Porozumiewanie się Rozwój mowy i języka

Zarys historii psycholingwistyki Podejście zmieniało się w zależności od pojmowania podstawowej funkcji języka: - reprezentatywna ( w odniesieniu do rzeczywistości fizycznej, psychicznej i społecznej); - komunikacyjna (określająca wzajemne relacje uczestników komunikacji).

I okres (lata 50-te) – język jako kod II okres (lata 60-te i 70-te) – język jako gramatyka III okres (lata 70-te i 80-te) – język jako dyskurs IV okres (lata 90-te) – język jako gramatyka uniwersalna oraz jako teoria umysłu V okres (współczesność) – narracja i neurony lustrzane

Język jako kod Claude Shannon i Warren Weaver (1949) Schemat komunikacji: Nadawca wysyła przekaz do odbiorcy posługując się znanym im obu kodem (np. językiem naturalnym lub programem komputerowym) wykorzystując w tym celu jakiś kanał przekazu (papier ołówek, internet)

Język jako gramatyka Noam Chomsky (pierwsza praca 1957) - kompetencja językowa Przedmiotem zainteresowania jest zdanie (w sensie gramatycznym) Umysł ludzi posługując się językiem, czyni to dokładnie według określonych reguł.

Język jako dyskurs Dell Hymes (1972) - kompetencja komunikacyjna Zdolność do posługiwania się językiem w sposób odpowiedni do sytuacji i słuchacza. Przedmiotem zainteresowania jest wypowiedź – akt mowy wyrażający intencję mówiącego. Dyskurs – całość charakteryzująca się spójnością, mająca początek i koniec, składająca się z co najmniej dwóch wypowiedzi.

Język jako gramatyka uniwersalna i jako teoria umysłu Ewolucyjna podejście do języka. W trakcie ewolucji nasz gatunek wyodrębnił specyficzną zdolność językową (gramatykę uniwersalną) – następcy Chomskiego. Obecnie pojawiły się takie pojęcia jak: gramatyka kognitywna, gramatyka funkcjonalna i gramatyka naturalna – wszystkie odnoszą się do tego samego zjawiska. Uzupełnieniem jest teoria umysłu – termin wprowadzony przez Davida Premacka i Guy’a Woodruff’a (1978) – wrodzona zdolność do odczytywania stanów umysłowych (intencji i przekonań) własnych i innych ludzi.

Okres współczesny Wpływ wykrycia neuronów lustrzanych (1998) przez Giacomo Rizzolattiego – jego zdaniem ich istnienie przyczyniło się do powstania języka – lokalizacja okolica Broka. Innym wątek badań – narracja – narracyjna struktura ludzkiej tożsamości – język występuje zarówno w funkcji reprezentatywnej jak i komunikacyjnej.

Różne modele funkcji językowych Pionier badań psycholingwistycznych Karl Bűhler (pionierem w tej dziedzinie był także Wundt) – trzy funkcje: znak jako symbol – (przedstawieniowa, reprezentacyjna), znak jako symbol (w odniesieniu do mówiącego), znak jako sygnał (w odniesieniu do słuchacza). John Lyons – trzy funkcje języka:opisowa, ekspresywna i socjalna. Michael Halliday dodał: ideacyjną (widzenie świata inaczej niż sugeruje to język jest trudne), interpersonalną i tekstowa. Bralczyk dodał jeszcze nakłaniającą i rytualną.

Dowody na wrodzony charakter zdolności językowych 1. Język jest specyficzną własnością gatunku ludzkiego. – specyficzna organizacja mózgu. 2. Język ma specyficzną lokalizację mózgową. 3. Przyswajanie języka odbywa się zawsze w takich samych fazach (w tym języka migowego). 4. Zaburzenia rozwoju języka są dziedziczne. 5. Kompetencje językowe są niezależne od innych kompetencji poznawczych. A jednak konieczny jest kontakt z innym człowiekiem – przykład „wilcze dzieci”.

Mózgowe ośrodki mowy Ośrodek ruchowy (Broki) - odpowiedzialny za produkcję mowy. Ośrodek czuciowy (Wernickego) – odpowiedzialny za percepcję, rozumienie mowy. Nowe odkrycia: - płat skroniowy - zapamiętywanie mowy; - płat ciemieniowy – analizowanie mowy; - płat czołowy – syntetyzowanie informacji językowych.

Mity na temat języka i mowy 1. Czy istnieje okres krytyczny do nauczenia się drugiego języka ? - różnorodne, ale często sprzeczne wyniki; wyznaczano różne granice (5-6 lat, 17-19 lat). Współczesne badania wskazują, że nie ma podstaw do wyznaczania granicy, ponieważ zależy to od wielu różnych czynników.

2. Języki w umyśle osoby dwujęzycznej są od siebie niezależne. badania wskazują, że wytwarzanie języka aktywizuje oba systemy językowe. 3. Dwujęzyczność może negatywnie wpływać na rozwój poznawczy dzieci – opóźniać opanowanie podstawowego języka. - najnowsze badania wskazują, że dwujęzyczne dzieci jako dorośli lepiej radzą sobie z zadaniami związanymi z kontrolą poznawczą.

Teoria etologiczna Wrodzone struktury i biologiczne mechanizmu nabywania języka Dwie struktury językowe: - powierzchniowa (słowa i frazy) - głęboka (wrodzona właściwości systemu językowego)

Teoria etologiczna – cd. Wrodzone mechanizmy nabywania języka: - gramatyka transformacyjna - pobieranie próbek (struktura powierzchniowa) – przetwarzanie, w oparciu o gramatykę transformacyjną (struktury głębokie) Analiza gramatyczna mowy

Modele poznawczo-rozwojowe Opanowanie języka polega na włączeniu go do mapy schematów poznawczych - operowanie słowami możliwe dopiero po pojawieniu się odpowiedniego schematu (pojęcia) Analiza mowy odbywa się w kontekście semantycznym: - kto mówi, do kogo mówi, w jakiej sytuacji

Teoria rozwoju mowy Piageta W przypadku dzieci tylko część wypowiedzi ma funkcję komunikacyjną (uspołecznioną) – znaczna część to mowa egocentryczna : powtarzanie, monologowanie, powtarzanie zbiorowe. Mowa uspołeczniona to: informowanie przystosowawcze (komunikowanie i przekazywanie myśli), krytykowanie i drwiny, rozkazy, prośby i groźby oraz pytania i odpowiedzi.

Krytyka koncepcji Piageta Mowa egocentryczna ma też wartość społeczna. Występowanie mowy egocentrycznej spada z wiekiem, staje się ona także coraz bardziej niezrozumiała dla otoczenia. Mowa egocentryczna występuje głównie w sytuacjach swobodnej zabawy i pełni funkcje autoregulacyjne. Mowa egocentryczna jest przeważnie rozmową z wyimaginowanym słuchaczem (potem z samym sobą)

Teoria uczenia się Podstawowe mechanizmy wrodzone ( w oparciu o specyficzną budowę mózgu) Dwa podstawowe procesy: modelowanie i naśladownictwo - prowadzą do opanowania: artykulacji, reguł gramatycznych, reguł społecznych Rozwój umiejętności następuje wraz z rozszerzaniem się środowiska społecznego

Teorie funkcjonalne Podstawowy mechanizm rozwoju – motywacja językowa – potrzeba porozumiewania się i potrzeba ekspresji (Halliday) Ważną role odgrywa system wsparcia językowego (Bruner) oparty na skryptach – ustrukturalizowanych interakcjach społecznych

Składniki wiedzy językowej Składnik fonologiczny Słownik umysłowy Aspekt syntaktyczny Aspekt pragmatyczny

Rozwój składnika fonologicznego 1. Wrażliwość na dźwięki 2. Rozróżnianie fonemów – 9 miesięcy 3. Artykulacja dźwięków 4. Pierwsze wyrazy 5. Wzorce sylabiczne 6. Pełna i poprawna artykulacja

Słownik umysłowy Zasady rozumienia wyrazów (Markman) 1. Zasada całego przedmiotu 2. Zasada taksonomii 3. Zasada wzajemnego wykluczania się znaczeń 4. Zasada konwencjonalności (Clark) Rozumienie poprzedza wytwarzanie

Aspekt syntaktyczny – rozwój (koncepcja Charles’a Fillmore’a Zwiększenie liczby znanych wyrazów zmusza do uporządkowania – syntaktyka 1. Obligatoryjne role tematyczne a. obiekt b. czynność c. agens – wykonawca d. patients - odbiorca

Syntaktyka Fakultatywne role tematyczne: a. miejsce b. czas c. narzędzie (instrument)

Fazy rozwoju języka – wypowiedzi jednowyrazowe Okres: 12 – 16 miesięcy Przykład: mama, da, tu, papu Fonologia: kilka spółgłosek, wszystkie samogłoski Słownik: 1-10 słów Semantyka – słowa treściowe Składnia – holofrazy i słowa funkcyjne

Fazy rozwoju języka – wypowiedzi dwuwyrazowe Okres: 17-27 miesięcy Przykłady: mama daj, mama but Fonologia: zmiany intonacji Słownik: około 10 słów Semantyka: agens-obiekt, posiadanie, nieistnienie Składnia: gramatyka osiowa

Fazy rozwoju języka – wypowiedzi kilkuwyrazowe Okres: 20-40 miesięcy Przykład: piesek cię ugryzie, mama kupi lizaka Fonologia: pełna artykulacja spółgłosek Słownik: ok.. 270 słów Semantyka: modulowanie znaczenia Składnia: struktury frazowe

Fazy rozwoju języka – pełne zdania Okres: 26-42 miesiące Przykład: czy piesek już zjadł ? Fonologia: opanowanie podstawowych reguł fonologicznych Słownik: ok.. 1000 słów Semantyka: pojawienie się cech abstrakcyjnych Składnia: reguły transfromacyjne

Fazy rozwoju języka – pełne kompetencje językowe Okres: 4-9 lat Fonologia: subtelne reguły fonologiczne Słownik: ponad 2000 słów Semantyka: rozumienie metafor Składnia: pełna składnia

Rozwój mowy 1. Wzbogacanie słownika czynnego i biernego 2. Obiektywizacja znaczenia słów 3. Gramatyzacja mowy 4. Poprawność artykulacji 5. Uniezależnianie się od czynników sytuacyjnych

Rozwój mowy - osiągnięcia Wzrost efektywności i samodzielności mowy, jako środka porozumiewania się z innymi ludźmi Mowa staje się narzędziem myślenia Mowa zaczyna pełnić funkcję autoregulacyjną

Czynniki stymulujące rozwój mowy Postępujący rozwój poznawczy Motywacja do porozumiewania się z otoczeniem Społeczne przekazywanie języka

Kompetencje językowe KOMPETENCJA JĘZYKOWA: zdolność (umiejętność) do posługiwania się językiem KOMPETENCJE KOMUNIKACYJNE: Zdolność (umiejętność) posługiwania się językiem w sposób dostosowany do sytuacji społecznej

Zasady komunikacji językowej Grice’a Maksyma ilości Maksyma jakości Maksyma odpowiedniości Maksyma sposobu