W 2. Podstawowe elementy procesu badawczego Dr Joanna Świątkiewicz Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu

Moduły problemowe Struktura procesu badawczego (schematy) Elementy procesu badawczego: poziom konceptualny Badanie ilościowe i jakościowe – porównanie strategii

Struktura procesu badawczego

Proces badawczy Proces badawczy to całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia wiedzy Cechą procesu badawczego jest jego cykliczna natura – wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem następnego cyklu Każdy etap badań wpływa na teorie, a teoria wpływa na każdy etap proces badawczego Wyróżnia się dwa podstawowe poziomy procesu badawczego: (1) konceptualno-teoretyczny, (2) empiryczny.

Elementy procesu badawczego: poziom konceptualny

Poziom konceptualny poziom konceptualny badań poprzedza rzeczywistą realizację badań to proces myślowy – myślowe wyobrażenie o przedmiocie, celu i przebiegu badań myślenie konceptualno-teoretyczne wymaga użycia języka, utworzenia specyficznego „pojęciowego stenogramu” opisującego świat empiryczny na poziomie konceptualnym badań wymagane jest przede wszystkim określenie przedmiotu i celu badań oraz rozstrzygnięć kilku kwestii zasadniczych dla sprawnej realizacji badań ...

Cele badań Zasadniczym celem badań jest poznanie i wykrycie istniejących prawidłowości stanowiących podstawę wyjaśnienia i zrozumienia zjawisk Cele eksploracyjne – rozpoznanie zjawisk, generowanie nowych problemów, idei, hipotez itp. Cele opisowe – wytwarzanie szczegółowych opisów badanych zjawisk (odpowiedzi na pytania: „Co?”, „Gdzie?”, „Kiedy?”, „Jak?” itp.) Wyjaśnienie zjawisk będących przedmiotem badań (odpowiedzi na pytania: „Dlaczego jest, jak jest?”, „Jakie są przyczyny określonego stanu rzeczy lub zdarzenia?”) Przewidywanie (gdy znamy stan rzeczy oraz związek między przyczynami a skutkami) Zgodnie z orientacją humanistyczną celem badań jest także rozumienie, interpretacja, emancypacja

Wyjaśnienie jako cel badań Wyjaśnienie nomotetyczne zmierza do wypracowania uniwersalnych praw, twierdzeń odnoszących się do badanej populacji, pozwalając odkrywać prawidłowości rządzące rzeczywistością edukacyjną. Na podstawie wyjaśnień nomotetycznych można formułować przewidywania co do przebiegu zjawisk edukacyjnych w skali populacji – wybór : strategia badań ilościowych Wyjaśnienie idiograficzne zmierza do wypracowania szczegółowych twierdzeń, odnoszących się do badanego terenu i osób. Na podstawie wyjaśnień idiograficznych nie można formułować przewidywania co do przebiegu zjawisk edukacyjnych w skali populacji i badanego miejsca – wybór : strategia badań jakościowych Wyjaśnienie, do którego dążymy (cel badań) implikuje wybór strategii badań

[nauki formalne – dedukcyjne ; nauki empiryczne - indukcyjne] Wyjaśnienie Wyjaśnienie dedukcyjne (dedukcja, od ogółu do szczegółu) – dane zjawisko wyjaśniamy pokazując, że wyjaśnienie można wyprowadzić z ustalonego prawa ogólnego; to najmocniejszy rodzaj wyjaśnienia, wnioski dzięki niemu wyprowadzone są zawsze prawdziwe, jeżeli prawdziwe są przesłanki Wyjaśnienie indukcyjne (indukcja, od szczegółu do ogółu) – obserwując jednostkowe fakty dochodzimy do stwierdzeń ogólnych o faktach; wyjaśnienie indukcyjne (probabilistyczne) jest poznawczo twórcze, ale wnioski nie mogą zostać wyprowadzone z całkowitą pewnością [nauki formalne – dedukcyjne ; nauki empiryczne - indukcyjne]

Rozumienie jako cel badań Rozumienie predyktywne (przewidujące, prognozujące) – zgodnie ze stanowiskiem przedstawicieli empiryzmu logicznego – rozumienie utożsamiane jest z wyjaśnieniem zweryfikowanym obserwacjami empirycznymi Rozumienie „empatyczne” (od niem. Verstehen - empatia) – zgodnie ze stanowiskiem przedstawicieli socjologii rozumiejącej (humanistycznej) – rozumienie jest zasadniczą cechą wyjaśnienia zjawisk społecznych i oznacza próbę poznania motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot (aktor społeczny)

Strategia badawcza Strategia badawcza to zaplanowany tok postępowania, który służy określonym celom i pokazuje określony obraz badanej rzeczywistości (np. procesów edukacyjnych) W naukach społecznych wyróżnia się dwie strategie: ilościową (obraz ogólnych prawidłowości) i jakościową (obraz indywidualnych doświadczeń osób badanych i zjawisk edukacyjnych zachodzących w konkretnym miejscu i kontekście) Wybór strategii zależy od celu badań W określonych przypadkach, jeśli tego wymaga cel badań, można wykorzystać obie strategie badań jednocześnie (łączenie strategii)

Schemat badań Kryterium celu (wyjaśnienie nomotetyczne lub idiograficzne) pozwala wyróżnić dwie strategie badań Badania naukowe mają różne szczegółowe warianty nazywane: modelami badań (Brzeziński, 2006), procedurami (Brzeziński, 1984 ), planami (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001) lub schematami (Konarzewski, 2000) Schemat organizuje czynności badawcze z punktu widzenia np. celu badań (rodzaju wyjaśnień naukowych) Biorąc pod uwagę wyjaśnienie nomotetyczne wyróżniamy: schemat eksperymentalny, schemat korelacyjny Biorąc pod uwagę wyjaśnienie idiograficzne wyróżniamy: schemat badań etnograficznych, studium przypadku i badań historycznych

Konceptualizacja - operacjonalizacja Konceptualizacja – proces myślowy, w którym nieostre, nieścisłe, nieprecyzyjne pojęcia (koncepty) są precyzowane i ściśle definiowane (definicje teoretyczne) Operacjonalizacja – przełożenie ogólnych pojęć, koncepcji, hipotez, teorii na zespół pewnych wskaźników empirycznych opisujące dane zjawisko; proces tworzenia definicji operacyjnych i określenia dokładnych procedur pomiaru wartości zmiennej (wskaźniki) Powiązane ze sobą konceptualizacja i operacjonalizacja pozwalają badaczowi przekształcić ogólna ideę tematu badań w użyteczny i trafny pomiar zjawisk świata społecznego. Zasadniczym celem tych zabiegów jest przekład stosunkowo niejednoznacznych pojęć języka potocznego na precyzyjne przedmioty badania o jasno zdefiniowanym i mierzalnym znaczeniu

Konceptualizacja problematyki Problematyka badań może odnosić się do cech, właściwości przedmiotu badań - określa się je jako tzw. zmienne, które mogą być: a) ilościowe, gdy opisujemy właściwości mierzalne, cechy ilościowe przedmiotu badań (np. lata pracy nauczyciela) lub b) jakościowe, gdy opisujemy cechy jakościowe, właściwości niemierzalne (np. styl pracy nauczyciela) Problematyka badawcza może odnosić się do relacji między zmiennymi, gdy interesuje nas czy zachodzą związki między określonymi cechami i jakiego rodzaju są to związki, powiązania (np. związek między stylem pracy nauczyciela a liczbą lat pracy w zawodzie) Uwaga: badaczy interesują nie same zmienne jako takie, ale ich wartości – każda zmienna ma co najmniej dwie wartości

Zmienna – definicja i wartości Termin „zmienna” określa tę właściwość, pod względem której elementy grupy lub zbioru różnią się między sobą Zmienna to własność empiryczna (atrybuty, cechy) obiektu, przedmiotu, zjawiska, mająca dwie lub więcej wartości Wartość zmiennej (cechy) jest określoną, poszczególną, elementarną formą lub wielkością danej cechy (inaczej nazywana jest odmianą, kategorią, wariantem cechy) Każda zmienna musi posiadać co najmniej dwie wartości Zmienna dychotomiczna – to zmienna, która posiada tylko dwie wartości (np. płeć)

Rodzaje zmiennych w badanich Zmienna ilościowa – cechy, które dają się wyróżnić liczbowo, za pomocą jednostek miar (np. wiek) Zmienna jakościowa – cechy, których nie można zmierzyć, a które wymagają stwierdzenia, czy dana jednostka, obiekt je posiada (np. płeć, narodowość) Zmienna zależna – zmienna, którą badacz chce wyjaśnić; to taka zmienna, której określone liczbowo wartości rosną lub maleją pod wpływem innych zmiennych, niezależnych Zmienna niezależna (wyjaśniająca) – zmienna, za pomocą której badacz chciałby wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej, jest ona zakładaną przyczyną zmiany Zmienna pośrednicząca występująca pomiędzy zmienną zależną a niezależną wpływając na ich związek Zmienna kontrolna badacz wprowadza pomiędzy zmienną zależną i niezależną, aby sprawdzić, czy ich związek nie jest związkiem pozornym

Pomiar w naukach społecznych W naukach społecznych najczęściej pomiar jest umowny (wskaźnikowy), tzn. opiera się na pomiarze wskaźników pojęć Wiele pojęć w naukach społecznych to pojęcia wielopłaszczyznowe, wymagające tworzenie złożonych wskaźników uwzględniających różne aspekty badanego pojęcia Pomiar oznacza czynność polegającą na przypisaniu określonej kategorii zmiennej (cechy) do każdej jednostki analizy, a ponieważ cechy są różnorodne, to stosuje się różne poziomy pomiaru Określenie poziomu pomiaru jest istotne z punktu wiedzenia doboru metody analizy (statystycznej) i wiąże się z problemem operacjonalizacji zmiennych, czyli tworzenia definicji operacyjnych

Związki między zmiennymi Związek – to współwystępowanie lub współzmienność dwóch lub więcej zmiennych Związek pomiędzy zmiennymi oznacza, że zmiana wartości jednej zmiennej powoduje zmianę wartości drugiej zmiennej (związki mają kierunek i siłę) Związek dodatni – wzrost wartości jednej zmiennej powoduje wzrost wartości drugiej zmiennej (0<r<+1) Związek ujemny – wzrost wartości jednej zmiennej powoduje spadek wartości drugiej zmiennej (-1<r) Siła związku – zakres, w jakim dwie zmienne współzmieniają się dodatnio albo ujemnie; stopień współzmienności zmiennych Związek idealny – wartość jednej zmiennej dokładnie wyznacza wartość drugiej zmiennej (r=1 lub r= -1) Związek zerowy – nie ma współzmienności zmiennych (r=0) Współczynnik korelacji – miernik kierunku i siły zależności korelacyjnej wartości dwóch zmiennych

Definicje operacyjne Definicja operacyjna (instrumentalna) – to zbiór procedur, operacji badawczych, które powinien przeprowadzić badacz w celu ustalenia przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie Przyjęcie określonych definicji operacyjny (operacjonalizacja pojęć) stanowi krok niezbędny w poprawnym przebiegu procesu badawczego W szczególności wymaga się wykorzystanie definicji operacyjnych wówczas, gdy zjawiska nie można bezpośrednio obserwować – pozabehawioralne właściwości zjawiska czy zdarzenia empiryczne takie, jak: spostrzeżenia, wartości i postawy (empiryczne przejawy pojęcia) Definicje operacyjne wprowadzają konkretny sposób rozumienia pojęcia poprzez zaprojektowanie procedur pomiarowych, empirycznych kryteriów stosowania danego pojęcia naukowego (np. w formie pozycji kwestionariusza)

Wskaźnik zmiennej Wskaźnikiem jest obserwowalny w sposób obiektywny znak danej cechy (zmiennej) Wskaźniki definicyjne – zakres znaczeniowy wskaźników pokrywa się z zakresem znaczeniowym definiowanych pojęć Wskaźniki empiryczne – wskazujące na bezpośredni związek między empiryczną obserwacją cząstkowych zdarzeń a cechami jakiegoś badanego obiektu, zjawiska Wskaźniki inferencyjne – pozwalają wnioskować o wartościach zmiennych niedostępnych bezpośredniej obserwacji (postawy, określone cechy psychiczne itp.) Wskaźniki proste – oczywiste, pojedyncze informacje o wartości danej zmiennej Wskaźniki złożone – zespół wskaźników empirycznych, których połączenie pozwala na zebranie większej ilości informacji o zmiennej Dobór wskaźników jest równocześnie zdefiniowaniem zmiennej

Trafność i rzetelność operacjonalizacji Trafność definicji operacyjnych polega na adekwatności, odpowiedniości treści teoretycznej pojęcia ze wskazanymi w definicji operacyjnej procedurami pomiaru Znaczenie teoretyczne pojęć – pojęcia zyskują znaczenie empiryczne w ramach teorii, w której są stosowane Rzetelność definicji operacyjnych jest warunkiem koniecznym trafności i polega na jednoznaczności danych, wyników badań, uzyskanych w sposób podany przez definicję operacyjną (procedur, narzędzi badawczych, obserwacji, pomiaru) Warunkiem konstruowania narzędzi badawczych umożliwiających gromadzenie wartościowych informacji jest budowanie definicji operacyjnych, które byłyby zarazem trafne i rzetelne