę dalszego kształcenia się, nabywania nowych umiejętności, nie tylko związanych z dosłownym traktowaniem zawodu bibliotekarza ( a więc wiedzy praktycznej, zawodowej, której uczą podręczniki bibliotekarstwa), ale przede wszystkim odczuje potrzebę ciągłego uczenia się rzeczy nowych, poszukiwania nowych rozwiązań, otwartości na zmiany, uczenia się na błędach. Co więcej będzie te zmiany inicjował, tak aby biblioteka w której pracuje stała się inkubatorem nowoczesności, centrum wiedzy, miejscem będącym inspiracją do nowych działań i wdrażania nowatorskich pomysłów

Nowe zadania bibliotekarza cyfrowego Ocena informacji, gromadzonej w wirtualnej bibliotece Stworzenie infrastruktury technicznej, koniecznej aby zapewnić dostęp do informacji Przewodnik po serwerach sieci Internet bazach danych, przeglądarkach, zasobach cyfrowych

Bibliotekarz wobec nowych wyzwań prawnych Nowym wyzwaniom technicznym, organizacyjnym, merytorycznym towarzyszą nowe wyzwania prawne związane z tworzeniem i funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych.

Umowy licencyjne. Negocjacje. Rola bibliotekarza Większość materiałów w formie elektronicznej nabywanych przez biblioteki jest objęta licencjami czyli umowami o korzystanie z utworu. Licencja ma charakter umowy pisemnej zawartej między biblioteką a wydawcą (podmiotem posiadającym prawa autorskie) do czasopism elektronicznych, baz danych, książek, itp. W przeciwieństwie do materiałów drukowanych, do których biblioteka ma nieograniczony dostęp od momentu zakupu, w przypadku zakupów licencyjnych ten dostęp ograniczany jest warunkami umowy

Umowy licencyjne. Negocjacje. Rola bibliotekarza umowa licencyjna podlega negocjacjom. Oznacza to, że bibliotekarz ma obowiązek chronić interesy własnej biblioteki negocjując tak jej warunki, aby były jak najkorzystniejsze prawo umowy ma pierwszeństwo przed prawem autorskim. Oznacza to, że wszystko na co zgodzi się bibliotekarz w chwili podpisywania umowy jest prawnie wiążące wskazane jest, aby biblioteka konsultowała podpisywane umowy z prawnikami, ponieważ wydawców stać na wynajęcie prawników, a umowy pisane są językiem trudnym, hermetycznym, prawniczym licencja jest zwykle regulowana przez prawo kraju najlepiej odpowiadającego wydawcy, a nie przez prawo kraju w którym jest biblioteka

Umowy licencyjne. Negocjacje. Rola bibliotekarza najczęściej podpisywaną umową przez biblioteki jest umowa licencyjna niewyłączna. Oznacza to, że pozwala innym podmiotom na równoległe korzystanie z utworu sublicencja (lub podlicencja) oznacza upoważnienie dalszego licencjonowania przez licencjobiorcę (czyli bibliotekę) do korzystania z utworu przez inny podmiot przed podpisaniem umowy należy sprawdzić czy zawarte w niej klauzule nie są uznane za niedozwolone. Rejestr wzorców umów niedozwolonych prowadzi Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów kwestie, których nie reguluje ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych podlegają przepisom Kodeksu cywilnego. Tylko taka kwestia w umowie może zostać unieważniona, która jest sprzeczna z tymi przepisami w sposób bezwzględnie obowiązujący

Umowy licencyjne. Negocjacje. Rola bibliotekarza prawidłowo skonstruowana umowa licencyjna powinna zawierać: •    definicje •    wybór prawa •    prawa zagwarantowane przez licencje •    ograniczenia użytkowania •    czas trwania i termin wygaśnięcia umowy •    dostarczenie i dostęp do materiałów licencjonowanych •    opłata za licencje •    zobowiązania licencjobiorcy (biblioteki) •    wejście w życie •    gwarancje, zobowiązania, odszkodowania

Prace magisterskie w bibliotekach cyfrowych Student zachowuje autorskie prawa majątkowe i osobiste do swojej pracy magisterskiej, a całość autorskich praw zawsze przysługuje twórcy. Stwierdzenie to ma istotne znaczenie dla bibliotekarzy cyfrowych tworzących bazy prac magisterskich, z takim zastrzeżeniem, że student może udzielić uniwersytetowi nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z pracy magisterskiej bez ograniczeń czasowych i terytorialnych w zakresie publicznego rozpowszechniania pracy w Internecie

Telepraca w bibliotece forma organizacji pracy, która polega na świadczeniu pracy poza siedzibą przedsiębiorstwa, jednak w kontakcie z przełożonymi i współpracownikami za pomocą urządzeń telekomunikacyjnych, np. Internetu lub poczty elektronicznej

Telepraca w bibliotece Pracownik zatrudniony w tym systemie pracuje w tzw. zadaniowym czasie pracy (przewidzianym w Kodeksie pracy w art. 140) oznaczającym, iż rozkład czasu pracy ustala sam pracownik, a nie jego pracodawca

Bibliotekarz cyfrowy w systemie telepracy gromadzenie i przetwarzanie danych, tworzenie baz danych, projektowanie stron WWW, tworzenie i redagowanie wydawnictw bibliotecznych, wyszukiwanie informacji w Internecie, katalogowanie wydawnictw elektronicznych (np. czasopism on-line), odpowiadanie na e-maile czytelników, promocja biblioteki, itp.

Dostępność treści cyfrowych i ich ograniczenia treści cyfrowe są chronione przed kopiowaniem za pomocą narzędzi technologicznych bądź oprogramowania, a obchodzenie tych zabezpieczeń jest nielegalne niezależnie od celu.

Dostępność treści cyfrowych i ich ograniczenia ponieważ szacuje się, że średnia „długość życia” technicznych zabezpieczeń wynosi od 3 do 5 lat, biblioteka musi mieć prawo legalnego obchodzenia technicznych zabezpieczeń, ponieważ inaczej nie będzie mogła udostępniać dzieł, które przechowuje

Dostępność treści cyfrowych i ich ograniczenia według ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych właściciel praw autorskich może wysuwać roszczenia wobec podmiotów (czyli np. bibliotek) obchodzących lub usuwających zabezpieczenia techniczne, jeżeli korzystanie z dzieła jest bezprawne. Biblioteki mogą bronić się argumentując, iż mają prawo obchodzić zabezpieczenia techniczne ponieważ korzystają z utworów na podstawie licencji ustawowych ( a więc legalnie).

Dostępność treści cyfrowych i ich ograniczenia obecnie w Polsce jest zabronione posiadanie i przechowywanie urządzeń, które mogą usuwać lub obchodzić zabezpieczenia techniczne, a co za tym idzie biblioteki i tak nie mogą legalnie obchodzić żadnych zabezpieczeń powoduje to szereg problemów związanych z dostępem do dzieł należących już do domeny publicznej (to jest do takich, do których prawa autorskie wygasły), oraz do tzw. „dzieł osieroconych” (czyli takich, których właściciel praw autorskich nie jest znany) – dzieła te umieszczone na zabezpieczonym nośniku nie będą mogły być np. skopiowane, nie z powodu ochrony ich praw autorskich, lecz z powodu istniejących, a niemożliwych do obejścia zabezpieczeń.

Bazy danych w bibliotekach ochronę prawną baz danych reguluje ustawa o ochronie baz danych z dnia 27 lipca 2001 Ochronie podlegają wszystkie bazy danych, zarówno tradycyjne, jak i elektroniczne ze względu na: prawa autorskie (dotyczy to baz posiadających tzw. cechy twórczości odnoszące się do materiałów, ich doboru lub układu), ustawę o ochronie baz danych (bazy danych nie spełniające cech utworu).

Bazy danych w bibliotekach Producentom baz ( a więc między innymi bibliotekom) przysługuje prawo do ochrony bazy i uprawnienie do zakazu pobierania i wtórnego wykorzystania: „pobieranie danych oznacza stałe lub czasowe przejęcie lub przeniesienie całości lub istotnej, co do jakości lub ilości, części zawartości bazy danych na inny nośnik, bez względu na sposób lub formę tego przejęcia lub przeniesienia” (artykuł 2). Przez wtórne wykorzystanie rozumie się „publiczne udostępnienie bazy danych w dowolnej formie, a w szczególności poprzez rozpowszechnianie, bezpośrednie przekazywanie lub najem, z zastrzeżeniem art. 3”.

Bazy danych w bibliotekach 1. artykuł 3 dotyczy wypożyczania baz danych, a według ustawy o ochronie baz danych wypożyczanie nie stanowi pobierania danych lub wtórnego ich wykorzystania 2. Okres ochrony bazy danych trwa 15 lat i liczony jest od sporządzenia bazy lub jej publicznego udostępnienia, jednakże wprowadzenie istotnej zmiany do treści bazy oznacza, iż jej okres ochronny zaczynamy liczyć od początku.

Dozwolony użytek baz danych dotyczy: 1. wypożyczania baz (artykuł 3) 2. pobierania lub wtórnego wykorzystania w jakimkolwiek celu nieistotnej, co do jakości lub ilości, części jej zawartości (artykuł 7) 3. a)do własnego użytku osobistego, ale tylko z zawartości nieelektronicznej bazy danych, b) w charakterze ilustracji, w celach dydaktycznych lub badawczych, ze wskazaniem źródła, jeżeli takie korzystanie jest uzasadnione niekomercyjnym celem, dla którego wykorzystano bazę c) do celów bezpieczeństwa wewnętrznego, postępowania sądowego lub administracyjnego (artykuł 8

Open Access w bibliotece Open Access (otwarty dostęp) oznacza powszechny, darmowy i natychmiastowy dostęp poprzez Internet do informacji zapisanej cyfrowo. Każdy użytkownik może swobodnie czytać, przechowywać, ściągać z serwerów, kopiować i drukować treści zawarte w Internecie, z takim zastrzeżeniem, iż otwarty dostęp nie oznacza zrzeczenia się przez twórców publikacji swoich praw autorskich

Open Access w bibliotece użytkownicy kopiujący tekst powinni dołączyć do niego informację o autorze lub źródle, a także poinformować o każdej ingerencji w tekst oryginalny. W szczególności idea Open Access odnosi się do czasopism dostępnych on-line oraz repozytoriów gromadzących elektroniczne dokumenty o treści naukowej bądź edukacyjnej.

Creative Commons „otwarta treść” Creative Commons to amerykańska organizacja pozarządowa non-profit działająca na rzecz ułatwień w zakresie dzielenia się wiedzą i wymiany materiałów zgodnie z zasadami prawa autorskiego. Organizacja daje autorom, artystom, muzykom i innym twórcom łatwy sposób na określenie w jaki sposób ich dzieła mają być dostępne i pod jakimi warunkami, użytkownikom zaś łatwo identyfikowalne warunki, na których dzieło może zostać wykorzystane. Obecnie kilka milionów stron WWW działa na licencji CC, a rodzaj licencji wybiera autor określając taki zakres ochrony jaki go interesuje.

Creative Commons „otwarta treść” Autor wybiera między: uznaniem autorstwa (wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać chroniony prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru) użyciem niekomercyjnym (wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać chroniony prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie dla celów niekomercyjnych bez utworów zależnych (wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone) na tych samych warunkach (wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny)

Creative Commons Licencje Ceative Commons dotyczą bibliotek, które: albo posiadają prawa autorskie do jakiś dzieł, albo wykorzystują dokumenty udostępniane na podstawie tych licencji. Creative Commons działa w ponad 30. krajach, w tym od kwietnia 2005 r. w Polsce.

Rola bibliotekarza cyfrowego Celem zachowania dziedzictwa cyfrowego jest zagwarantowanie jego trwałej dostępności dla społeczeństwa. Przyjęta w 2003 r. przez konferencję generalną UNESCO Karta o zachowaniu dziedzictwa cyfrowego definiuje to zagadnienie: „Z uwagi na swój charakter, dziedzictwo cyfrowe nie podlega ograniczeniom czasowym, geograficznym ani kulturowym. Jest ono związane z kulturą, w której powstało, lecz pozostaje dostępne wszystkim mieszkańcom globu. Dziedzictwo mniejszości może przemawiać do większości, a pojedyncze osoby mogą się komunikować z odbiorcą globalnym”

Rola bibliotekarza cyfrowego W tak rozumianej misji zawodu bibliotekarza cyfrowego mieści się także czynne włączenie się w debatę publiczną na temat: zapewnienia dostępu swoim czytelnikom do otwartych zasobów edukacyjnych, dostosowania funkcjonującego prawa autorskiego szczególnie w zakresie jego restrykcyjności dotyczącej ograniczenia prawa do informacji, chronienia zasobów domeny publicznej

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki Koalicja Otwartej Edukacji http://koed.org.pl/, (rok powstania 2008) którą zbudowały Fundacja Nowoczesna Polska, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Stowarzyszenie Wikimedia Polska, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Creative Commons Polska. Koalicja Otwartej Edukacji jest porozumieniem organizacji pozarządowych i instytucji działających w obszarze edukacji, nauki i kultury. Celem jej działania jest budowanie, promocja i aktywizacja ludzi na rzecz tworzenia otwartych zasobów edukacyjnych OER.

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki 2. Komisja Wydawnictw Elektronicznych SBP http://ebib.info/ już pod koniec lat 90. włączyła się w prace ruchu Open Access przez stworzenie całkowicie otwartej, darmowej platformy wymiany wiedzy dla bibliotekarzy i czasopisma otwartego „Biuletyn EBIB”, organizowanie konferencji Open Access, tworzenie serwisów informacyjnych o OA, prowadzenie edukacji społecznej w tym zakresie oraz organizowanie imprez. Jej przedstawiciele pracują jako eksperci w projektach otwartych, doradzając, jak należy budować zasoby edukacyjne w zgodzie z prawem i standardami otwartymi.

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki 3. ICM UW Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW http://www.icm.edu.pl/ udostępnia środowisku naukowemu przede wszystkim zasoby obliczeniowe i wyspecjalizowane oprogramowanie, oferuje użytkownikom kompleksową pomoc techniczną, programistyczną, jak i merytoryczną w zakresie obliczeń wielkoskalowych, bierze także udział jako jedyna polska placówka naukowa w promowaniu otwartego dostępu do wiedzy. ICM koordynuje także dostęp do subskrybowanych baz danych dla bibliotek akademickich w Polsce, zna więc problemy płatnego dostępu i jego koszty.

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki 4. Creative Commons Polska http://creativecommons.pl/ jest częścią międzynarodowej organizacji i sieci projektów stworzonych przez amerykańską organizację pozarządową Creative Commons. Jej celem jest stworzenie alternatywy dla istniejącego systemu prawa autorskiego, który działając na zasadzie „wszystkie prawa zastrzeżone”, ogranicza możliwość tworzenia i korzystania z dóbr kultury. Creative Commons działa w ponad 30. krajach, w tym od kwietnia 2005 r. w Polsce.

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki 5. Stowarzyszenia Wikimedia Polska http://pl.wikimedia.org/wiki/Stowarzyszenie_Wikimedia_Polska jest polskim partnerem międzynarodowej Fundacji Wikimedia, która promuje i wspiera Wikipedię – Wolną Encyklopedię, a także inne projekty Fundacji Wikimedia. Inicjatywą założenia stowarzyszenia wykazała się 26-osobowa grupa wolontariuszy w Krakowie na zjeździe, który miał miejsce 14 sierpnia 2005 r. Według statutu stowarzyszenia, do jego celów należą: wyrównywanie szans w dostępie do wiedzy, kultury, edukacji oraz sztuki, promocja i organizacja wolontariatu oraz działalności charytatywnej

Przegląd inicjatyw wolnej edukacji, kultury i nauki 6. Fundacja Nowoczesna Polska http://www.nowoczesnapolska.org.pl/ pomaga polskim dzieciom zrozumieć i wykorzystywać zaawansowane technologie. Wiele bibliotek dostało od niej komputery z internetowym łączem, a nauczycielom zapewniono szkolenia, a dużo szkół wyposażono w multimedialne narzędzia nauczania. W swoich działaniach fundacja skupia się na najmniejszych miejscowościach i najbiedniejszych regionach kraju. Fundacja Nowoczesna Polska dzieciom chce dać to, co najcenniejsze – wiedzę i umiejętności pozwalające zrozumieć współczesny świat i wykorzystywać możliwości, jakie on daje. Głównymi projektami FNP są Czytamy słuchając, Wolne podręczniki i Wolne lektury.

Wykorzystane materiały: 1.Podręcznik prawa autorskiego dla bibliotekarzy / przekład i przystosowanie do polskiego prawa Barbara Szczepańska. Podręcznik jest dostępny na stronie http://www.eifl.net 2. Bibliotekarze cyfrowi w środowisku cyfrowej nauki, biblioteki i cyfrowych publikacji / Marek Nahotko. Artykuł jest dostępny na stronie http://www.ebib.info/2006/80/a.php?nahotko 3. Udostępnianie informacji naukowej na nośnikach elektronicznych / Mirosława Mocydlarz. Artykuł jest dostępny na stronie http://www.pfsl.poznan.pl/horyzonty/nosniki/spis.html 4. Nowe inicjatywny wolnej edukacji, kultury i nauki / Bożena Bednarek-Michalska. Artykuł jest dostępny na stronie http://www.ebib.info/2009/101/a.php?bednarek