Seymour Epstein: POZNAWCZO-DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA (CEST - Cognitive-Experiential Self Theory) Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny. Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW: (1) Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji. - Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste, konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie. Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem samoweryfikującym się. (2) Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

(3) Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania. (4) Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit. piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs. (5) Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

Seymour Epstein: Charakterystyka CEST I. PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA: 1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości; (Freud) 2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky); 3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn); 4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).

II. SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI: 1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny – nieprzewidywalny; itp] 2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane etc] 3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata]

III. NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW (BUILDING BLOCKS): w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata). Ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy). w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata). Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń.

Istnieją schematy opisowe i motywacyjne. Przykłady schematów opisowych: "autorytety są niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną" Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy" (if-then, means-end relations).

SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY SYSTEM RACJONALNY ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Holistyczny Analityczny Emocjonalny: zorientowany na Logiczny: zorientowany przyczynowo przyjemność-ból (na utrzymanie (na analizę naszego doświadczenia) dobrego samopoczucia) Związki skojarzeniowe Związki przyczynowo-skutkowe Zorientowany bardziej na wynik Zorientowany bardziej na proces Zachowanie zapośredniczone przez Zachowanie zapośredniczone przez "wibracje" (vibes) z przeszłych świadomą ocenę zdarzeń doświadczeń Koduje rzeczywistość w obrazach, Koduje rzeczywistość w symbolach metaforach i opowiadaniach abstrakcyjnych: słowach i liczbach Przetwarzanie szybkie, zorien- Przetwarzanie powolne, zorientowane towane na bezpośrednią na czynności odroczone aktywność

SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY SYSTEM RACJONALNY ---------------------------------------------------------------------------------------------------- Zmiany następują wolniej: dzięki Zmiany następują szybciej powtarzaniu lub intensywnemu doświadczeniu Bardziej zgrubne różnicowanie: Większe zróżnicowanie, myślenie rozległy gradient generalizacji, „wymiarowe” (dimensional) myślenie (sądy) kategoryczne Zintegrowany z grubsza: dysocja- Silniej zintegrowany cyjny: kompleksy emocjonalne (moduły poznawczo-afektywne) Doświadczamy biernie i przed- Doświadczany aktywnie i świadome: świadome: jesteśmy „porywani” pozostajemy pod kontrolą przez emocje naszych myśli Samoweryfikacja sądów: "doświad- Sądy wymagają uzasadnienia przy czając przekonujemy się" użyciu logicznego rozumowania i dowodzenia

PERSPEKTYWA SPOŁECZNO POZNAWCZA: KONKLUZJE KOŃCOWE PERSPEKTYWA SPOŁECZNO POZNAWCZA: W jaki sposób osobowość „zarządza” zachowaniem? Znaczenie schematów poznawczych i procesów ich aktywizacji: - zarządzanie uwagą - zarządzanie procesami przetwarzania informacji - nadawanie znaczeń i ukierunkowanie interpretacji (rozumienie, procesy inferencyjne itd.)

Znaczenie struktur motywacyjnych: - Dążenia związane z „Ja” (podejście nomotetyczne) - Specyficzne celów działań: odległe, średniodystansowe, i bieżące (podejście idiograficzne) Znaczenie procesów podmiotowej kontroli: - oczekiwania kontroli i własnej skuteczności a inicjowanie i podtrzymywanie działania (rola atrybucji i kontrfaktów) - Implementacyjny vs. deliberacyjny stan umysłu - Procesy obrony orientacji na kontrolę - Konsekwencje utraty kontroli Znaczenie procesów monitorowania siebie i samoregulacji: - Samoświadomość (autokoncentracja) - redukowanie rozbieżności wewnątrz „Ja” - redukowanie rozbieżności między zachowaniem a standardami osobistymi